Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-16-03

Cij maon ti chi — Cimzic

Cij maon ti chi; cij maonaç ti chi:} cosa sabrosa al paladar aunque es poca. (mtm)

Cij maonhal ti chi: hazerse assi gustoso. (mtm)

Cij oci: quiere dezir. ¶ cij oc ta uayil thanexe: quiere dezir en vuestra lengua desta tierra. (mtm)

Cij ol.t.: lo mesmo que cici oltah: solazar o alegrar, ettz. (mtm)

Cij ol: cosa sosegada y quieta. ¶ ma cij ol: lo contrario desto. (mtm)

Cij ol: el que esta alegre, contento y gososo y holgarse assi. ¶ cijob yol in mehenob: alegres y contentos esta mis hijos. ¶ Item: el que esta sano y tiene salud. ¶ va cij yol in paalil hach çak ol tu menyah: si esta con salud mi criado es muy diligente en su trabajo. ¶ ma cij ol: el que esta enfermo. ¶ ma cij vol: estoy malo o estoy preñada dizen las indios es frasis. (mtm)

Cij oltzil: cosa alegre, placentera, agradable, y deleitable a la vista. (mtm)

Cij oltzilhal: jazerse alegre y deleytable assi. (mtm)

Cij oltzilil: beldad y hermosura de cosas vistosas. (mtm)

Cij ti cal: cosa gustosa y sabrosa y es propiamente de lo que se beue pero aplicase a otras cosas. ¶ ma cij tu cal dios v çaatal ah keban: no se huelga dios de que se pierda el pecador. ¶ cij ua ta calex ca valab ti bacab: por ventura holganozeis se lo diga al cacique. (mtm)

Cij ti chi: cosa sabrosa y gustosa de lo que se masca aunque se aplica tambien a otras cosas. ¶ De aqui: ci tin chji in chaantic ah okotob: gusto me da mirar los que suelen a dançar. (mtm)

Cij ti ol: alegrarse y regozizarse. (mtm)

Cij ti xicin: gustosa y suaue cosa al oido. (mtm)

Cij ye: cosa aguda, de buen filo o afilada. (mtm)

Cij: cosa dulçe, sabrosa o que sabe bien, deleitable, gustosa y suaue a los sentidos y cosa amorosa. (mtm)

Cij: vino en general. (mtm)

Cijcunah ba: lauarse vno y cozerse y procurar lo que ha menester. ¶ cijcun aba mehene: adereçate hijo, lauate y cosete. (mtm)

Cijcunah ol: agradar, alegrar, dar contento, recriar y regozijar. ¶ cicun yol Pedro: alegra, recrea a Pedro. (mtm)

Cijcunah ol: recreo, con tiento y alegria. (mtm)

Cijcunah pacat: recrear la vista. (mtm)

Cijcunah ye: aguzar, dar filo a algun cuchillo, ettz. ¶ cijcunah ye a cuchillo: aguza tu cuchillo. (mtm)

Cijhil ol: alegrarse, deleitarse, recrearse y regozijarse. ¶ Item: sanar de la enfermedad. ¶ cijhi va yol a mehen: por ventura sano ya tu hijo; esta bueno. (mtm)

Cijhil ye: agujarse o afilarse el filo del cuchillo, ettz. (mtm)

Cijl ku: sobrenombre o nombre de alcuña. ¶ macx v cijl ku tech: como te llamas; que sobrenombre tienes. (mtm)

Cijl: borrachera. ¶ yanyan a cijlex: muchas borracheras hazeis. (mtm)

Cijl: contento o gusto. ¶ ma a ppatic dios tumen dzedzec ciil: no dexes a dios por vn poco de contento o gusto. (mtm)

Cijl: sabor o saber assi. ¶ bay cijl queso: sabe a queso. (mtm)

Cijl: v cijl cuxtal; v cijl v cħahucil cuxtal: prosperidad o deleite corporal y de la vida. (mtm)

Cijlamac ol: cosa alegre y regozijada. (mtm)

Cijlamac olal: alegria y regozijo. (mtm)

Cijlamac yolil: alegremente. ¶ lic yubic v than dios tu ciilamac yolil: oye la palabra de dios alegremente. ¶ ciilmac yolil v kati mukebal: conuiene que alegremente se sufra. (mtm)

Cijlamaccunah ol: alegrar o regozijar a otro. (mtm)

Cijlamachal ol: alegrarse y regoçijarse. (mtm)

Cijlmaccunah ol: lo mesmo que cijlamaccunah ol, y todos sus otros compañeros. (mtm)

-cil 2) (vowel length regular) db) a suffix which aids in transforming other parts of speech into adjectives. The leading consonant and vowel of the word to be transformed are reduplicated, followed by the word itself, followed by the suffix -cil. kiix = thorn. kikiixcil = thorny. See -ci, the more common form of this suffix.
cam) zazcil: lo blanco, blancura. cam) xixicħcil: ahitera.
vns) Çarpas que se haçen en las puntas de la ropa: u tanam u chij nok. Muchas çarpas tienes en tu ropa: yanyan u tanam u chij [a] nok. Çarposa persona, que hace çarpas así: pakpakcil luk tu chij nok.

-cil cam) atancil: casamiento del varon.
mtm) atancil: casamiento en general, y bodas de casamiento.
vns) Casadero, moço que se puede ya juntar a la muger: tan atancil. Ya eres así casadero: tan atanc[i]lech. vns) Casadera moça así: tan ichamcil, tan ichamil.

