Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-16-03

Cich — Ciizte

Cich ems) bueno: ci, cich, utz, tibil, ma lob.
ems) santo: ci-l-ich, cich, kuy-en.
mtm) ah cich than: ah cich thanil: melindroso, alagueño, lisongero.
vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.
rd002.544 hebix u ci katcoob xan tu cich kaba
      tu ni ku xan in yum
rd002.553 ti kubeex uay tu cich kaba ti santo kanche
rd002.703 cu ci katah ti santo vino cu ci than xan
      tu cich kaba
rd002.795 cu ci katah bacan u cich kabaob xan
rd002.803 cu ci thanah bacan tu cich kaba

Cich than mtm) ah cich than: ah cich thanil: melindroso, alagueño, lisongero.

Cich tzen vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.

Cich tzentic vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.

Cich bay hol than.t.: hablar halagando lisongeando. (mtm)

Cich bebeçah be: enseñar buenas costumbres con exemplo. ¶ cich bebez v beel a lak: enseña assi a tu proximo. (mtm)

Cich beçah be: idem. (mtm)

Cich paal: muchacho bien mandado y vergonçoso y bien inclinado. (mtm)

Cich tabçah: embaucar, engañar con buenas palabras y cautela y la tal cautela y engaño. (mtm)

Cich tabzah; tabzah: cautela. (sfm)

Cich than.t.: hablar con palabras afables, blandas y suaues. (mtm)

Cich than: el afable y que habla con suavidad y blandura. (mtm)

Cich than: melindre. (sfm)

Cich thanbil: idem. (mtm)

Cich thanil: melindre de palabra. ¶ De aqui: ah cich thanil: melindioso de palabra. (mtm)

Cich tzembil: cosa aßi regalada; criado o diciplinado. (mtm)

Cich tzen.t.: criar, diciplinar en buenas costumbres. ¶ cich tzentic a palil ma a uilic v çipil: (mtm)

Cich tzen.t.: dar buenas comidas y regalar. (mtm)

Cich vinic: hombre bueno, bien inclinado. (mtm)

Cich: cosa buena y sancta. ¶ cich vinic Juan: buen hombre es Juan. ¶ cich cħuplal v cħuplil Pedro: buena y sancta muger es la muger de Pedro. ¶ De aqui: cich al; cich mehen: buen hijo. ¶ cich alech; cich mehenech: donoso hijo sois vos; auies de ser bueno y sancto, y sois a breues. Esto dizen los indios quando riñen a sus hijos con yronia y escarnio. (mtm)

Cich: en composicion; bien y concertadameente. ¶ cich tzentah: criar bien. ¶ cich vtzcinah: haz bien. (mtm)

Cich; ciich; cilich; hach: cosa buena y santa, (son también superlativos). (sfm)

Cichcelem db) beautiful or handsome in male persons, animals or objects. See cichpam for the same quality in the female.
vns) Beldad o ermosura de la muger: cichpamil. Si es baron: cichcelemil. Bella, por hermosa, si es muger: cichpam. Si es barón: cichcelem.
k022 ci a uol cichcelem xib
k026 ua yanal u keulel cichcelem ceh ua ah chac mool
k037 ca a biz u than a uet cahaloob tu tan c' cichcelem yum
k066 in nahmah tech a cici olal ah cichcelem in yum
k077 cin katicech cichcelem yumil caan, nohochech ta cuchil
      ti caanal
k078 ley cin tzicech cichcelem hunab ku
k295 dza ten u dzoc cimilil ua dza ten toh olal
      in cichcelem yumil
rj034 cichpam calaan caboob cichcelem yum
rj091 dzoci in payal thantic xano tu nohol u kaba
      cichcelem yum xan
rp104 tuux anac kin tu nohol u kab a cichcelemeex
      ti noh Mani
rp362 utial cin emzic tulacal u kaxiloob tu nohol a kab
      a cichcelemech

Cichcelem: moço hermoso gallardo. ¶ De aqui: cichcelem v pacat: tiene el rostro hermoso y lindo. ¶ cichcelem v çuyem, yipil, v tzeec, ettz.: galano y bueno es ettz. (mtm)

Cichcelem; tzublal: dispuesto, gallardo. (sfm)

Cichcelemcunah: hermosear. (mtm)

