Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-16-03

Caa — Caazucun

Caa db) frequent colonial spelling of ca = striped white squash, skull.

Caa, pach vns) Cogote o co[l]odrillo: pa[ch] caa, tzuc bac. Cogote del hombre, o de animal, benado: u pach caail vinic, ceh.

Caa cħotcinah; cazumcinah: torcer otra vez, retorcer. (sfm)

Caa cic: llama la nieta a la abuela de parte de su madre. (mtm)

Caa cobol: natura de macho o hembra y la natura del hombre o muger. ¶ Item: el sieso. (mtm)

Caa icham: abuelo de la nieta por parte del padre o madre. ¶ Item: el nieto de la abuela, marido de su nieta. (mtm)

Caa ichancal: frutificar dos veses. (mtm)

Caa idzin: bisnieto o bisnieta del varon; hijos de su hijo. (mtm)

Caa lot kaz.t.: atar dos cosas vna con otra. (mtm)

Caa lot pecbeçah mascab: repicar campanas; tañer dos juntos. (mtm)

Caa lot: dos apareados juntos vno con otro. (mtm)

Caa lotcinah: doblar el hilo o cuerda; ponerlo doblado. ¶ ox lotcinah: tres ettz. (mtm)

Caa mak.t.: rumiar; tornar a comer o mascar. (mtm)

Caa naa: bisabuela. (mtm)

Caa nath: dos cosas juntos arrimada o pegada vna con otra. ¶ caa nath v uenel mucuy: duermen juntos las tortolas. ¶ ox nath: tres juntos, ettz. (mtm)

Caa nathcunah: juntar assi dos cosas. (mtm)

Caa put cuxcinah: hazer reuivir otra vez; resucitar a otra. (mtm)

Caa put cuxcinah: reformar pueblo, prouincia o reino o persona; ponerlo en buenas costumbres porque estaua perdido. (mtm)

Caa put pathal: regeneracion. (mtm)

Caa put: en conposicion: otra vez. ¶ caa put dzibtic: escriuir otra uez. (mtm)

Caa xix.t.: remondar como arroz, trigo, lentejas, ettz. (mtm)

Caa xoc huun; xoc huun tu caten; caput xoc huun: leer otra vez. (sfm)

Caa yal chi: doblado y fingido. (mtm)

Caa yal: cosa doblada o aforrada y esto es en cosas de lienso, paño, papel y cosas tales. ¶ caa yal v camißa: trae dos camissas o vna con aforro. (mtm)

Caa yalcunah: aforrar. (mtm)

Caa yan ol: el dudoso. (mtm)

Caa ye oc olal: duda en la fee. (mtm)

Caa ye ol.t.: dudar en algo. ¶ bal ca caa ye oltic: que dudas o estad dudando? ¶ ma a caa ye olticex v babaalil oc olal: no dudeis las cosas de la fee. ¶ v caa ye oltah bin v caput cuxtal ca bakel: dis que dudo en la resurrecion de nuestra carne. (mtm)

Caa ye ol: el dudoso que tiene duda y el indeterminado. ¶ caa ye olech va ti oc olal: tienes por ventura duda en la fee; eres hereje. .l. ca ye ua a uol ti oc olal. ¶ caa ye ol Pedro ti benel castilla: dudoso esta Pedro de yr a castilla. ¶ caa ye uol in cimçic Juan: en duda estoy y no determinado si matare a Juan o no. (mtm)

Caa ye ol: doblado y fingido. (mtm)

Caa ye olal: la tal duda y dudar. ¶ yan to caa ye olal ti oc olal: tiene duda en la fee. ¶ caa ye olal in cah ti benel Campeche: dudando estoy si yre o no a Campeche. ¶ Item: tibieza en la obra a proposito. (mtm)

Caa ye: cosa de dos filos o puntas. (mtm)

Caa yehal ol: dudar o tener duda. ¶ Item: entibiarse en el proposito. (mtm)

Caa yum: bisabuelo del nieto de parte de padre. (mtm)

Caa: con verbos que significan cortar, hender; es hazer aquello en dos partes. Vt: Caa cħac; caa buhcinah; caa xot; caa hatzcunah; ettz. (mtm)

Caa: en composicion de algunos nombres; cosas que tienen doblado lo que el tal nombre significa. ¶ ca yal v camisa: tiene doblado la camissa ettz. (mtm)

Caa: en composicion de verbos; otra vez. ¶ caa dzibte huun ti: tornale a escriuir. (mtm)

Caa: molinillo o muela en que se muele el maiz. ¶ v caail chacau haa: muela assi en que muelen el chocolate. (mtm)

Caa: numero de dos. ¶ caatul vinic: dos hombres, ettz. (mtm)

Caa; ca: calabaza de comer. (sfm)

Caa; ca: piedra de moler. ¶ ma utzac hucħ in caa: no se muele bien en mi piedra. (sfm)

Caa; caac; cotz; thoc: arrancar o pelar con fuerza pelos o plumas o lana. (sfm)

Caa; can: contar, referir (lo que se ha dicho). (sfm)

Caa; caput; cauadz; tu camac; tu cauadz; tu caten: otra vez. ¶ caa dzibte; dzibte tu caten: escríbelo otra vez. (sfm)

Caac cam) caac, cacah: v.a. deshojar arboles, arrancar pelos, arrancar de rais matas, ojas, arboles, &.
ems) despellejar: caac kab-t-ah, pit.

Caac kabtah ems) despellejar: caac kab-t-ah, pit.