Cil cam) cilancil: temblor.
cam) cil, cilba: pulso, temblor. cilbail.
cam) cicilancil, cicilnahi: v.n. temblar.
ems) latido: tzak, cil.
ems) pulsacion: cil.
Roys/Bac/150: Ix Chiticil Uaclahun. Chiticil might possibly refer to the ravelled edge of a fabric; and Uaclahun is the numeral 16. Cited in an incantation for ulcers (x- chac anal kak) (MS p. 110).
rb110.002 yal bin ix chi ti cil uaclahun

Cil tan: temeroso; medroso; temblador. (mtm)

Cil: lo mesmo que licil. Es particula instrumental de presente de indicatiuo. ¶ ak cil in hadzic in palil: bexuco es con que açoto a mi criado. (mtm)

Cil: v cil kab; v cil pucçikal kab: el latido y golpe que da el pulso. (mtm)

Cil; cicilnac; titippnac; tippilac; tipptippnac; titippancil u cah: pulsar, el golpe que hace el pulso y el corazón. (sfm)

Cilac cam) cicilnac: temblorosa, cosa que tiembla. su plural es: cilac.
cilancil cam) cilancil: temblor.

Cilach uinic; cilich uinic; ciichlah: hombre gracioso, afable, gentil. (sfm)

Cilba cam) cil, cilba: pulso, temblor. cilbail.
mr049.004 akzah le cu cilba

Cilba ol; cilba pucçikal: tener miedo o estar turbado. ¶ cilbanac ol; cilbanac pucçikal:} el que tiene miedo o esta turbado. (mtm)

Cilba v pucçikal: pulsar el pulso. (mtm)

Cilba: temblar. ¶ cilbani luum. ¶ cilbanac: cosa que tiembla. (mtm)

Cilba; cicilancil: temblar. (sfm)

Cilbail cam) cil, cilba: pulso, temblor. cilbail.

Cilcil: golpe del pulso o temblor. ¶ yanyan v cilcil: muy temeroso esta temblando. (mtm)

Cilich cam) cilich: santo, santa.
ems) santo: ci-l-ich, cich, kuy-en.
mtm) Cilich: cosa sancta; nombre reuerencial. ¶ in cilich yume; okez a ich ten: padre mio sancto; ten misercordia de mi. mtm) Çijan: nacimiento o dia del nacimiento y la vida de alguno…. ¶ De aqui: Manan v çijan oxtul persona heklay cilich trinidade: sin nacimiento ni principio son las tres personas de la sancta trinidad.
mts) Santa cosa y buena: cich; cilich. mts) Superlatiuos: hach; cich; cilich.
vns) Amparador o amparo así: ah mac koch, yah macul koch. ¶ Es nuestra Señora amparadora con su hijo: yah macul ca koch ca Coolel yicnal u cilich al ti Jesus. vns) Casado, respeto de la compañera: et kam nicteil. ¶ Casado estaba san Joseph con nuestra señora la birgen María: yet kam nicteil san Joseph cilich colel ti santa María. vns) Conbidar amonestando o ynçitando: pay ol. ¶ Al prinçipio de la quaresma nos conbida la yglesia al ayuno: he tu yax chunhi quaresma lic u payic c'ol ti çukin cilich naabil yglesia…. vns) Dar palabra: dza u thanil. ¶ Dio palabra de conuertirse a la fee: u dzaah u thanil uinicil ualkez ti cilich oc olal. vns) Fee o creençia: oc olal. ¶ Fe sancta: cilich oc olal .l. santo oc olal. vns) Ylesa cosa, sin mancha ni daño: mabal u xihul .l. mabal u cibah. ¶ En un punto salió la santa ostia de la caldera, ilesa y sin lesión alguna: hun cach çuthi u top hokol cilich ostia tal ich mazcab cum, ti mabal u cibah, ti mabal u xihule. vns) Merezer así: nahinah. ¶ Ruega por mí, Madre de Dios, para que merezca la gloria: okte aba uokol, u cilich Naa Diose, ca in nahin gloria. vns) Merecimiento o mérito de alguna obra: nahalil .l. nahil. ¶ Los merecimientos de nuestro Redentor: u nahil u cilich numya c'ah lohil.
a181 hach utz lae, ah zeb u than, ah cilich than xan
a367 lic u xocol tumenel cilich nabil iglesia catolica lae
a412 tu xoc cristianoile yetel cilich nabil iglesia
f137 cilich citbil yetel mehenbil
i079 u nachma u pixan c' cilich colel ca bin uluceex
i084 he ix u pixan c' cilich colelbile
k055 lay u yoltah cilich celem yum ku
rh011 cilich caan, cilich luum, cilich oxil
rh423 ti cilich luum cilich caan ti cilich oxil
      ti cilich luum cilich caan
rp042 cilich maben in yumen
mr029.007 payanbe c' yumil ti dios
      yetel c' cilich colel zuhuy maria
rd002.859 cin katoltic xan tu cilich kaba

Cilich nabil vns) Conbidar amonestando o ynçitando: pay ol. Al prinçipio de la quaresma nos conbida la yglesia al [a]yuno: he tu yax chun hi quaresma lic u payic c ol ti çukin cilich naabil yglesia. Pas[iv]o: paayal ol.