Cichcelemil db) beautifulness or handsomeness in male persons, animals or objects. See cichpamil for the same quality in the female.
vns) Beldad o ermosura de la muger: cichpamil. Si es baron: cichcelemil. Bella, por hermosa, si es muger: cichpam. Si es barón: cichcelem.
rp112 cin katic licencia ti a cichcelemileex yumen
rp143 tu nohol u kab a cichcelemil yan u miztic caan
      ti u muyaloob
rp330 cu hoppol bacan tu nohol a kabeex
      cichcelemileex ikexe bey ike
rp358 tin katic u licencia utial a cichcelemil yumen

Cichcelemil: aquella hermosura, gallardia y lindeza. (mtm)

Cichcelmil db) abbreviated form of cichcelemil = beautiful, handsome. See cichcelemil above.
k227 xelch u tzootzel a pol, dza u lemcech cichcelmil a nok
rp048 ca talen bacan a cichcelmil
rp107 tu nohol u kab a cichcelmileex
rq032 cin xolaan pix tan cin yocol a than tu noh u kab
      a cichcelmilo xan
rq096 tu nohol u kab u cichcelmilobil in yum
      ti san rafael arcangel

Cichcilich
rp085 tu c' x- cichpam x- colelbil x- holo xacuba
      x- cichcilicheex

Cichpam abal nel) spondias spp. - anaca.: ac-abal, chi-abal, ekabal, happach-abal, houen-abal, ciichpam-abal, kan-abal, kantunil, kaztakan, keken-abal, kuzmil, zabac-abal, titiz-abal, ton-abal, dzulil-abal, uaymil, yaaxtakan -- com., cult.

Cichpam db) beautiful or handsome in female persons, animals or objects. See cichcelem for the same quality in the male.
vns) Beldad o ermosura de la muger: cichpamil. Si es baron: cichcelemil. Bella, por hermosa, si es muger: cichpam. Si es barón: cichcelem.
d106 yutzil u cichpamil cħuplal, cichpamhom ma cichpam
i380 lay hach zac hadzen u uiche, hach cichpame;
      zazac u bocħ yetel u kaxi
i608 hach cichpam ix lokbayen; teni bin lukzic u pic
      yetel u buce
k123 minaan ix cichpam zazilil tu yich hunab ku
      utial u palil uay yokol cab
k217 lay ix u yalak cħicħ ix cichpam xunan colelbil
k231 ti kabet ca ilac cichpamech hebix mace
      uay tu cahil dzitbalche cah
k233 lebetic in kat ca ilabech hach zempech cichpamech
k259 utial c' paat u hokol ix cichpam budz ek yokol kax
ra053 tech katic tuux yan cichpam colelbil x- bolon cħoy
rq005 tu noh kaba dios yumbil, tu noh kaba
      x- cichpam colelbil zuhuy maria

Cichpam: cosa hermosa, galana y bien vestido y dizese a las mugeres. ¶ cichpame: hermosa; llamando alguna muger. (mtm)

Cichpam; ciichpam: hermoso, galano, bienvestido. (sfm)

Cichpamcunah; ciichpamcunah; tzublalcunah: hermosear, engalanear. (sfm)

Cichpamhal: hazerse hermosa. (mtm)

Cichpamhal: hermosearse, pararse hermoso, pararse galano o bienvestido. (sfm)

Cichpamhom
d106 yutzil u cichpamil cħuplal, cichpamhom ma cichpam

Cichpamil db) beautifulness or handsomeness in female persons, animals or objects. See cichcelemil for the same quality in the male.
vns) Beldad o ermosura de la muger: cichpamil. Si es baron: cichcelemil. Bella, por hermosa, si es muger: cichpam. Si es barón: cichcelem.
rp089 a x- cichpamil ca tu tzentah tu zuhuy kuil cab
rb213.001 a toppzic bin u nicteil u cichpamil ax may
rb213.004 a toppzic bin u nicteil u cichpamil ax may
rb213.007 a toppzic bin u nicteil u cichpamil ax may

Cichpamil: hermosura. (sfm)

Cichpamil: la tal hermosura. ¶ v cichpamil Maria: (mtm)

Cichtzentic vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.

Cici az vns) Blanda cosa y suave: ciciaz. Blandura así: ciciazil.