Caac cħac.t.: ensanchar assi los agujeros de arboles con hacha. (mtm)

Caac che.t. hobon: ensanchar el hueco de las colmenes. ¶ caac chetex v hobonil cab: (mtm)

Caac hadz.t.: desmochar arboles a palos y las yeruas o matas aporrearles assi. (mtm)

Caac kab.t.: pelar algun pellejo arrancando el pelo o lana. (mtm)

Caac kup.t.; (mtm)

Caac.ah,ab: podar o cortar o despojar ramas de arboles y deshojar arbol, mata, o yerua y arrancar de raiz los cabellos. (mtm)

Caac; caa; cotz; thoc: pelar, arrancar con fuerza plumas o pelos o lana. (sfm)

Caacbeçah:} ensanchar cortando la boca de alguna xicaras o agujero del arbol donde ay miel. (mtm)

Caachi db) see cachi.
vns) Bueno sería o fuera: utz yaal, utzi yaal, utzina yaal. Mejor fuera no aber naçido: utzina yaal caachi u çihil cuchi.

Caah 1a) db) defective verb: to be, to be able, to be good for, to be doing. Baax a caah? = What are you good for? What are you doing?
cam) bahux u caah? de que tamaño? cam) bala=caah: cuidado! ten cuidado. cam) cah: verbo defectivo, hacer. se junta con los pronombres in, a, u. bax a cah? que haces? lay in cah. eso hago. crm) ya: 1: llaga pequeña no peligrosa o herida ya con podre. bicx u cah u yail a uoc? como esta la llaga de tu pierna?
ems) estar: yan, bin, cah. ems) hacer: makan, bet, cah. ems) suceder: uch, dzoc, cah.
mtm) bahun: que tamaño. bahun v cah a mehen: que tamaño es tu hijo: mtm) bay /o/ ba: assi, o assi como: segun /o/ segun que: de la manera que: es adverbio definitivo. bay v mal booy, bay v mal muyal cuxtale: assi passa la vida como la sombra y nubes. bay v mehen u cah ti, tiene le assi como hijo. hach bay: formalmente.
vns) Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal. vns) Con, el in[s]trumento: ti. Açotéla con un palo: in hadzah ti che, ti [dis]çiplina. Con bien: ti yutzil. ¡O, si quisi[e]se Dios que boluiésedes con bien a v[uest]ra casa!: cahi yolte Dios a ualakex ti yutzil ta luumilex!
j055 ma ix u bin yilab u uich ua bahun u caah
      max cu than yokol u yotoche