Cilich uinic; cilach uinic; ciichlah: hombre gracioso, afable, gentil. (sfm)

Cilich: cosa sancta; nombre reuerencial. ¶ in cilich yume; okez a ich ten: padre mio sancto; ten misercordia de mi. (mtm)

Cilich; cich; ciich: bueno y santo, (son también superlativos). (sfm)

Cilidz cilidz ems) rostro polvoriento: cilidz cilidz. ems) sucio: cidz, cilidz cilidz, ma-kol, tzup.

Cilidz ems) rostro polvoriento: cilidz cilidz. ems) resbaloso: cilidz. ems) sucio: cidz, cilidz cilidz, ma-kol, tzup.

Cilidz cilidz u uich; cibix cibix; kokol u uich: tener sucia la cara. (sfm)

Cilidz cilidz: cosa suzia y percudida y rostro lleno de poluo. (mtm)

Cilidz cilidz; ubul ubul: sucio (muy), manchado. (sfm)

Cilidz: resbaledero en que se van los pies. (mtm)

Cilim cilim: sonido de atanbal o campana. (mtm)

Cilin
rp408 cilin culun cu than in yumiloob in yum
rp416 cilin culun cu than in yumil
rp434 cilin culun cu than in yumil tanchumuc
      ti can titz muyaloob
rq075 cilin culun cu thanoob chun caan lakin in yum

Cilmac can vns) Contar cuentos alegres: cilmac can. Cuentan que[n]tos así: cilma[c] u canob.

Cilmac ol db) contented, happy, from ci = delicious, -mac = ?, and ol = spirit. See also ci ol, cimac ol.
vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.
i446 he ix yohele, cilmac yol ca bin xic u cħaob
      u xiknal balam
i610 hach cilmac in uol ca bin in uilab

Cilmac vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol. vns) Contar cuentos alegres: cilmac can. Cuentan que[n]tos así: cilma[c] u canob.
i446 he ix yohele, cilmac yol ca bin xic u cħaob
      u xiknal balam
i610 hach cilmac in uol ca bin in uilab

Cilmac (ti—) yolil; ciimac yolil: alegremente. (sfm)

Cilmac ol; ciilmac yol; ci ol: alegre, contento o sano. (sfm)

Cilmac yolil; ti cilmac yolil: alegremente. (sfm)

Cilmachal ol vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Cim 1) (vowel length regular) db) to die. Verb root of to die, or when followed by the causative marker -z- to cause to die, that is to kill.
ems) morir: zat, cim.
mtm) ah cim atanil: viudez del hombre. mtm) ah cim ichamil: viudez de la muger. mtm) ah cim atan: viudo. mtm) ah cim cim och: el que haze mortezino como zorra. mtm) ah cim icham: viuda.
vns) Aborti[v]o que naçe muerto: cimen ca çihi, cim [ç]ihan. vns) Biuda: ah cim icham. Biudez de la biuda: ah cim [i]chamil, ixma ichamil.
b615 hoil cimi; u ziyan chac, hahal u cuch, cim cehil,
b633 hunil men; lob, ah toc, kintunyabil, cim cehil,
      ah can lae,
c541 ti ix uchom cim cehil, maya cimlal
j100 ua matan a manzicexe lay cim cehil bin uchebal u hokol
      uay ta cahaleex
k282 hach chichanen ca cim in na, ca cim in yum;
      ay, ay, in yumen
mr195.005 ua mae tzotzil cim ak

Cim 2) (vowel length regular) db) verb root of to hurt, to injure. See also cin.
cam) cinbezah: v.a. herir, lastimar. cam) cinpahal: v.n. lastimarse.
ems) herirse: cin-pah-al.
mr427.023 ca tun a dza le tuux cinpahaane
rb155.008 u thanil ti ticin kab tu cimpahal uinic
rb155.009 lay ci ua bic cimpahalile

Cim atan mtm) ah cim atan: viudo.

Cim cehil db) epidemic amongst the deer, from cim = to die and ceh = deer.
b633 hunil men; lob, ah toc, kintunyabil, cim cehil,
      ah can lae,
c541 ti ix uchom cim cehil, maya cimlal
j100 ua matan a manzicexe lay cim cehil bin uchebal u hokol
      uay ta cahaleex

Cim icham mtm) ah cim icham: viuda.
vns) Biuda: ah cim icham. Biudez de la biuda: ah cim [i]chamil, ixma ichamil.

Cim zihaan vns) Aborti[v]o que naçe muerto: cimen ca çihi, cim [ç]ihan.

Cim (ah -) icham; ixma icham: viuda. (sfm)

Cim (ah—) atan: ixma atan: vindo. (sfm)

Cim cim och: mortecino (como zorra). (sfm)

Cim çiyan: abortiuo que nacio muerto. (mtm)

Cim zian: abortivo. (sfm)

Cimaan (cim-aan) db) dead, from cim = to die and -aan = third form intransitive verb suffix.
rb212.009 zamal in kay hun haual kayum ik noh ik
      lay ciman ti ceh

Cimac ol (ci-mac ol: all vowel lengths regular) db) contented, happy, from ci = delicious, -mac = ?, and ol = spirit. See also ci ol, cilmac ol.
vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol. vns) Alegría que uno tiene, y contento: cij olal, cicij olal, cijma ol.
k036 cheehnen; cimcimac a uol tumen teche lay alaan tech
k146 tu cimac olal cu betabal tu chumuc kiuicil
      le c' cahtalil
k174 cimac olilil u kin kuil lay uay te ti cahalil
k214 tulacal cimac yoloob u yalakoob yum ku
k218 lay ua yan cimac olal ichil lay balcheob
k219 baaxten ma tu cimactal yol toon ua beyilo
k226 dzoc u kuchul u kin cimac olil
k237 xen a dza u cimac olil yetel a cheeh
k238 dza utz ta puczikal tumen helelae u zutucil cimac olil
      tulacal uinic
k248 yan cimac olil ti tulacal malob uinic
k265 cimac olalil tan'c kayic tumen bin'c caah
      c' kamic c' nicte
k278 bey c' dzaic cici cimac olil
ra097 u cimac olalil cu than le santo zaca
      le santo ziz olale
rh566 te ua bin bey cimac yolal u tzentic cu zuhuy zayaba
rh568 te ua bin u cimac yolil xan tumen u yumilnen
rh591 te ua bin u ci tzentah xan yetel cimac yolal
mr174.004 bin a uilah u manel cimac yol

Cimachal ol vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.