Cici cam) cici: en composicion: muy bien, despacio, a satisfaccion.
mtm) ah cici tu mut: considerado, circumspecto y cauteloso.
mtm) ah cici can: gracioso en dezir y hablar, y afable.
mtm) ah cici olal: glorioso, gozoso.
mtm) alab olal: confianza, esperanza, y tenerla. yalab olalil cici olal: la esperanza que se tiene de la gloria.
vns) Bañar para afeitar: poc. ah ob, ppoo. Bañame bien la cabeça: cici ppoo in pol. vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil. vns) Blanda cosa y suave: ciciaz. Blandura así: ciciazil. vns) Consagrar o b[en]deçir: cicij than .t. Consa[g]rado: cicij thanan.
a353 ma dzedzec bin u cici oltziltabal
d280 ti uchom cici batabili, cici ahaulili
e468 bala ta thane hun lukul ah cici olal u balamil cabe
e597 cici batabil, cici halach uinicil, cici olal bin yanac
      ti balcah tuzinil
i155 bin ix cici kubuc u pop tiob yetel u dzam tiob
ea057 ti cici ilabi tu dzabal ti yuunil
rh155 te ua cu bin ti cici taloob
rh567 te ua bin u cici payan xano
mr023.004 cici chacbil ca tun yichinte can canppel kin
mr036.003 cici hucħe ca tun a puk yetel ha
mr154.011 cu dzocol cici pixic ca kilcabnac
rd002.065 in yum, tech bacan ci presentartic
      desde beyora bacan cici than xan

Cici can mtm) ah cici can: gracioso en dezir y hablar, y afable.

Cici dzin ebl) manihot aipi pohl. cici-dzin.
nel) manihot dulcis (gmelin) pax. - eupho.: cħuhucdziim, cicidzin (yuca dulce) -- com., cult., fec.

Cici ol cam) cici-ol: v. holgarse, divertirse, regosijarse.
vns) Continuam[en]te goçan de Dios los s[an]tos, continua es su gl[ori]a: ma yam v ciciolticob v uich santob, ma ix yambil v ciciolalob. [ma yam u cici olal sanctoob, manaan ix u yam u ciciolticob u uich Dios].

Cici olal kay vns) Canto de alegria o regoìijo: cicij olal kay. De tristeça: okom ola[l] kay.

Cici olal mtm) ah cici olal: glorioso, gozoso. mtm) alab olal: confianza, esperanza, y tenerla. yalab olalil cici olal: la esperanza que se tiene de la gloria.
vns) Alegría que uno tiene, y contento: cij olal, cicij olal, cijma ol. vns) Atestar o enbutir: dzil. ah ib, dzil yah, dzilancunah. Atestar ser así: dzijlil. Atestacar: dzilan. Para q[ue] sea cumplida v[uest]ra gloria: ca dzilanac a cicij olalex. vns) Continuam[en]te goçan de Dios los s[an]tos, continua es su gl[ori]a: ma yam v ciciolticob v uich santob, ma ix yambil v ciciolalob. [ma yam u cici olal sanctoob, manaan ix u yam u ciciolticob u uich Dios]. vns) Consolar y consolarse: tohcinah ol, hun tohcinah ol, cicunah ol. Consolaçión o consuelo: toh olal, cicij olal. vns) Juego de placer, de beras y no de solas palabras, y jugarlo: baxal cicij olal.

Cici oltah cam) cicioltah: v.a. alegrar, regocijar.
vns) Continuam[en]te goçan de Dios los s[an]tos, continua es su gl[ori]a: ma yam v ciciolticob v uich santob, ma ix yambil v ciciolalob. [ma yam u cici olal sanctoob, manaan ix u yam u ciciolticob u uich Dios].

Cici oltal crm) yacuntal, cici oltal: 11: encariñarse.

Cici oltic vns) Continuam[en]te goçan de Dios los s[an]tos, continua es su gl[ori]a: ma yam v ciciolticob v uich santob, ma ix yambil v ciciolalob. [ma yam u cici olal sanctoob, manaan ix u yam u ciciolticob u uich Dios].

Cici ppo vns) Bañar para afeitar: poc. ah ob, ppoo. Bañame bien la cabeça: cici ppoo in pol.

Cici than cam) cicithan: bendecir, halagar con palabras, alabar, saludar, bendicion, &.
mtm) ah cici than: lo mismo es que ah cici can: gracioso, etc.
vns) Afable, de buenas palabras: ah utzul than, ah cici than. vns) Atraer por alagos y buenas palabras: cech. tah. te, cicij than. tah. vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil. vns) Consagrar o b[en]deçir: cicij than .t. Consa[g]rado: cicij thanan.

Cici thanaan vns) Consagrar o b[en]deçir: cicij than .t. Consa[g]rado: cicij thanan.

Cici thanbil ha vns) Agua bendita: cicij thanbil haa .l. tzitzabil haa.

Cici thanbil vns) Agua bendita: cicij thanbil haa .l. tzitzabil haa. vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil.