Caah 1b) db) immediate future auxiliary verb tense indicator. Bin in caah / Nin caah = I am gong.
cam) bin: indicativo de binel. bin in cah. cam) cah: significa estarse haciendo o verificando la significasion del verbo. cam) cah: verbo ausiliar con que se conjuga el presente de indicativo de los verbos neutros. cam) tu cal: por causa. cimil in caah tu cal uiih: me muero por causa del hambre.
crm) yaomil: 1: putear. chaan ti yaomil: no putees. yaomil u caah, coil u caah: 5: putear. crm) yan yan u caah: 3: meneos hacer el que baila o predica. crm) yaeb u cah, yaeb ualac: 5: hacer niebla o sereno. yeeb: 13: niebla, neblina.
mtm) acan: bramar y bramido. acan u cah vacas. mtm) acalac u cah yetel juan: esta en conversacion con juan. item; significa, esta nadano el y juan. mtm) ahal u cah cab ti, l. tuba, l. tu uich: vuelve en si, cae en la cuenta y dexa el vicio. mtm) ahal u cah cab: ya amanece. mtm) ahaulil u cah: reyna. mtm) ah haan cabil in cah, ah haan cabilen yicnal in haan: moro con mi suegro o suegra. mtm) akay: cosa descomulgada, maldita, o ofrecida al demonio. akayil u cah juan: esta juan maldito o descomulgado. mtm) akliz: cosa de naturaleza o propiedad de bexucos o mimbres, llamados: ak, que se va enredando y asiendo como ellos. ¶ akliz u caah: tiene esta propiedad. mtm) yalab olal in cah ti dios: o ahlab olalen ti dios: confio o espero en dios. mtm) almah xicin in cah tech, o, lic ualic a xicin: avisote, o aconsejote. mtm) bayel: todo el cuerpo. He u molay ah ocolalob tulacale, bay u bayel yetel u dzacal u bacelil uinic v cah hunhuntul tiobe: cada uno de los creientes es como el cuerpo y miembros del hombre. mtm) bay hol than: palabras halagueñas y halagar assi. bayhol than v cah ten: estame halagando. mtm) babaltan: de mano en mano. xyc huni ti babaltanil: vaya el libro o carta de mano en mano. Item. de un amo en otro, o de un pueblo en otro. bini Juan ti babaltanil: fuese Juan por ay, de un amo en otro, o de un pueblo en otro a perderse, o perderse assi, que ni aprendio oficio ni assento pie. babaltanil u cah in mehen: anda mi ijo por ay assi perdido, vagando.
vns) Ablandarse el barro: lukmal. vns) Base ablandando [el barro]: lukmal u cah luk. vns) Acercarse o allegarse: tacal .l. tac ba. Acercándose ba la pasqua: tal u cah pasqua. [Acercándose va el día de mi muerte: taacal u cah] u kinil in kimil. vns) Afligido estar con algún dolor: ya. hach ya u cah in yum. vns) Albergarse del sol o [ll]ubia al abrigo de algún árbol: booychahal, booypahal. Albérgate en la yglesia, que biene agua: booychahen ti yotoch ku, tal u cah u kaxal haa. vns) Alma tener: pixan u cah. Alma tengo, Señor: pixan u cah, Yumile. vns) A rratos açer al guna cosa y no continuamente: yam yam. A rratos trabajo, a rratos escribo: yam u yam in cah tin menyah, tin dzib. vns) Atrabesar camino: chacat be. Atrabesando yba por el camino el benado, quando lo mate: cħacat be u cah ceh, ca in cimçahe. vns) Aún es tenprano: matbal u cah kin. Aún no está madura la fruta del aguacate: matbal u cah u uich on. Aún [n]o emos trabado nada: matbal u cah ca menyah. vns) Bailar o dançar: okot. Bailando está: okot u cahob. vns) Besarse uno a otro: mektanba. Besándose estaban quando los bi: mektanba u cahob, ca uilahob cuchi .l. lic u mekic u batanbaob, ca uilahob cuchi. Bruñir encalado, mantas o papel: hucħ. ah ub. Bruñid así la manta de triuuto: hucħex yubte, yubt[e]il. Estoi bruñendo así la piedra: huc[ħ]bil in cah ti tunich. Bruñida cosa así: hucħa[a]n, hucħbil. vns) Buscar la ca[z]a o ojearla así: cħa pach. Anda[n] buscando los benados: c[ħ]a u cahob tu pach ceh. vns) Buscar gallinas o maíz a comprar: xache man. xache man ulum in cah. Buscar algo, aciendo inquisición: xache be. Buscaron así la bida: xache be u cebahob ten. vns) B[u]far los benados y otros animales, y bufidos así: xob nij. Bufando esta el benado: xob u cah u nij ceh. vns) Bufar los gatitos q[uan]do los quieren tomar, siendo pequeños: ciz mij. Bufando esta el gatito: ciz nij u cah chanchan miztun. vns) Caerse la fruta de madura: otchahal, otkahal, otol. Los aguacates se ban caiendo de maduros: otchahal u cah u uich on ti takantac tulacal. vns) Callos açerse en los pies o manos: thochmal u tan kab, oc. Bánseme açiendo callos [en las manos]: thochmal u cah u tan in kab. vns) Cánçer, enfermedad: dzunuz tacan. Llaga es el cáncer: yail u cah dzunuz. vns) Cansarse: canal, canhal. Cansç[n]dome boy: canan in cah. Estoylo: caananen. Cansado estar así: canan. Cansar a otro: cançah. Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal. vns) Cargar qualquier nabío o canoa: buth chem. [Cargando estaban el nauío: buth chem] u cahob cuchi. vns) Cauar árboles: pan che, panpan che. Boi a cabar los árboles: benel in cah ti pan che. vns) Cojer algodón, sacándolo de su capullo: hoc, hooz. ah ob. vns) Estoy cojiendo así algodón: hoc tanam in cah, hooz tanam in cah. vns) Colear y menear la cola: bibik ne, bik ne. Coleando está el perro: bibik ne u cah pek. vns) Colgarse alguna cosa en los braços o pies: cħucħuy maat. Cué[l]gase así el muchacho de los braços: cħucħuy mat u cah paal. vns) Començar a bolar las abez: likul u xik. Ya comiença a bolar la paloma y se asienta en los árboles: likil u cah u xik ucum licix u kam che. vns) Comer generalm[en]te, y com[ida]: hanal. Comiendo está: hanal u cah. vns) Comer frutas blandas y manjar blan[d]o: mak. ah ab. Comí aguacates: tin makah on. Comerse el perro lo que gomitó: mak u cah tu xe pek. vns) ¿Cómo? o ¿de qué manera?: bic, bicx, bicio. ¿Cómo es eso?, pre[g]untando lo que no se entendió: bic ba than? ¿Cómo estás?: bic u cah a toh olal? ¿Cómo te ba de salud?: bic u malel kin tech? -¿Cómo [lo] qui[e]re[s] o ba? [o] ¿cómo se hará eso?: bici, bicx a kati lo? -Haçiéndolo pedaços: matbil u kati. vns) [Concluir o atajar alguna obra: mac hol]. Concluir así el p[l]eito: mac hol tzaa. Estoy concluiendo con pleitos: mac hol tzaa in cah. vns) Corcoba o jiba: ppuz. Tiene P[edr]o corcoba: yan u ppuz P[edr]o. Corcoba, deffecto del corcobado: ppuçil. Está malo de su corcoba: ya u cah tumen u ppuçil. vns) Correr la çera q[uan]do arde la bela: ytzil ci[b] c[ħ]e[h], yanhil yitz. Corriéndose está la çera de la candela: cħehel u cah yitz candela. vns) Cortar madera en el monte: cħac che. Cortar así madera entre muchos y muchas: cħacħac che. Estauan cortando así madera: cħacħac che u cahob cuchi. Cortar con golpe, hendiendo: buh cħac, bubuh cħac. vns) Creer, generalm[en]te: ocçah ti ol, ocol ti ol. Cree en Dios: ocez ta uol Dios. Creer, tener creído: ocan ti ol. Creo en Dios Padre: ocan t[i] uol Dios Citbil. Creer, tener ffee: oc olal. Ju[an] tiene ffee o cre[e]: oc olal u cah Ju[an]. Creyente o fiel que cree: ah oc olal, ocan ti ol. Creíble cosa: ocçaben ti ol. Creer en sueños: ocçah ti ol uayak, nay u than uayak. vns) Creser sobre otra cosa, como la yerba sobre el maíz: tippil. Cresiendo ba la yerba sobre tu maiz: tippil u cah xiu yokol a nalob. Cresido así: tippan. vns) Creser la carne sobre la llaga demasiado: tippil u cah u bakel in yail. Cresido así: tippan. vns) Cuero de animal bruto: keuel. Cuero del hombre: [o]th. Mi cuero: u othel. [El tuyo]: a uothel. [El suyo]: yothel. Cuero curtido: boonbil keuel, hochbil keuel. Cuerpo, generalm[en]te: cucut. Cuerpo del hom[br]e: u cucutil uinic. Cuerpo viuo: cuxul cucut. Cuerpo y alma tener: cucut pixan cah. Negocio graue es deçir mal de quien tiene cuerpo y alma: talan u likçabal than yokol cucut pixan u cah tumen Dios. vns) Cumplir la penitt[enci]a ynpuesta o dada: bool keban. Está cumpliendo la penitt[enci]a allá en Mé[ri]da: bool keban u cah te ti Hoe. vns) Cu[n]dir la mancha de azeite, cera o çebo: yipil, ukmal. Cundiendo ba la mancha de azeite en la ropa: ukul u cah nok tumen azeite. vns) Çapatear y dar çapatetas: paxlam oc, pax oc. Están çapateando: pax oc u cah. Çapatear, hiriendo una mano con otra: paxlam ka[b], pax kab. vns) Çeçear: çez than. Çeçea Ju[an]: çez than u cah Ju[an]. Çeçeoso: ah çez than. vns) Çercana cosa, que biene çerca: taacan, tacbal, tal u cah. Muy çerca está de aquí el pueblo: hach taacan cah ua[ye]. vns) Çerrar carta: chuy huun. Estoyl[a] çe[rr]ando: chuy in cah ti huun. vns) Çertificar: hahcunah, hahcunah than. Çertificaçión: hahcunah thanil. vns) Çertificar como jurando: tohol than. Yo os çertifico de verdad: tohol than in cah teex.
c052 binel u caah u tzacle kauil
c521 talel u caah u molba tu cuch tu tepal
f195 cumtal u caah chac ppiltec tu lakin cab
f208 ximbal u caahoob tu can cib, tu can taz ti ek
f218 okol u caahoob ti yahaulil
f343 ti culic cħa u caah, tza u ceah u pop
i434 payal u caahoob tumen c' yum halach uinic
j295 zalam che, zalam cuch u caahoob ichil buluc ahau uale
mr001.005 le mac yanile tumen ximbal u caah le kohaanila
mr428.008 ua elel u caahe cu chupul ziz ca bin dzabaci
rb015.003 lay xe u caahe, hubaan ix u nak xan, chacauil xan
rd001.352 miztun balam bin u caah xan ci kubul xan
      desde beyora bacan