Cimactal ol db) to become happy, to become contented, from ci = delicious, mac = ?, -tal = general form intransitive transforming verb suffix, and ol = spirit.
vns) Alegrar a otro: cijcunah .l. cijlmaccunah ol. Alegrarse y regoçijarse interiormente: cijl ol, cijlacmachal ol.
k219 baaxten ma tu cimactal yol toon ua beyilo

Cimal ual; ual: mosqueador. (sfm)

Cimaon: (se usa hoc modo): el cimaon se usa pocas veces y se entiende por comida poca en tiempo de esterilidad. ¶ cimaon hanal ta chi: bien te sabe la comida, sino que es poca. ¶ cimaon cuxtal uay okol cabe: holgamos de vivir. si no que es la vida corta. (sfm)

Cimbal
mr162.007 chace, ca a dza yuke utial cimbale

Cimbal: cosa que esta a punto de morirse. (mtm)

Cimbezah cam) cinbezah: v.a. herir, lastimar.

Cimbilhal: morirse de repente o de subito. (mtm)

Cimçabil: cosa que es muerta por otro y no se murio ella misma. (mtm)

Cimçah ba: matarse assi mesmo. (mtm)

Cimçah kax: taler monte o desmontar. (mtm)

Cimçah: herir o maltratar mucho de obra aunque no maten. (mtm)

Cimçah: matar. (mtm)

Cimci cam) ci: en composicion: despues que. ahci cab, cimci in naa. despues que amanecio &. my mother died.
ems) muerto, nacido: cim-c-i yan.
f166 cimci u thupil mehen tumenel u zucunoob
f374 nicte ix cimciob ah kinoob, ah miatzoob
g141 oxlahun ahau cimci ah pul ha
g147 u kinil lay cimci ah pul ha, na pot xiu
g262 lay ix u katunil cimci chakan putun tumen kak u pacal
      yetel tec uilue
i469 4; mehene, baax kinil cimci
i470 yume, hun cimi cimci be; ti ix oci tu mucnal
      ti hun cimi
t 042.030 bin cimcobi tumen ti cu lubul u kochobi
      tancoch bin patheb iximi

Cimci yan ems) muerto, nacido: cim-c-i yan.

Cimcim mtm) ah cim cim och: el que haze mortezino como zorra.
a162 cimcim palaloob, cimcim atanoob, ah cimzah och xan
a197 ah cimcim palaloob ayikal,

Cimcim och mtm) ah cim cim och: el que haze mortezino como zorra.

Cimcim och: el que finge estar muerto como la sorra. ¶ cimcim och v cah: hazerse muerto o mortezino. (mtm)

Cimcimac ol (cim-ci-mac ol: all vowel lengths regular) db) very contented, very happy, from ci = delicious, -mac = ?, and ol = spirit, with the first sylable reduplicated to intensify the feeling. See ci ol.
k036 cheehnen; cimcimac a uol tumen teche lay alaan tech

Cimen ca zihi vns) Aborti[v]o que naçe muerto: cimen ca çihi, cim [ç]ihan.

Cimen cam) cimen: muerto, cadaver, difunto.
cam) cħuyebcimen: andas.
cam) yaxcumen: cardenal, contusion.
vns) Aborti[v]o que naçe muerto: cimen ca çihi, cim [ç]ihan. vns) A moro muerto, gran lançada: ua cimen balame licna u popochektabal tumen cħo. vns) Biuir con miserias y trabajos: cimen cuxtal. vns) Carbón: chuc, cimen chuc. No tiznes mi rropa con carbón: ma a nabçic in nok ti chuc. vns) Carbón haçer: tooc chuc. Fue a haçer carbón: ti bini ti tooc chuc. El carbonero: ah tooc chuc. vns) Cascabillo del capullo del algodón: u pic tanam. Secos estan los cascabillos de mi algodonar: cimen u pic in tanam, hac ich. vns) Clamorear por los difuntos: okçah mazcab okol cimenob.
vns) Jusgar, oficio de juez: xot kin, xot [t]ab, xot tabil. Bendra nuestro Redemptor a [j]uzgar los biuos y los muertos: bin tac c Ah Lohil u xotob u kin cuxanob yetel cimenob. No jusguéis y no seréis juzgados: bacex a uolte xot [t]ab ca achac u x[o]otol a tabilex.
d446 ah bac ocol u uich, cimen u uich
e797 u yuk xotkin yokol cuxaanoob, yokol cimenoob
e798 cuxlahom cimenoob uchlahom caanal
j407 dzaman yol, cimen ix u puczikal tu nicteob xan
mr029.004 ca ix cimen uinic tu nak cħuplal loe
mr031.001 u hokzal pal cimen tu nak u nail
mr031.007 bin yalin ca ix cimen
mr215.002 tumen cu topnacal ik tu uich u puczikal
      bay cimenoob
mr216.015 ua mae cimen huntul pek, ca hokez u kah

Cimen chuc cam) cimen-chuc: carbon apagado.
vns) Carbón: chuc, cimen chuc. No tiznes mi rropa con carbón: ma a nabçic in nok ti chuc. vns) Carbón haçer: tooc chuc. Fue a haçer carbón: ti bini ti tooc chuc. El carbonero: ah tooc chuc.