Cici tumut vns) Cautel[os]o, o cauto con prudencia: ah cu[x] olal, ah cici tumut, ydzat. Cautelosamente mirar: cux oltzilubah.

Cici can; cici than: hablar con dulzura, dulzura en hablar. (sfm)

Cici cantah; cici halmah; utzul than; kubezah ol; kumezah ol; utz u than: atraer con razones, persuadir. (sfm)

Cici cenam; cici tapan: galano, compuesto. (sfm)

Cici halmah; cici cantah; utzul than; kubezah ol; kumezah ol: atraer con razones, persuadir. (sfm)

Cici kay; kay: música, dulcanto. (sfm)

Cici ol.t.: holgarse; regozijarse de alguna cosa; gozarse con ella. (mtm)

Cici ol: gozoso. (sfm)

Cici olah: gloria y gozo. ¶ cici olal in cah: estoy en gloria o gozoso. (sfm)

Cici olal: alegría, placer, deleite. ¶ cici olal pixanil: alegria espiritual. (sfm)

Cici olal: paraíso, contento. (sfm)

Cici olalil (u—) bac; u ciil; cħahucil cuxtal: el deleite de la vida. (sfm)

Cici oltabal: passiuo de cici ol.t. (mtm)

Cici oltah: gozar. ¶ ma zamac xicech a cici olte Dios: en alguna manera irás a gozar a Diós. (sfm)

Cici tan: vn poco mas adelante. (mtm)

Cici tapan; cici cenan: galano, compuesto. (sfm)

Cici than (ah-); ah kutz: enlabiador. (sfm)

Cici than.t.: bendezir y consagrar. (mtm)

Cici than.t.: hablar blandamente y halagar y traer con razones. (mtm)

Cici than; cici thantah; tzitzatah; kuyencunah: bendecir o bendición. (sfm)

Cici than; cici can: dulzura en hablar, hablar en dulzura. (sfm)

Cici than; dzem dzem than: palabras blandas. (sfm)

Cici thanan: cosa que ya esta bendita. (mtm)

Cici thanbil: cosa bendita. ¶ cici thanbil haa: agua bendita. (mtm)

Cici thanbil; kuyen: bendito. (sfm)

Cici thantah; cici than; tzitzatah; kuyencunah: bendecir o bendición. (sfm)

Cici tzen.t. cucut: regalarse. ¶ lic v cicij tzentic v cucutil: regalase mucho; regala su cuerpo. (mtm)

Cici tzentah cucut: regalar el cuerpo. (sfm)

Cici utzcinan; patan u cetel: concertada cosa o bien hecha (ver: cet). (sfm)

Cici yacunah: hazer que duelen las palabras. (mtm)

Cici: en composicion; bien, con tiento y consideradamente o despaçio. ¶ cici mente: hazlo bien y con tiento. (mtm)

Cici; cii (en composición): hacer algo bien o despacio. ¶ cici dzibte: escríbelo bien. (sfm)

Ciciac: lo mesmo que ciac ciac. (mtm)

Ciciaz vns) Blanda cosa y suave: ciciaz. Blandura así: ciciazil.

Ciciazil vns) Blanda cosa y suave: ciciaz. Blandura así: ciciazil.

Cicibci: cosa muy suzia y percudida. (mtm)

Cicic mtm) ah cicic uinic: alunado, tonto.

Cicic uinic mtm) ah cicic uinic: alunado, tonto.

Cicic: hombre alunado; tonto. (mtm)

Cicidz cam) cicidz-hal: ensuciarse mucho la ropa.

Cicidz: muy suzia y percudido. ¶ cicidz cħuplal: muger muy suzia; no limpia. (mtm)

Cicidzci cam) cicidzci: sucia, sucio en estremo.

Cicidzci; cibix cibix; cħacħapci; tzakin tzakin; ma chaan ppoi: ropa percudida. (sfm)

Cicidzci; hahacci: resbaladero. (sfm)

Cicidzhal cam) cicidz-hal: ensuciarse mucho la ropa.

