Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-16-03

Culu — Cunal

Culu ebm) kulu, culu, or kuleb. procyon lotor hernandezii. tejon. common raccoon.

Culub cam) culub: colmo.
rb178.008 in cumtanma chacal culub tun

Culub db) the vertical posts which sustain the copol moy of the traditional Mayan house. See na = house for more details on house construction.
Red/ChanK/34: Into the ground, between the ocom and in a curved line at the ends of the structure (moy), are driven posts (culub). To these are bound two bunches of withes (copomoi);

Culub (xulub): cuernos que hazen a las niñas en las cabeça de los mismos cabellos. ¶ hun culub, ca culub, ox culub ettz. (mtm)

Culub: colmo (de lo que se mide). (sfm)

Culub: colmo de la medida. (mtm)

Culuba
i253 ca tun xic u dzab ti tun le culuba

Culuc che; xotol che: trozo de árbol, tronco. (sfm)

Culuc pak; u tichil pak: almena. (sfm)

Culuc: la gente y el ruido del baile. (sfm)

Culucbal
rd001.037 tuux ci culucbal xan ci xolocbaloon
      ci kubul santo licencia
rd002.046 tu trono bacan ti tuux ci culucbal desde beyora
rd002.833 u ci katcoob xan desde beyora bacan tuux
      ci culucbal uay u ci kat xan
rj057 ti culucbaloob caano

Culuch culuch: todo (sin quedar nada). (sfm)

Culucħ cam) tunculucħhu: buho, lechuza.

Culucnac
vns) A moro muerto, gran lançada: ua cimen balame licna u popochektabal tumen cħo.
rb009.007 humucnac culucnac yauat u cħicħil

Culucnac v pec: cosa que truenan o suena con gran ruido y furia. ¶ culucnac v pec caan, v pec pax, &ª: (mtm)

Culucnac: bailar con mucho ruido. (sfm)

Culucnachal /o/ culucnachil: hazerse el tal ruido. (mtm)

Culul cam) tamculul: muy hondo, muy profudo.
crm) yedzeb: 7: copa de vino. cul: 11; culul: 11: idem.
ems) posarse las aves: cul-ul.
nel) cereus yucatanensis standley - cacta.: chac-culul, culul, zac-culul -- com.
vns) Asentarse las aues en los árboles: culul, thuchul, thuchtal.

Culul kab vns) Çopo de manos: cul kab, culul kab, ah [c]ul kab. Çopo de pies: cul oc, culul oc. [Ço]po así de una mano: tanxel culul kab.

Culul oc vns) Çopo de manos: cul kab, culul kab, ah [c]ul kab. Çopo de pies: cul oc, culul oc. [Ço]po así de una mano: tanxel culul kab.

Culul: asentarse las aues. (mtm)

Culul: cosa assi çopa. (mtm)

Culul: embotarse la herramienta. (mtm)

Culul: hazerse çopo de pie, mano, o faltarle oreja o la cola. (mtm)

Culul: prohijar las aues. (mtm)

Culul; culmah; culmal: embotarse la herramienta. (sfm)

Culul; tucħtal: asentarse el ave. (sfm)

Cululnac ems) retumbar: cul-ul-n-ac.

Cululnac: cosa que haze ruido como el treuno o tambor, ettz. (mtm)

Culum
rb069.008 yal bin ix culum caan
rb107.005 yal bin ix culum chacah
rb109.004 yal bin ix culum chacah

Culum caan
Roys/Bac/146: Ix Culum-can ("culum-snake," "culum-shott," or "culum-of-the-sky"). I can find no meaning for culum. The name is associated with several terms that might indicate celestial phenomena. Ix Culum-can is cited in an incantation for asthma (u zian coc) (MS p. 69).
rb069.008 yal bin ix culum caan

Culum chacah
Roys/Bac/146: Ix Culum-chacah. Chacah is the common gumbolimbo tree. Here, too, there is an association with celestial phenomena. Cited in an incantation for certain ulcers (x- chac anal kak) (MS pp. 107, 109). One of the terms for ulcer or tumor is ek, which can also mean "star."
h002 ix zac uaxim, ix culun chacah ix mehen pazel,
      ek u pazel
rb107.005 yal bin ix culum chacah
rb109.004 yal bin ix culum chacah

Culum culum: herramienta bota o mellada. (mtm)

Culum it: punçon o lesna. (mtm)

Culun
h002 ix zac uaxim, ix culun chacah ix mehen pazel,
      ek u pazel
rp408 cilin culun cu than in yumiloob in yum
rp416 cilin culun cu than in yumil
rp434 cilin culun cu than in yumil tanchumuc
      ti can titz muyaloob
rq075 cilin culun cu thanoob chun caan lakin in yum

Culun: la grita, ruido, y sonido de bailes y cantos. (mtm)

Culunac: vn instrumento para tañer o tocar a los bailes. (mtm)

Culut: compuesta con algunos verbos denota hazer asentar lo que significa el verbo. ¶ culut cambeçah: enseñar estando asentado. (mtm)