Cimen cuxtal vns) Biuir con miserias y trabajos: cimen cuxtal.

Cimen tu cal ceel vns) Atereçerse de frío: cimil tu cal ceel. Aterido de frío: cimen tu cal ceel.

Cimen ach: pereçoso y muy descuidado que anda como muerto. (mtm)

Cimen chuc; chuc: carbón. ¶ (cimen chuc: lit.: brazas apagadas.) ¶ chacau chuc: brazas encendidas. (sfm)

Cimen cux uenel; kaz uenel: dormivela. (sfm)

Cimen cuxan: animal muerto en el campo. (sfm)

Cimen cuxan; cimen cux: medio muerto, medio vivo (sfm)

Cimen cuxcinah: amortiguar. (mtm)

Cimen cuxtal: vida con trabajo y achaques y biuir assi. (mtm)

Cimen tu cal ceel; kaamil; cal ceelen: muerto de frío. (sfm)

Cimen tu cal ukah; zohol bac: sediento (ukah: sed y él que la tiene). (sfm)

Cimen uenel; ah ppentacach uenel: dormilón. (sfm)

Cimen; cimlal: difunto, muerte. (sfm)

Cimenoob vns) Jusgar, oficio de juez: xot kin, xot [t]ab, xot tabil. Bendra nuestro Redemptor a [j]uzgar los biuos y los muertos: bin tac c Ah Lohil u xotob u kin cuxanob yetel cimenob. No jusguéis y no seréis juzgados: bacex a uolte xot [t]ab ca achac u x[o]otol a tabilex.

Cimez
vns) Aboreçer de odio mortal: taakal kuxil ti. Aboreçió Herodes a s[an] Juan, y queríale matar: Herodes taaki u kuxil ti san Juan, u kaati ix u cimez cuchi.
mr021.009 ma a dzaic dzac ti tumen bin a cimez
      ua uchac a dzaic tie
mr102.009 ua mae ca a cimez hunppel pek
mr342.007 ua mae cimez hunppel pek
mr357.002 ca a cimez h- cħom ca tun u hante
mr392.002 u dzacale ca a cimez ahau can ca a xot u pol

Cimezuba
c300 bin cimezuba tu kokolil ah tem pop, ah tem dzam

Cimi db) second form intransitive of cim = to die.
mtm) ah tzenul: el que o la que sustenta assi a otro. cimi u ah tzenul: muriose el que me sustentaba. mtm) al: algunas veces se toma por alak que es qualquier animal domestico que se cria en casa. cimi in alak keken: muriose mi puerco. mtm) atan: muger casada, denotando cuya es. cimi uatan.
vns) Anegadiça tiera, q[ue] presto se anega: dzadz u luumil. Planté mis plantanos en tiera anegadiça, y perdiéronse: dzudz u luumil in pakah pl[anta]nos, ca cimi. vns) Criado en cassa, como los niños: tzen palil. Murióse el muchacho que auía criado en mi cassa: cimi in tzen palil.
c429 ox uudz katun ca cimie, ca zatie yalan che,
      yalan abane
d531 cimi cup yetel ox oxte haab
j141 ti ix yilah huntul ix ahau, ca ix cimi huntul nacom

Cimi db) the 3rd day of the uinal.
ems) días del mes maya: imix, ik, akbal, kan, chicchan, cimi, manik, lamat, muluc, oc, chuen, eb, ben, ix, men, cib, caban, etznab, cauac, ahau.
b694 hunil cimi; kaz, u kin cimil
f168 hun cimi u kinil dzoci u than katun
i470 yume, hun cimi cimci be; ti ix oci tu mucnal
      ti hun cimi

Cimic db) fourth form intransitive of cim = to die.
e090 bineex cimic, bineex cuxlac; he ix ca naateex
      u than cuxul uooh lae
i574 lay in mucut u xotkin diose ca bin cimicene
j169 bin ix cimicoon tumenel; ci u than
k075 cimic in na, cimic in yum, cimic in col,
      cimic in ualak
mr021.001 --- kinie ma uchac a dzacici tumen bin cimic
      tumen xe
mr021.004 bin cimic ua kahal ti coil ti
mr090.013 bay xan ua cu zipil yetel cħuplal
      bin cimic tumen
mr104.008 ichil cappel, oxppel kin tulacal bin cimic
mr274.004 hunppel kin ua hunppel akab bin cimic tumen
t 042.028 yan bin cimicobi bin cimlahac ta tancelemobi
      ix tampamobi yetel palaobi
t 045.036 u pachahal yab palal cimob yetel nic uich uincob
      tumen uiih

Cimil c' uilal mtm) ah cimil ca uilal ca zihon: nosotros eic.

Cimil, canben vns) Contagio a enfermedad o pe[g]ajosa: canben cimil, cħapahal.