Cicij az: el que esta muy contento, consoldado y gustoso sin pena ni trabajo y que no le falta nada. ¶ cici az v cah sanctoob te ti caane: y si estan los sanctos alla en el çielo. ¶ v cicij azil baalcah: el contento y gusto del mundo. (mtm)

Cicij can.t.: hablar y persuadir con palabras blandas. (mtm)

Cicij cech.t.: atraer; sonsacar; engañar con palabras blandas. (mtm)

Cicij halmah xicin: aconsejar, amonestar, y el tal consejo. (mtm)

Cicij ol: holgarse, alegrarse, gozarse y solazerse y regozijarse. ¶ De aqui: cici olnenex vicnal /o/ vetel: alegraos conmigo. (mtm)

Cicij olal: alegria; contento; deleite; gozo; plazer; solaz, y juego assi. ¶ cicij olal kay: canto de alegria y regozijo. (mtm)

Cicij tzembil vinic, keken, tzimin, ettz.: regalado assi. (mtm)

Cicij tzen.t.: regalar con obras y tener mucho cuidado en criar alguna persona o otro animal. (mtm)

Cicij yacunah: hazer que duele y escueza mucho. (mtm)

Cicij: hombre bueno, sincero, callado, humilde, manso y sin pecados. ¶ cicij vinicil v cah Juan: es Juan hombre assi. ¶ ix cicij: la muger desta calidad. (mtm)

Cicijcunah vinicil: hazerse hombre sincero, humilde y manso. (mtm)

Cicijhal vinicil: hazerse hombre sincero, humilde y manso. (mtm)

Cicil (u—) ulum: cuchillo de ala de ave (cuchillo: son las seis plumas del ala del halcón que estan enmediatas a la primera denominada: tejera. De estas seis, la primera se llama: cuchillo maestre (Domínguez). (sfm)

Cicilancil cam) cicilancil, cicilnahi: v.n. temblar.
vns) Alterarse el pulso: cicilancil u puc[ç]ikal kab, titippancil u puc[ç]ikal kab.

Cicilancil u puczikal kab vns) Alterarse el pulso: cicilancil u puc[ç]ikal kab, titippancil u puc[ç]ikal kab.

Cicilancil ol; cicilancil pucçikal:} turbarse. ¶ ma v cicilancil a uolex: nõ turbetur cor vestrum. no os turbeis. (mtm)

Cicilancil: temblar cosa biua. (mtm)

Cicilancil; cilba: temblar. (sfm)

Cicilancunah: hazer tiemblar o tieme. (mtm)

Cicilnac cam) cicilnac: temblorosa, cosa que tiembla. su plural es: cilac.
e558 cicilnac, papalnachom u puczikal yah belnalil cabi
      tumen u zaual katun

Cicilnac ol; cicilnac pucçikal:} el que esta turbado o confuso de la turbacion. (mtm)

Cicilnac: temblando. ¶ cicilnac u ximbal: andar temblando. (sfm)

Cicilnac; cil; titippnac; tipptippnac; titippancil u cah; tippilac: pulsar (del pulso o muñeca). (sfm)

Cicilnahi cam) cicilancil, cicilnahi: v.n. temblar.

Ciçin: demonio. ¶ Item: ydolo. ¶ ciçin v chi: es vn boquiroto, gran hablador y parlero: boca de demonio. (mtm)

Ciçinil: cosa de demonio. ¶ ciçinil keban: pecados de demonios. ¶ ciçinil than: palabras de demonio y ydolatrar. ¶ ciçinil than v cahob: tratar cosas del demonio: son ydolatras, estan ydolatrado. (mtm)

Ciçinyan; ciçinyen:} cosa endemoniada que pareçe deminio. ¶ ciçinyan a beelex: endemoniada son vuestras obras. (mtm)

Cicioltic vns) Continuam[en]te goçan de Dios los s[an]tos, continua es su gl[ori]a: ma yam v ciciolticob v uich santob, ma ix yambil v ciciolalob. [ma yam u cici olal sanctoob, manaan ix u yam u ciciolticob u uich Dios].

Cicipci: cosa delesnable que se desliza como angulla, xabon, ettz. ¶ cicipci luum: tierra resbalosa. (mtm)

Cicithanaan vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil.

Cicithanbil ha vns) Bendecir el agua: tzitz a .t. .l. tzitz haa. Agua bendita: tzitzabil haa, cicijthanbil haa.

Cicithanbil vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil. vns) Bendecir el agua: tzitz a .t. .l. tzitz haa. Agua bendita: tzitzabil haa, cicijthanbil haa.

Cicithanil
f121 kazpahiob tumen u cicithanil u yumil caan

Cicithantabal vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil.