Caah ol vns) Con, el in[s]trumento: ti. Açotéla con un palo: in hadzah ti che, ti [dis]çiplina. Con bien: ti yutzil. ¡O, si quisi[e]se Dios que boluiésedes con bien a v[uest]ra casa!: cahi yolte Dios a ualakex ti yutzil ta luumilex!

Caah, tal vns) Çercana cosa, que biene çerca: taacan, tacbal, tal u cah. Muy çerca está de aquí el pueblo: hach taacan cah ua[ye].

Caahen vns) Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal.

Caahi cam) cahi baace, cahina: interjecciones: oh si fuese eso asi! pleque a dios que asi sea! ojala!
vns) Con, el in[s]trumento: ti. Açotéla con un palo: in hadzah ti che, ti [dis]çiplina. Con bien: ti yutzil. ¡O, si quisi[e]se Dios que boluiésedes con bien a v[uest]ra casa!: cahi yolte Dios a ualakex ti yutzil ta luumilex!

Caai maac: mas que no sea; mas que nunca. (mtm)

Caaidzin db) See ca idzin. Cousin of younger age. From ca = second and idzin = younger brother / sister.
cam) caaidzin: primo menor de edad que el que llama.

Caal cal: lo mismo que cala cal: reñir o porfiar con palabras. (mtm)

Caan 2) db) up, above. See caanal.
cam) mabcaan: paladar.
ems) arriba: caan.
vns) Bordo de tinaja o cantaro: kax tunil chii, can chij.

Caan 3) db) verb root: to tire. Transitive: caanzic, caanzah, caanzmah, caanze. Intransitive: caanal, caani, caanaan, caanac.
cam) canal, cani: v.n. cansarse, fatigarse. cam) canzah: v.a. cansar a otro.
ems) cansarse: caan-al.
vns) Cansarse: canal, canhal. Cansç[n]dome boy: canan in cah. Estoylo: caananen. Cansado estar así: canan. Cansar a otro: cançah. Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal.

Caan, babaal mtm) babal: alguna cosa. a kakatex babal: quiere alguna cosa? mtm) babal: la hazienda /o/ obra de alguno. yan ua a uocol tu babal hunpaye: por ventura has hurtado de la hazienda de otro? u babalil caanob /o/ yokol cab: las cosas del cielo /o/ del mundo. u babalil missa: ornamentos para decir missa. talez u babal Juan: trae la hazienda o cosa de Juan.

Caan chac che ebl) chiococca alba (l.) hitchc. canchac-che.
nel) chiococca alba (l.) hitchc. - rubia.: caanchacche, thunche, xcaanchac, xthunche (cainca, suelda) -- med.

Caan chac nel) chiococca alba (l.) hitchc. - rubia.: caanchacche, thunche, xcaanchac, xthunche (cainca, suelda) -- med.

Caan che db) table, from caan = high and che = wood, tree. Generally speaking, the table surface of a caan che is made from sticks, so it is more of a ultilitarian object such as a corn crib or manger.
mtm) Can che: pesebre. mtm) Caan che: barbacoa donde se guarda algo. mtm) Caan che: tablado hecho de palos largos sobre que se estienden los parras o calabaças o cosas tales. ¶ kaxex v caan cheil kum /o/ caan chetex v can cheil kum: atad o hazed el tablado de las calabazas.
mts) Andamio de madera: caan che; macam be; pepem che. mts) Barbacoa para guardar algo en alto: caan che. mts) Pesebre: v caan che tzimin; licil v hanal tzimin.
vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kak caan che.t. ¶ Asada cosa así: kakaan ti caan che. vns) Percha: kat che .l. caan che. ¶ Percheada parra: caan chean tab caan. vns) Pesebre: caan che .l. caanal che. ¶ Allí está, echado en un pesebre: te chelaan tu caan cheil tzimin.