Cimil db) death.
cam) banban cimil: peste. cam) cimil: muerte. cam) chetun cimil: muerte repentina. cam) napulcimil: morir luego. cam) pakzahcimil: muerte repentina. cam) takcimil: peste, contagio, mortandad. cam) tzemtzemcimil: morir de consumpcion. cam) uazut cimil: muerte repentina. cam) zac cimil: desmayo, privacion.
crm) ya cimil: 6,8: herida o llaga mortal. crm) u yail tza; u yail cimil: 1: pleitos, trabajos y miserias. crm) hach ya a cimil cin uilic: 1: pareceme que es muy grave y mortal tu enfermedad.
ems) niño tierno, muerte de: che-che cim-il. ems) repentina muerte: chactun cim-il.
mtm) confessarnen yicnal padre ah cimil: confesseme con el padre que murio. mtm) ah cimil u uilal uinic ca zihi: nacio el hombre para morir, es mortal. mtm) ah cimil: enfermo, o el que ha de morir. y algunas vezes significa, el que murio. mtm) in chochah in keban ti padre ah cimil: confezeme con el padre que murio. mtm) ah cimil uenel: gran dormilon que duerme como muerto. mtm) ah cimil ua ci: por ventura morira desta enfermedad. esto se dize preguntando, quando un enfermo esta peligroso. mtm) ah cimil: defunto o muerto. mtm) ah cimil in uilal ca zihen: naci para morir. mtm) ah num cimil uinic: enfermo de enfermidad muy larga. mtm) ah pul cimil ik, nok, uinic, ettc. mtm) ah pul cimil: cosa apestada o pestilencial que trae pestilencia. mtm) ah pul cimil: hechizero que haze enfermar a otro. mtm) ah tutuz cimil: el que se haze muerto o lo finge. mtm) anat ti utzul cimil: aiudar a buen morir. antex ti utzul cimil.
vns) Aboreçido estar y desesperado: xethan ol ti cimil .l. ti cuxtal. vns) Acauarse el pueblo por muerte: xuupul ti cimil .l. haayal ti cimil. vns) Acercarse o allegarse: tac. Mi ida o mi muerte se acerca: tac in beel, in cimil. vns) Aiudar a bien morir: anat ti u utzul cimil. vns) Algunos, o qual y qual: ichil ichil. Algunos mueren en el pueblo: ichil ichil u cimil uinic ti cah. vns) Alma que da bida: pixan. La alma de la bestia muere juntamente con el cuerpo: yet cimil u cucutil u pixan baalche. vns) Amorteçerse o desmaiarse: çac cimil, çatal ik, pucçikal, ol. vns) Aparejarse o aprestarse con ti[em]po: nanach ba. Aparéjate ansí para morir: nacħchate aba ti cimil. vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Condenar: xot kin, yaya xot kin. Condenará Dios a los pecadores: bin u xotob u kin ah kebanob Dios. Condéneme Dios si lo hiçiere otra bez: u xotob in kin Dios ua bin in belte tu caten. Condenar a muerte: xot kin ti cimil, yaya xot kin ti cimil. Condenar o sentençiar: xot than. Condenaçión o sent[enci]a del juez: u yaya xot thanil ah xot kin. vns) Contagio a enfermedad o pe[g]ajosa: canben cimil, cħapahal. vns) Corrupçión de sangre de abundaçia de cólera: kan cimil. Esta enfermedad tiene mi p[adr]e: kan cimil yan tin yuum. vns) Çerca a la muerte: nedzan u cimil.
a109 ox cimi u tuzci cimil
a344 pec oltzil chetun cimil
d458 maya cimil u cuch
d561 lay uazut cimile, chetun cimile
e448 maya cimlal, chetun cimil tumen uiih, chacmitan uiih,
      xe kik
i121 ah cimil ma u naaticoob, ah cuxtal bin u naaticoob
k173 u tal u cimil :u: yok yaxil kax
mr007.002 lay etico, tzemtzem cimil, nicħ coil ulak u kaba
mr020.005 mac yanil ua lay cu hihidz cimile
      ca ix nohoch uinic yan tie
mr080.005 cu manzic cħuplal ppiz u cimil yetel
mr178.002 le uinic cu zut cab tu uich, cu lubul ti beob,
      zac cimil yan ti
mr223.003 lay cħapahal uchic ban cimil tu haabil 1730
      yetel 1731 años lae
mr234.007 ua ma u tukubil cimile bin utzac tumen
mr305.013 ca zatac yol ua zac cimil yoklal xe lae
mr331.019 ua bin u caah ti cimil, ca a ual confesarnac
mr331.020 tumenel dzoc u hach hokol u boc u cimil, tu uix,
      tu uinicil tulacal
mr331.022 cu dzocol u thane tumenel utial cimil
rb079.006 ti tu cħaah u zac cimili, chibalnahci, chucnahci
rb137.004 ti tu cħaah u zac cimili

Cimil db) general form intransitive of cim = to die.
cam) cimil: v.n. morirse. cam) tacitac u cimil, u lubul, &. it will not be long in dying, in falling, &. cam) tu cal: por causa. cimil in caah tu cal uiih: me muero por causa del hambre.
vns) Buelta que haçe el camino: u uadz be. En una buelta así murio: tu uadz be yan la ti cimil. vns) Canpanada, golpe de canpana: pul, pulac, tzak, tzakac. ¿Quantas canpanadas dais quando se muere un barón?: hay tzak u pec mazcab tamene[x] tu cimil xiblal. vns) Cantón de calle o encrucijada: u xay be, u xayal be. vns) Cantón de calle, buelta que açe la calle: u uadz be. En un canton murió: tu uadz be yan ca cimil.
e255 ti u cimil noh cħibali
k285 cu man cappel kin cu cimil ten in lak