Cicithantah vns) Atraer por alagos y buenas palabras: cech. tah. te, cicij than. tah. vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil. vns) Consagrar o b[en]deçir: cicij than .t. Consa[g]rado: cicij thanan.
f124 ca u cicithantah caan yetel luum

Cicithantic vns) Atraer por alagos y buenas palabras: cech. tah. te, cicij than. tah. vns) Bendiçir: cijcij than .t. .l. dza cijcij than. Bendícenos, Señor: cijcij than toon, Yumile. Bendiçión: cijcij than. P[a]s[iv]o: cijcijthantabal. Bendita cosa: cijcijthanan, cijcijthanbil. vns) Consagrar o b[en]deçir: cicij than .t. Consa[g]rado: cicij thanan.

Cicnal mtm) ah idzin ah cicnal: hermanos de padre y madre.

Cicunah kay vns) Cantar con gusto de los oientes: cijcunah kay. Canto así: cij kay.

Cicunah oc vns) Andar con tiento: cijcunah xinbal, cicunah oc. Anda con tiento, mira no caigas: cijcun a uoc, hik lubceche.

Cicunah ol vns) Agradar a otro de qualquiera manera: cijcnah ol. vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol. vns) Consolar y consolarse: tohcinah ol, hun tohcinah ol, cicunah ol. Consolaçión o consuelo: toh olal, cicij olal.

Cicunah vns) Agradar a otro de qualquiera manera: cijcnah ol. vns) Aguçar: cijcunah yee .l. hax. Aguçar, tomar filo: cijhal yee. Por ambas partes: cahamhal u cijl yee. vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol. vns) Andar con tiento: cijcunah xinbal, cicunah oc. Anda con tiento, mira no caigas: cijcun a uoc, hik lubceche. vns) Cantar con gusto de los oientes: cijcunah kay. Canto así: cij kay. vns) Consolar y consolarse: tohcinah ol, hun tohcinah ol, cicunah ol. Consolaçión o consuelo: toh olal, cicij olal.

Cicunah ximbal vns) Andar con tiento: cijcunah xinbal, cicunah oc. Anda con tiento, mira no caigas: cijcun a uoc, hik lubceche.

Cicunah ye vns) Aguçar: cijcunah yee .l. hax. Aguçar, tomar filo: cijhal yee. Por ambas partes: cahamhal u cijl yee.

Cicunah ol; ciicunah ol; tohcinah ol: alegrar o dar contento, contentar, agradar. (sfm)

Cicunah yee; haa; ha; mak hap; ebezah: aguzar, afilar. ¶ cicun yee cuchillo: aguza el cuchillo. (sfm)

Cicunah: hazer algo bien y despacio, con tiento y consideracion. ¶ cicun a beeltic ti valah tech çame: haz bien y con tiento lo que te dixe denantes. ¶ cicun a ximbal: anda con tiento y despacio. (mtm)

Cicunic ol vns) Consolar y consolarse: tohcinah ol, hun tohcinah ol, cicunah ol. Consolaçión o consuelo: toh olal, cicij olal.

Cicuntabi
c 018.017 lay cicuntabi yahaulili tumen u chucaan cahoob

Cicunzah; cibenzah; calhezah: emborrachar. (sfm)

Cidz cam) cicidz-hal: ensuciarse mucho la ropa.
cam) cicidzci: sucia, sucio en estremo.
ems) percudido: cidz.
ems) sucio: cidz, cilidz cilidz, ma-kol, tzup.

Cidz cħoo; pedz: ratonera. (sfm)

Cidzmal: ensuziarse y percudirse assi. (mtm)

Cidzmal; cibmal; cħapmal: percudirse la ropa. (sfm)

Cidzya cam) cidzya: ensuciar ropa.

Cidzyah: ensuziar mucho la ropa o percudirla. (mtm)

Cie
f046 ti ma ix kaxal hai, yaal cie

Ciemçah: emborrachar. (mtm)

Cih db) an alternative spelling for ci = henequen. See ci.
ems) henequen: yax ci, cħel-em, cih.

Cihal cam) ciihal: lo sabroso, gustoso, adquirir sabor.

Cihal ye vns) Aguçar: cijcunah yee .l. hax. Aguçar, tomar filo: cijhal yee. Por ambas partes: cahamhal u cijl yee.

Cihal ol; cihi ol; ciilmachal ol: alegrarse. (sfm)

Cihi ol; ciilmachal ol; cihal ol: alegrarse. ¶ ti cilmac yolil: alegremente. (sfm)

Cihil cam) cihil: decir. citen. presente citi: le dijo.
cam) citac: de cihil: decir. citac: dijo.