Caan chi vns) Bordo de tinaja o cantaro: kax tunil chii, can chij.

Caan, chi vns) [Cordi]llera de sierra: puuc, u chi ca[a]n.

Caan db) in animal names:
Roys/Bac/130: Balam-caan ("jaguar-sky"). It is apparently a pun on balam-can, ("jaguar-snake"), also called balam-chan. In this context, however an actual fauna is not implied. (Cf. Roys, Ethno-Botany, 338). The balam-caan is cited in an incantation for hunpedzkin-vien or -humor (MS p. 99).

Caan db) in deity names:
Roys/Bac/146: Ix Culum-can ("culum-snake," "culum-shoot," or "culum-of-the-sky"). I can find no meaning for culum. The name is associated with several terms that might indicate celestial phenomena. Ix Culum-can is cited in an incantation for asthma (u ziyan coc) (MS p. 69).
Roys/Bac/149: Ix Hun-dzalab-caan ("lady unique-seal- [in the] sky"). We read of "three" or "many seals on the trunk of the ceiba," a sacred tree (Tizimin MS p. 19). Cited in an incantation for hunpedzkin-seizure (hunpedzkin tancaz) (MS p. 83).
Roys/Bac/151: Ix Hun-sipit-can ("lady unique-releaser-" or "discharger-in-the-sky"). Cited in incantations for asthma (u ziyan coc) and snake-pulsation in the abdomen (can tippte) (MS pp. 64, 69, 118).
rb064.013 piccħint bin tumen hun zipit caan,
      ix hun zipit munyal
rb069.008 yal bin ix culum caan
rb069.011 yal bin ix hun zipit munyal
rb083.009 yal ix hun dzalab caan, ix hun dzalab muyal
rb118.005 piccħin bin tumen hun zipit caan,
      ix hun zipit munyal

Caan db) in plant names:
nel) asclepias curassavica l. - ascle.: anal, analkak, analpolcutzxiu, analpoldzuthuc, analxiu, chacanal, chacanalkak, cabalkuumche, cutzilxiu, kuchilxiu, kokobxiu, polcutz, polcutzil, polkuch, zac-canzelxiu, tuchubcaan, xpolkuchil, yaax-anal, cuchillo xiu. nel) cissus sicyoides l. - vitac.: tabcan, tabcanil, xtabcanil, xtakcanil -- med. nel) echites tuxtlensis standley - apocy.: chac-cancel, chac-canzel, ibincan, cahuale, xiu-ibincan. nel) jacobinia spicigera (schlechter) l. h. bailey - acant.: tziitz, yichcan, yichcaan -- med., tint.

Caan db) sky, heaven.
cam) caan, caanil: cielo. cam) nocoycaan: nublado.
crm) yalma caan: 6,8: paraiso terrenal. 11: eden. crm) ahal cab: 1,2,4,5,8: zazhal cab: 5; paxal u chun caan: 5: amanecer.
dbm) lakin ik: east wind. nohol ik: south wind. chikin ik: west wind, considered evil. xaman caan, xaman ik: north wind, often cold and strong.
ems) cielo: caan. ems) mirar al cielo: hab-ah caan.
mtm) ah can che caan: cierto entremes que hazen los indios en sus representaciones. mtm) ah chican: el que mora a raiz de algun cordillerra o sierra. mtm) ah chun can: idolo de los indios de merida. item el cerro grande que esta tras san francisco de merida. mtm) ah chun yahau caanob: arzobispo. ah chun obisposob: idem. mtm) babal: alguna cosa. a kakatex babal: quiere alguna cosa? mtm) babal: la hazienda /o/ obra de alguno. yan ua a uocol tu babal hunpaye: por ventura has hurtado de la hazienda de otro? u babalil caanob /o/ yokol cab: las cosas del cielo /o/ del mundo. u babalil missa: ornamentos para decir missa. talez u babal Juan: trae la hazienda o cosa de Juan.
vns) Aclarar el día o amanecer: paaxal u chun caan. vns) Añublado el çielo: nocaan u uich caan, nocaan u uich kin. vns) Astrolojía: yidzatil ah ohel tu ximbal caanob, tu ximbal ekob. vns) Atronar o tronar: pec caan, pec cħac. Atronado ha: ti pecni caan. vns) Aue o pajaro: cħicħ. del cielo: u cħicħ caan. vns) Claro estar el çielo y sin nubes: utz u nak caan, ma lob u nak caan. vns) Conju[n]çión de luna: çipit caan, ich luum yan U. vns) Criador, generalmente: ah çihçah. Criador del çielo y de la tierra: y ah çihçahul caan yetel luum. vns) [Cordi]llera de sierra: puuc, u chi ca[a]n. vns) Çerrarse el çielo: nocol u u[i]ch caan, nocoy cabhal caan. [Muy] çerrado está el çielo: hach nocan u uich caan. vns) Çielo, lo que se pareçe: caan. Fue y subióse al çielo: bini naaci ix ti caan. Çielo, lo que se pareçe y se be del çielo: u nak caan. Çielo sereno: lemec nak caan. vns) Çierço o biento norte: xaman caan, xaman ik, xaman tan ik.
a083 zihci caan yetel luum
a089 ox ben u mentci tulacal baal, hi bahun baal
      u baal caanoob
a625 lay u cuch haaboob tu can tukil caanobe
b561 uinaloob tu can titzil caan tu thanoob
c015 tu kinil yan thul caan chacil
c037 ti hun yuklah ti cab, ti hun yuklah ti caan
d371 ti tali haulahom caan, noclahom luum
e153 tu bolon dzacab tun te caanale, oxlahun edznab
      u kinil te ti caane
e614 ti ca bin uluc uuc utzil chac ek yetel tupem caane
j061 ca yalahobe hahal ku, noh caan yumilbil;
      ci bin u thanoob
j119 ca bin ticin pecnac caan yetel luum
ea059 ah kab caan, ah itz caan
rj057 ti culucbaloob caano
rq075 cilin culun cu thanoob chun caan lakin in yum
rd001.760 tech nohochtah caane