Cimil db) pain, suffering.
crm) yanili: 1: tenerlo de costumbre. ca ix u tuzah cimil yanili ti: fingio estar enfermo, tenerlo de costumbre. crm) hach ya in caah tumen in cimil: 1: muchos dolores tengo o muy fatigado estoy con mi enfermidad. crm) yail, yaail: dolor, llaga, agonia, dolencia, averia, daño, lesion. cħapahal: dolencia. chibal: dolor. cimil: llaga. cinil: lesion.
vns) Alibiarse la enfermeda: helel cimil, hatzal cimil, chapahal. vns) Asperjar: lil a .t. .l. tzo haa .t. .l. tzitz a .t. Asperja al enfermo: tzitzate yokol ah cimil. vns) Bolber la enfermedad: tulpach cimil, tulpach cħapahan. Bolber la enfermedad: lecel cimil, lecel chapahan; ppuhul [cimil, ppuhul cħapahan]. vns) Calentura o ciçión, con frio que se quita y buelbe: cimil. Tengo calentura así: lecelbil in cimil.

Cimil in uilal mtm) ah cimil in uilal ca zihen: naci para morir.

Cimil, kan vns) Corrupçión de sangre de abundaçia de cólera: kan cimil. Esta enfermedad tiene mi p[adr]e: kan cimil yan tin yuum.

Cimil, nedzaan vns) Çerca a la muerte: nedzan u cimil.

Cimil tu cal ceel vns) Atereçerse de frío: cimil tu cal ceel. Aterido de frío: cimen tu cal ceel.

Cimil tu cal ukah vns) Ahogarse de sed: cimil tucal ukah .l. kozma cal tumen ukah.

Cimil, tzecil vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil.

Cimil u uilal mtm) ah cimil u uilal uinic ca zihi: nacio el hombre para morir, es mortal.

Cimil uenel mtm) ah cimil uenel: gran dormilon que duerme como muerto.

Cimil (ah -); kohan: enfermo. (sfm)

Cimil (ti—) u uilal: mortal, cosa que muere. (sfm)

Cimil che; kahmal; ticinhal; zahmal: secarse, tostarse las yerbas o árboles por falta de agua. (sfm)

Cimil ol; cimil pucçikal;} (mtm)

Cimil tu cal ukah; kohmal cal: ahogarse de sed. (sfm)

Cimil tu cal uih: morirse de hambre. (sfm)

Cimil tu cal ceel: morirse de frío. ¶ cimil in cah tu cal ceel: me muero de frío. ¶ cimen tu cal ceel; kaamil; cal ceelem: estoy muerto de frío. (sfm)

Cimil tu cal:} sentir vno la muerte o el trabajo del que ¶ cimil tu cal vijh; cimil tu cal ceel; cimil tu cal vkah:} ettz. morirse de hambre, frio, sed. (mtm)

Cimil: cosa muerta que murio. ¶ in cimil al: mi hijo que murio. in cimil mehen: idem. (mtm)

Cimil: enfermedad /o/ nombre generico. ¶ balx a cimil: que enfermedad tienes. ¶ Item: estar enfermo. (mtm)

Cimil: enfermedad. (sfm)

Cimil: la muerte. ¶ bin tac cimil a uokol ti ma kahan tech: vendra la muerte sobre ti sin sentir. ¶ ma a ualic v cimil a yum: no desuees la muerte a tu padre. ¶ De aqui: v cimil mitnal: la muerte del infierno que alli ay. (mtm)

Cimil: morirse, fallecer y finar. (mtm)

Cimil: perderse las plantas. ¶ cimen ua a nalex: estan perdidos vuestros maíces. (sfm)

Cimil; cħapahal; kohol: enfermar. ¶ cimil in cah; kohanen: estoy enfermo. (sfm)

Cimil; zipil: morir, muerte. ¶ bikinx cimic: ¿cuando se murió? ¶ hii zipic: quezás si morirá. ¶ lacx ma ti cimil: ventura ha sido morir. ¶ balan xan ti cimil; balan xan ta cimil: como te tardas en morir. (sfm)

Cimilal vns) Apestada cosa, herida o tocada de peste: cinpahan ti maya cimilal.

Cimilil
k295 dza ten u dzoc cimilil ua dza ten toh olal
      in cichcelem yumil

Cimilil dzac: ponçoña que mata. (mtm)

Cimlahac
t 042.016 oczahobe tulacal oczahobe bin hauac
      bin cimlahac yikil cabobi
t 042.028 yan bin cimicobi bin cimlahac ta tancelemobi
      ix tampamobi yetel palaobi

Cimlal crm) yanili: 1: ya era aquel. yanenili ca uchi maya cimlal. yo ya era en el mundo cuando sucedio la mortandad de esta tierra.
ems) muertos: cim-l-al.
mtm) ah cimlal: el muerto o defunto.
vns) Apestada cosa, herida o tocada de peste: cinpahan ti maya cimilal.
a630 licil u yuchul maya cimlaloob yetel pec oltziltacoob
      tu thanobe
c420 ah miz peten; kintunyabil; maya cimlal
e448 maya cimlal, chetun cimil tumen uiih, chacmitan uiih,
      xe kik
f436 oc na kuchil, maya cimlal, kintunyabil
j022 xe kik, maya cimlal
j107 u kin u maya cimlal balcheobe

Cimlal: los muertos, defuntos o finados. ¶ payal chi tex dios a cimlalexob: rogad a dios por vuestros difuntos. (mtm)

Cimlal; cimen: el difunto. ¶ in cimlalob: mis difuntos. (sfm)

Cimlalal
t 042.013 bin yanac chocuili laobi ooxe ti u cimlalal
      noh xib cabobi

Cimlomac: el que oy murio de repente. (mtm)

Cimlomhi: morir de repente como ayer o antes. ¶ cimlomhom: moriran de repente. (mtm)

Cimom
d403 cimom culaan tu pop, culaan tu dzam

Cimomi: cosa que sin falta morir. (mtm)

Cimpahaan vns) Apestada cosa, herida o tocada de peste: cinpahan ti maya cimilal.