Cihil ol; tohancil ol; tohhal ol; tohtal ol: sanar. (sfm)

Cihil than: lo mesmo. ¶ binil ciac a thanex ten: por ventura a me direis. ¶ bahi ciac v thane: como si dixera. ¶ ciac a than ti batab ca xijc: dile al cacique que se vaya. (mtm)

Cihil: dezir. ¶ caix cihen ti: y yo lo dixe. ¶ bin ciac: dira. (mtm)

Cii cam) cii: gustoso, sabroso. unido a los pronombres tin, ta, tu y cal, sirve para demostrar alegria del mal ajeno.
cam) zenpech: mucho, muy mucho, muy grande. zenpech cii hanal: comida muy sabrosa.
d216 hach cħahuc, hach cii ca u lukahe,
      heuac ya bin u xeic
d455 matan u tzicil; hayli cii tu cal u tzicil tu hunal

-cii cam) ticii: estese alli.

-cii cam) ticii: estese alli.

Cii boc: oloroso. (sfm)

Cii ol: ci yol; mabal u nac; toh ol; tohol ol; toh yol: sano. ¶ ma bin cii yol: diz que está bueno. (sfm)

Cii than: dezidor; gracioso en dezir. ¶ cij u than Juan: (mtm)

Cii ti cal; zadzal ol: holgarse. ¶ cii ua ta cal ca xicen?: ¿te huelga que me vaya? (sfm)

Cii ti chi: saber bien la comida en la boca. ¶ ma cii hanal tin chi: no me sabe bien la comida. (sfm)

Cii tu ba: saber bien. ¶ cii u nook manan ah chibal tu uay: bien ronca, quien no tiene que le muerda. (sfm)

Cii; cii oltzil: bueno, dulce, suave. ¶ ma cii u boc: no huele bien. ¶ cii u buc; cii a hanal: todo lo tienes, no te falta nada (de comer). ¶ ciitac u than ca huli uaye: vino con buenas palabras a engañarnos. (sfm)

Ciich bebezah be: guiar con buenas costumbres y das buen ejemplo. ¶ ciich bebez u beel u palilob: da buen ejemplo a tus hijos o criados. (sfm)

Ciich cħa: traer con halagos. ¶ binaci ciich cħab Pedro ma chopaybili: traerás a Pedro con halagos no arrastrando. (sfm)

Ciich pal (o) paal: muchacho bien inclinado y mandado. (sfm)

Ciich than (ah-); ah baytah pol; ah kubzah ol: halagüeño. (sfm)

Ciich than (ah—); kukutz can: gracioso, decidor. (sfm)

Ciich thantah; regalar con palabras blandas. (sfm)

Ciich tzentah: criar o disciplinar en buenas costumbres. ¶ ciich tzente a mehenob: cría en buenas costumbres tus hijos. (sfm)

Ciich; cich; cilich: bueno y santo, (son también superlativos). (sfm)

Ciichcelem; chaucah; celem: manceto o mozo gallardo, dispuesto, gracioso. ¶ ciichcelem u tzeec padre: gracioso es el sermón del padre. (sfm)

Ciichlah; cilach uinic; cilich uinic: hombre gracioso, gentil y afable. (sfm)

Ciichpam; cichpam: hermoso, bien vestido, galano. (sfm)

Ciichpamcunah; cichpamcunah; tzublalcunah: hermosear, engalanar. ¶ ciichpamcun a pixan: hermosea tu alma. (sfm)

Ciicnac db) from ci = delicious and -icnac = adjectival suffix.
vns) Arrebatado en espíritu: cijcnac ol. cijcnac puc[ç]ikal ti payal chi.

Ciicnac ol vns) Arrebatado en espíritu: cijcnac ol. cijcnac puc[ç]ikal ti payal chi.

Ciicnac puczikal vns) Arrebatado en espíritu: cijcnac ol. cijcnac puc[ç]ikal ti payal chi.

Ciicnac: cosa que esta como embriagada o que se va embrigando. ¶ De aqui sale cijcnac ol; cijcnac pucçikal: cosa muy atenta, absorta y como embriagada. ¶ cijcnac yol /o/ cijcnac v pucçikal ti payal chi /o/ tu tanlic v yum: esta atento en la oracion y en servir a su padre. (mtm)

Ciicnac: emborrachado, embriagado. ¶ ciicnac a puczikalex ti keban: os vais embriagando en pecados. (sfm)

Ciicunah ol; cicunah ol; tohcinah ol: alegrar a otro o consolar. ¶ ma a cicunic yol a cucutil: no deleteis tu cuerpo. (sfm)

Ciihal cam) ciihal: lo sabroso, gustoso, adquirir sabor.