Caan, ich vns) Çerrarse el çielo: nocol u u[i]ch caan, nocoy cabhal caan. [Muy] çerrado está el çielo: hach nocan u uich caan.
j173 elec ix kaknab, in bin ci nococ ix u uich caan

Caan, nocoycabhal vns) Çerrarse el çielo: nocol u u[i]ch caan, nocoy cabhal caan. [Muy] çerrado está el çielo: hach nocan u uich caan.

Caan, xaman vns) Çierço o biento norte: xaman caan, xaman ik, xaman tan ik.

Caan, zipit vns) Conju[n]çión de luna: çipit caan, ich luum yan U.

Caan che: barbacoa donde se guarda algo. (mtm)

Caan che: tablado hecho de palos largos sobre que se estienden los parras o calabaças o cosas tales. ¶ kaxex v caan cheil kum /o/ caan chetex v caan cheil kum: atad o hazed el tablado de las calabazas. (mtm)

Caan: cielo. (mtm)

Caan: cielo. ¶ caanil uinic: hombre celestial. (sfm)

Caanaan db) third form intransitive of the verb root caan = to go upwards.
ra029 caanaan u quejarcuba yum ah canaan muuloob
      yolal ah canaan cacaboob

Caanaan vns) Cansarse: canal, canhal. Cansç[n]dome boy: canan in cah. Estoylo: caananen. Cansado estar así: canan. Cansar a otro: cançah. Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal.

Caanac db) fourth form intransitive of caan = to go upwards.
mtm) ah caanac than: vicario que tiene las vezes de otro.
rq014 ti caanac tooneex humppel orden
rq015 ti caanac tooneex humppel creencia
rq063 ti nohol tun a uil caanac tanil yumiloob xan

Caanac than mtm) ah caanac than: vicario que tiene las vezes de otro.
vns) Asesor que toma o da el juez por acompañado: u canac than.

Caanacil db) fourth form intransitive of caan = to go upwards plus the suffix -il.
ra100 caanacil a dzaic toon uay yokol cab a bendiciones,
      a oraciones

Caanacnac db) fourth form intransitive of caan = to go upwards.
rp017 tu bu, tu bu ci boc ci boc caanacnac
rp405 yet zebi caanacnac ci boc ci boc u bin
rp431 yocol yil caanacnac tan in yum
rp436 caanacnac ci boc ci boc ulil u santo vino
rq070 caanacnac ca zacnac in yum

Caanal 1) db) above, high, on high.
cam) canal: arriba, usado caanal.
ebm) canal: high.
mtm) am: arañas pequeñas. ay otras blanquillas: zac am, y ay otras que andan en alto, canal am: y todos son malos.
vns) Alta cosa: caanal. Alto tanto quanto: cancaanal Act[iv]o: caanal. Alto haçerse: canalhal, cancaanalhal. vns) Arriba, en lo alto: caanal, caanal. Allá está, ariba: te ya caanal. vns) Atar un madero a otro para que sea largo: uat kax .t. Atad un madero a otro para q[ue] alcance arriba: uatkax che ca chambilac caanal. vns) Baja cosa, contrari[a] de lo alto: cabal, ma canal. Baja c[a]sa: cabal na. Monte bajo: cabal che. Tráeme una silla baja: tac cabal silla ten. vns) Barata cosa: ma cooh u tulul, cabal u tulul, ma caanal u boolil. vns) Boz rreçia y penetratiba: cħeeh cal, cħeeh auat, caanal cal. vns) Cara cosa, q[ue] bale mucho: coh, canal u tulul, nach u tulul. vns) Colgado estar de alto o en el ayre: cħuytal. Allá está colgado en lo alto: te u cħuytal caanale. vns) Correr cortinas y cosa así: cip. ah ib, cip cab .t. Corred la cortina del retablo: cipcabtex u pix u uich retablo. Corredla para ar[r]iba: cipex caanal. vns) Costosa cosa y cara: cooh, caanal u tulul, nach u tulul. vns) Cuesta arriba yr: caanal benel. Cuesta abajo [ir]: cabal benel.
c128 ti uil uchom pax cabal, uchom zoot caanal
d006 etlahom caanal ual, etlahom caanal udzub
d186 ti ox kin u zut ekel nok caanal
e153 tu bolon dzacab tun te caanale, oxlahun edznab
      u kinil te ti caane
j391 ca a kulte hele u chicul kulil ku caanale
j447 yoklal tu yol, yan hun ahau caanal, hun ahau ti cab
      tu thanoob cuchie
rp212 tanchumuc tu noh yaxil caanal
rp296 tanchumuc ti yaxil caanal nohol xaman
mr002.005 ca a dza yichinte ua caanal yan ti lae
mr090.016 ua elel u caah ua ma uchac a dzaic
      tumen yanil caanal yetel cabal
mr329.032 he dzibaan caanal loe kuche hunppel
      yetel xau kuch yetel xanab kuch
mr329.036 bay xan ua yan u hach lobil matan yube
      u dzacalobe ti calah caanale
mr406.004 lay bin dzabac xiuob dzibaan caanale
rb106.011 can ahau cabal, can ahau caanal
rb205.002 tuppci u xicin hun cħuylahoob ti caanale
      tan yacan che, tan yauat che
t 041.118 letiob hop tun caanalo layli cutal cabal hun haab

Caanal 2) db) general form intransitive of caan = to tire.
cam) canal, cani: v.n. cansarse, fatigarse.
ems) cansarse: caan-al.
vns) Cansarse: canal, canhal. Cansç[n]dome boy: canan in cah. Estoylo: caananen. Cansado estar así: canan. Cansar a otro: cançah. Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal.