Cimpahal cam) cinpahal: v.n. lastimarse.
ems) herirse: cin-pah-al.
rb155.008 u thanil ti ticin kab tu cimpahal uinic
rb155.009 lay ci ua bic cimpahalile

Cimpahal u pach: matarse la bestia. (sfm)

Cimpahan vns) Apestada cosa, herida o tocada de peste: cinpahan ti maya cimilal.

Cimzabac
vns) A pedradas: pucħ tunbil, pucħ tuntabil. A pedradas fue muerto: puch tunbil cimçabci, cħin cħin cimçabci.
mr145.009 ua ix ca bin cimzabac ceh hach tzem bin caxantac

Cimzabal
vns) Asolar jente, matandola y destruiéndola: mux cimçah. Asoló así a los yjos de los prinçipales: u mux cimçah u mehenob u nucil uinicob. Pas[iv]o: mux cimcabal.
i147 hemac minaan tie, cimzabal

Cimzabci vns) A pedradas: pucħ tunbil, pucħ tuntabil. A pedradas fue muerto: puch tunbil cimçabci, cħin cħin cimçabci.

Cimzabi
f425 ca xoti u cal, ca cimzabi tumenel ah kukul can

Cimzah cam) cimzah: matanza.
cam) cimzah: v.a. matar.
cam) muxcimzah: matarlos a todos.
mtm) ah cimzah: el que mata o matador, o el que ha de matar.
mtm) ah cimzah kax: el milpero o labrador, poruqe tala el monte para hazer su milpa y labranza.
mtm) ah mucul cimzah: traidor que mata a traicion o de secreto, o matador assi.
vns) A lançadas: lombil. lombil cinçah. vns) Asolar jente, matandola y destruiéndola: mux cimçah. Asoló así a los yjos de los prinçipales: u mux cimçah u mehenob u nucil uinicob. Pas[iv]o: mux cimcabal. vns) Atosigar matando con ponçoña: cimçah dzac .t. vns) Atrabesar camino: chacat be. Atrabesando yba por el camino el benado, quando lo mate: cħacat be u cah ceh, ca in cimçahe.
a150 yet man u che, lob u bel, ah cimzah uinic
a152 cimi; cuy u mut, yet man u che, ah cimzah uinic,
a162 cimcim palaloob, cimcim atanoob, ah cimzah och xan
a177 bak nal xan, ah hantah bak, ah cimzah uinic
a184 ah cimzah uinic, ma utz u beli, lob xan
b628 cimzah uiil xan, hahal
b706 uucil eb; utz, ik u cuch, bul hail, cimzah uiil xan
rt031 tin cimzah utial u patal bacan xan u ukic u kik
      c' yum jesus cristus
t 041.132 cimzahi tac ti ho zinlic zak cuchi

Cimzah dzac vns) Atosigar matando con ponçoña: cimçah dzac .t.

Cimzah dzactic vns) Atosigar matando con ponçoña: cimçah dzac .t.

Cimzah dzib; choo dzib; lobcinah dzib; puk u dzib: borrar escritura. ¶ cimez dzib lo: borras esa escritura. ¶ choon u dzibal: escritura borrada. (sfm)

Cimzah kax: talar monte. (sfm)

Cimzah; xulzah cuxtal; xac kin: matar o herir. ¶ cuchpach cimzah: matar o herir a traición. ¶ balx ta cimzici: ¿con que lo heriste o mataste? ¶ keban thanil cimzah: la palabra mala hiere a traición. (sfm)

Cimzahaan dzib vns) Borra[r] lo escrito o pintado: choo dzib, choocabtah dzib. Borrada cosa así: chooan, cimçahan, pukçahan dzib. P[a]s[iv]o: choobol.

Cimzahba
b704 uacil chuen; lob, u cimzahbail uiil xan

Cimzahbal
h348 ca hoppi u cimzahbaloob

Cimzahbil
mr145.002 u dzacale cimzahbil ceh tu kin viernes

Cimzi vns) A traiçión, o de otra manera así: ocolbil. A traiçión mató a su compañero: ocolbil u cimçi u lak.

Cimzic db) to kill, from cim = to die, -z- = causative marker, and -ic = general form transitive verb suffix. An alternative spelling is cinzic.
mtm) bacix: si: particula de subjuntivo. bacix tu haan oheltob uinic u mehenil dios c' ah lohil cuchie, maili u cimzahobie: si bien supiera le gente que era hijo de dios nuestro redemptor, no le mataran.
vns) A traiçión, o de otra manera así: ocolbil. A traiçión mató a su compañero: ocolbil u cimçi u lak.
mr088.008 tumen tu zebal u cinzic uinic hub nak u kaba
mr107.006 le chibal nak cu cimzic uinic

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section C - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page