Ciihil ol: gozarse, deleitarse. (sfm)

Ciil 1a) db) of or pertaining to delicious, sweet, from ci = delicious and -il = attributive relationship.
vns) Agradable cosa, que agrada: tu kin. Agradable es buestra bista, por benir a buen tiempo, s[eño]r: tu kin a ich, tu kin cijl a pacat. vns) Aguçar: cijcunah yee .l. hax. Aguçar, tomar filo: cijhal yee. Por ambas partes: cahamhal u cijl yee. vns) Ahumad[a] cosa, que huele a umo: uol budz u boc. Q[ue] sabe a humo: bay cijl budz. vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Ciil 1b) db) of or pertaining to wine, from ci = wine and -il = attributive relationship.
mtm) ah ciil: beodez o borrachez.
vns) Borachera o borachez: calhal, ah cijl, calanil, çacach calhal. vns) Boracho asomado: açab calan, azmen calan, memel calan.

Ciil 2) db) of or pertaining to henequen, from ci = henequen and -il = attributive relationship. From the length of the leaf comes the measurement ye ciil (= point of henequen) which is equal to about 80 cm. The expression hun ye ciil = one point of henequen as given below in lines f102 and c042.022 is in reference to how close to deluge comes to reaching the sky.
f102 lay hun ye ciil bin dzocebal u than katun
h081 u ciil cab yetel u luchil cab yetel u yaxcheil cab
      yetel u chululil cab
i064 he ix zazac tzimin lae, lay yocil xanab
      tzootz ciil kaane
c 047.022 ca tun u dzab dios yuchul hun ye ciil tu caten,
      lay hay cabile
rb065.006 ti zihie u ciil

Ciil budz vns) Ahumad[a] cosa, que huele a umo: uol budz u boc. Q[ue] sabe a humo: bay cijl budz.

Ciil ol vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Ciil pacat vns) Agradable cosa, que agrada: tu kin. Agradable es buestra bista, por benir a buen tiempo, s[eño]r: tu kin a ich, tu kin cijl a pacat.

Ciil ye vns) Aguçar: cijcunah yee .l. hax. Aguçar, tomar filo: cijhal yee. Por ambas partes: cahamhal u cijl yee.

Ciil (u -) cuxtal: regalo, deleite. (sfm)

Ciil (u -) cħahucil cuxtal; u cici olalil bac: el deleite de la vida. ¶ hun zut u mal u ciil u cħahucil keban: en un punto se pasa el deleite del pecado. (sfm)

Ciil (u—) hanal: vianda, manjar. ¶ zidzen tu ciil hanal: tengo deseo de vianda. ¶ baxic baac u ciil uahe ma uahi: aunque parezca el sabor de pan, no es pan. (sfm)

Ciil cuxtal; ciil yutzil; kaacnacil: prosperidad. ¶ u ciil yutzil cuxtal taachil u tubul Dios toon: en la prosperidad solernos olvidar a Dios. (sfm)

Ciil yutzil; ciil cuxtal; kaac nacil: prosperidad. (sfm)

Ciilacmachal ol vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Ciilamachal ol vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Ciilinte
i335 9; mehene, ca a xic chucbil u balamil actun
      tumenel u ciilinte in hanal
rb031.007 tin dzamah u ciilinte zac nicte

Ciilmac ol; cilmac yol; ci ol: contento, alegre. ¶ cilmac olen: estoy contento. (sfm)

Ciilmaccunah ol vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Ciilmachal ol vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Ciilmachal ol; cihal ol; cihil ol: alegrarse, contentarse. ¶ ciilmachi uol, ca uilah huun holhe: holgueme cuando ví tu carta ayer. (sfm)

Ciilte
i099 lay bin u ciilte in hanal zamal,
      yan in uol in hantante

Ciinte
vb031.007 tin dzamah u ciinte zac nicte

Ciitz ems) escalosfrios: ciitz.

Ciiz nel) gyrocarpus americanus jacq. - herna.: chac ciiz, ciiz, kiizte, xciiz, xciizte (volador, palo hediondo) -- med.

Ciiz yuc nel) eugenia axillaris (swartz) willd. - myrta.: ich-huh, icħhuh, ciiz-yuc (granada cimarrona) -- med., mel.

Ciiz: polvo. ¶ u ciizil ixim; el polvo del maíz. (sfm)

Ciizte nel) gyrocarpus americanus jacq. - herna.: chac-ciiz, ciiz, kiizte, xciiz, xciizte (volador, palo hediondo) -- med.

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section C - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page