Caanal am ebm) am. certain small black spiders with red spots on the back; they are very small and deadly. whIte ones: zac-am. climbing one: canal-am.
mtm) am: arañas pequeñas. ay otras blanquillas: zac am, y ay otras que andan en alto, canal am: y todos son malos.

Caanal benel vns) Cuesta arriba yr: caanal benel. Cuesta abajo [ir]: cabal benel.

Caanal cal vns) Boz o grito, sonido de cualquier animal: auat. vns) Boz, buena o mala, q[ue] uno tiene: cal. Buena boz tiene Juan: utz u cal Ju[an]. Boz delgada: beuech cal. Y, mui delgada: dzijlac auat. vns) Boz rreçia y penetratiba: cħeeh cal, cħeeh auat, caanal cal. vns) Boz con jemido y lloro, y boçear así: tah auat okol.

Caanal, cip vns) Correr cortinas y cosa así: cip. ah ib, cip cab .t. Corred la cortina del retablo: cipcabtex u pix u uich retablo. Corredla para ar[r]iba: cipex caanal.

Caanal hulub
mr030.007 le uouoloc bay yome hun acal yetel caanal hulub

Caanal kaax nem) caanalkaax, nohkaax: monte alto; selva alta.

Caanal kamaz db) lit. high kamaz, from caanal = high and kamaz = an unidentified variety of ant. See also caanal zinic.
Roys/Eth/158: You squeeze out the juice of this calabash and the chuyche which is on the branches of the trees, the high-kamaz-ant. Note: Ground kamaz and high kamaz. These are both probably varieties of ants described by Pacheco Cruz as a white ant that builds its nest on the branches of trees. The nest is of mud, shaped like a volcano, often half a meter in height and circumference.
mr327.005 ca a yedz u kab lay luch yetel cħuyche,
      lay yan tu kab che caanal kamaz

Caanal oc ti ximbal db) stilts. See also ximib che, lithib che, oc che.
mtm) ah ximib che: el que anda en zancos largos de madera.
Lan/Rel/66: Tenían otras muchas miserias y malas señales aunque era bueno el año si no hacían los servicios que el demonio les mandaba, lo cual era hacer una fiesta y en ella bailar un baile en muy altos zancos (caanal oc ti ximbal, lithib che, oc che, ximib che?) y ofrecerle cabezas de pavos y pan y bebidas de maíz; habían de ofrecerle (también) perros hechos de barro con pan en las espaldas, y las viejas habían de bailar con ellos en las manos y sacrificarle un perrito que tuviese las espaldas negras y fuese virgin; y los devotos habían de derramar su sangre y untar con ella la piedra del demonio Chacacantun (Chac Acantun). Tenían este sacrificio y servicio por agradable a su dios Yaxcocahmut (Yax Cocay Mut).

Caanal xaan nel) thrinax radiata (j. a. et j. h. schult) lodd. - palma.: cħit, canalxaan, cultok, nakaz -- art., com., med.

Caanal zihil ebm) chac-canal-zihil. acchmea bracteata. see x-keuel. (no definition given.)
nel) tillandsia brachycaulos schlechter - brome.: chu, cħu, canahzihil, meexnuxib, miz (gallitos). nel) tillandsia fasciuculata swartz - brome.: chuh, chuc, cħu, canahzihil, xcħu, x-olohbenal (gallitos).

Caanal zinic che ebm) canal-zinic-che. lit. high ant-tree. The maya text mentions it as a tree on which the cħuy-che is found.
mr338.004 yetel u pach x- canal zinic che

Caanal zinic db) lit. high ant, from caanal = high and zinic = ant. An unidentified variety of ant.
mr244.003 caxant caanal zinic pixil pix yotoch ti cheob
      ca ix ti ak,
mr334.004 yetel yal canal zinic yan tu kab dzidzilche,

Caanal chetah; pacab chetah; pepem chetah: entablar, poner tablas. (sfm)

Caanal: arriba, alto. (sfm)

Caanal: ser aprendido. (mtm)

Caanalcun cam) canalcun: v.a. llevar, ensalzar, poner en alto.

Caanalcunah vns) Alta cosa: caanal. Alto tanto quanto: cancaanal Act[iv]o: caanal. Alto haçerse: canalhal, cancaanalhal.

Caanalcunah; bohcinah: alzar en alto, engrandecer. (sfm)

Caanalhal vns) Alta cosa: caanal. Alto tanto quanto: cancaanal Act[iv]o: caanal. Alto haçerse: canalhal, cancaanalhal.

Caanalil vns) A lo más: tu canaalil, tu nachil.

Caanalil: altura. (sfm)

Caanaltac db) plural form of the adjective caanal = high, above.
t 041.125 ca hoppi ik lah lahi cheob naob hebal caanaltacob
      lubi tumen ik
t 042.033 he ix caanaltacobe bin cabalac tulacal

Caanaltal db) general form intransitive of the verb root caanal = above. To grow upwards, to become tall.
mr241.003 yetel u le xiu hul im kak, le xiua matech
      u caanaltal, hayalhay ti luum

Caanche db) literally, high wood, from caan = high and che = wood. A table, often used for beating corn of the cob.
nem) caanche: construccion que se utiliza para desgranar las mazorcas que se colocan en su interior y se golpean con palos.
vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kak caan che.t. ¶ Asada cosa así: kakaan ti caan che. vns) Percha: kat che .l. caan che. ¶ Percheada parra: caan chean tab caan. vns) Pesebre: caan che .l. caanal che. ¶ Allí está, echado en un pesebre: te chelaan tu caan cheil tzimin.

Caanche mtm) ah can che caan: cierto entremes que hazen los indios en sus representaciones.

Caanche (u -) tzimin; licil u hanal tzimin: pesebre. (sfm)

Caanche; kaan ti caan che: barbacoa (para guardar desde los altos). (sfm)

Caanche; pepemche: andamio de madera. (sfm)

Caanhal vns) Cansarse: canal, canhal. Cansç[n]dome boy: canan in cah. Estoylo: caananen. Cansado estar así: canan. Cansar a otro: cançah. Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal.

Caanhal: cansarse. (mtm)

Caanil cam) caan, caanil: cielo.
ems) celestial: caan-il. ems) paraiso: caan-il.
vns) Agua lluuia o aguaçero: caanil haa. vns) Cumbre o altura, generalm[en]te: hool, nij, u caanilil hool. Cumbre de sierra: u hool uitz. Cumbre o chapitel o pináculo de la yglesia: u ppippichil hool ku na. Púsol[o] sobre la cumbre o pínáculo del temp[l]o: u dzaah yokol u ppippichil hool ku na. vns) Çelestial cosa: caanil, ah caanil. Çelestial morada: caanil u cah canil uinic.
c019 ca zihi ual tu caanile
c324 tu kinil mul tepal, tu yala tepal caanili
d084 amayte kauil u uich tu caanil ti yahaulil
d398 ti uchom okliztuba tu caanil, tu yekil tu zihnalil
i038 ti cħicaan lanza caanil cruz tan chumuc u puczikal
i043 he ix lanza yetel caanil cruz cħicaan tu puczikale
rq105 ti ment u yebil tu chun caanil lakin in yum
mr091.002 u dzacale ca cħa u caanil platanos haaz
mr212.003 kanchunup, tamay, u caanil yan ti lakin, zac ci,
      x- mahan chun,
mr289.004 ca ix talac u chac onoob caanil
mr406.003 tu chac yulen, zac yulen caanil
rb108.001 u tahlahtabal ti caanil ual, ti caanil xolil
rd001.514 tech bacan bin sagrado ta corazon ta santo
      ta caanil
rd001.515 ta caanil

Caanil db) in plant names:
nel) cissus rhombifolia vahl - vitac.: xtabcanil. nel) cissus sicyoides l. - vitac.: tabcan, tabcanil, xtabcanil, xtakcanil -- med.

Caanil ha vns) Agua lluuia o aguaçero: caanil haa.

Caanil uinic vns) Çelestial cosa: caanil, ah caanil. Çelestial morada: caanil u cah canil uinic.

Caanil haa; chac ikal haa: agua de la lluvia. (sfm)

Caanil: celestial. (sfm)

Caanil: cosa alta. (mtm)

Caanil: cosa del cielo o celestial. ¶ caanil vinic: (mtm)

Caanilil hol vns) Cumbre o altura, generalm[en]te: hool, nij, u caanilil hool. Cumbre de sierra: u hool uitz. Cumbre o chapitel o pináculo de la yglesia: u ppippichil hool ku na. Púsol[o] sobre la cumbre o pínáculo del temp[l]o: u dzaah yokol u ppippichil hool ku na.

Caanlil cam) canlil: la parte de ariba, altura.

Caanlumil cam) caanlumil: el paraizo.

Caanzah vns) Cansarse: canal, canhal. Cansç[n]dome boy: canan in cah. Estoylo: caananen. Cansado estar así: canan. Cansar a otro: cançah. Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal.

Caanzic vns) Cansarse: canal, canhal. Cansç[n]dome boy: canan in cah. Estoylo: caananen. Cansado estar así: canan. Cansar a otro: cançah. Cansarse demasiado, no poder ir atrás ni adelante: cal canal. Heme cansado así: u cahen canal.

Caap vns) Apretar estrechando, como el çapato en el pie: caap. ah ab.

Caap (tu—); tu yam; tu kaap; hem: entre, entre medios. ¶ tu caaptacil tunich: entre las piedras. (sfm)

Caapab vns) Apretar estrechando, como el çapato en el pie: caap. ah ab.

Caapah vns) Apretar estrechando, como el çapato en el pie: caap. ah ab.

Caapi mtm) babahel tun caapi tucaten: de alli poco tiempo, pero otra vez.

Caappel: dos con qualquier cuenta que sea. (mtm)

Caat cam) caat, caatil: apaste, lebrillo.

Caaten: dos veses. ¶ v caaten: segunda ves. (mtm)

Caatil cam) caat, caatil: apaste, lebrillo.

Caatz yatzil: abogar e interuenir o interceder. ¶ in caatzah v yatzil Juan tu tan batab: intercedi por Juan ante el caçique. (mtm)

Caatz; kux zuuc; xac chi: pacer. (sfm)

Caatz; nicħ xiu; chibal; chibil: morder, mordedura. (sfm)

Caazucun db) See ca zucun. older male cousin, from ca = second and zucun = older brother.
cam) caazucun: primo hermano mayor en edad que el que llama.

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section C - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page