Cum 1) (vowel length regular) db) clay pot, usually in a wok like shape.
cam) cum: olla. cam) mazcabcum: paila, caldera.
crm) yit: 2,3,6,8,11: yit cħeen: fondo de pozo. yit dzonot: fondo de cenote o lago. yit cum: suelo de olla. yit ppul: suelo de cantaro. crm) aak cum: 13ddp: olla de barro sin cocer ni asolear, tierna todavia. haykinteec le aak cumobo. asoleen las ollas tiernas.
ems) jarro: cum. ems) olla: cum.
mtm) ah con cum: cierto entremes o representacion. mtm) ah pat cum: ollero.
vns) Agujereada, como olla o ropa: potocnac. Agujereada está mi olla: potocnac in cum. vns) Baxear, echar de sí baxo o bapor: ouoxancil, oxou ba. Baheando está la olla: ouoxancil u cah cum. Ba[h]o que echa el hombre por la boca: youox chij, youoxal, youox nij. vns) Borbollones que açe el licor q[uan]do cueçe: u buc yam cum. vns) Caldera o calderón, olla o caço de ierro: mazcab cum. vns) Caldo de la olla: u [k]ab cum. Caldo así: u hahach kab cum. vns) [Cascar, quebrar o deshacer cosas de barro y piedra, y de madera: paa. ah ab]. vns) Cascada basija y quebrada así: paal. Quebrada está mi holla [o mi cántaro] paal in cum, in ppul. vns) Cobertera como de olla: u mac cum, u pix cum. vns) Cobertor o cobertura de libro: u pix libro, u pix u pach hu[u]n. vns) Cobertor o cobertura, generalm[en]te: pix. Del cáliz: u pix cáliz. vns) Crisol do se de[rr]ite metal: çinan cab, cum chuc.
h210 zubinche, kaua, cum canul; ti emtun ti emoob tuni
h242 uman, ox cum, zanhil, ichcaanziho
mr062.005 cici chacbil ti hunppel tumbul cum u le tulacal
mr069.004 ca a chac ichil hunppel cum ha
      yetel hun locħ ticin ic
mr087.008 ua mae ca a toc --- che ti cum
mr087.011 cici tazbil tulacal ti cum
      ca tun culaanabac yokol
mr093.004 chacbil hun cum yaalil
mr133.003 ca a dza ichil hunppel chinchan cum
      yetel hun oc x- nuc ic
mr170.007 ca dzabac ti nohoch che cum chacbil
mr171.007 ca cici chac ti humppel nohoch cum le xiuob
mr276.007 ca a toc ichil cum, cici macbil u hol u cumil
mr293.005 ua mae polvosil u pach cum, ma lob xani
mr335.003 ca chacac hunppel cum ha
mr357.006 ca a chac yetel hun cum ha utial yichinte
rb150.006 u cum ix bolon puc

Cum 2) db) verb root: to be seated. See also cul = to be seated. Transitive: cumcintic, cumcintah, cumcintmah, cumcinte. Intransitive: cumtal, cumlahi, cumaan, cumlahac / cumlac / cumlic.
ems) asentado: cum-an, chaal, acaan.
a481 ca cumlac tu caten u xocic hunil kan ti lakin tu caten
a602 lay licil u naatabal u cumtal katun lae
c456 u cumtal ti ahaulil ah uuc tut
d156 yanil tah pop, yanil tah dzam cumlicoob
d278 cumlahom tu dzam, tu pop balam kokob
e346 he ten cen ox ahau katune; cumtal in caah ichcaanziho
e348 cumtal in caah in kamic in matan tan yol che,
      tan yol aban
f078 uay zaclactune cumlic ah ek uilu
f117 lay tun cumlahi hahal ku, c' yumil ti dios
f193 cumtal u caah u lac, u luch, u pop, u dzam,
      u yanal katun lae
f195 cumtal u caah chac ppiltec tu lakin cab
f228 ca cumlahi chac edz ti lakin
f229 ca cumlahi zac yedzbil ahaulil edz ti xaman
f283 ca bin cumlac u yanal katun
h227 muxuppipp, ake, hoctun ti u cumlahoob tu chun tuni
h244 ca kuchoob tu titz luum cumkal;
      ti cumlah u titz peteni
g144 canil kan cumlahi tu hunte pop ti lakin
j252 tumte nadzal u uich bin cumlac u kochin uale
mr028.008 cumlic u noh kabil bay ix tu paccunlic
      u noh kabil tu yan u ual bacel
rb109.010 yal bin ix hun cumlah luk

Cum 3) db) a loud noise such as thunder or stamping on the floor. See also hum.
ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.
vns) Agua o aguacero que lluebe: chac, u cum chac. vns) Ampolla, burb[u]ja o campanilla de agua quando lluebe: u cun chac, yom haa.
e278 cum u tal; xin ca in lahab ix a pax, cech uidzin,
      zucun ah xac lam pat
e458 lom tok tza, hoc muc tza, dzon bacal tza, cum tan tza,
      pucħ tun tza

Cum chac vns) Agua o aguacero que lluebe: chac, u cum chac. vns) Ampolla, burb[u]ja o campanilla de agua quando lluebe: u cun chac, yom haa.

Cum che vns) Alholí echo de palos: cum che, cħil.

Cum chuc vns) Crisol do se de[rr]ite metal: çinan cab, cum chuc.

Cum ku db) pottery kiln, from cum = pot and ku = nest.
ems) horno de alfareria: cum-ku.
vns) Alfajar, orno de ollero: citam cab, cum ku.

Cum paap nel) plumeria rubra l. - apocy.: chacnicte, cumpaap, nicte, zabacnicte (flor de mayo) -- chi., med., rit.

Cum pul ximbal vns) Andar a sentadillas, como los niños que no saben andar: cum pul xinbal.

Cum tan db) See cumtan below.
vns) Asentarse sobre otra cosa: cumtan .t. Asentóse sobre el pecho de su compañero: u cumtantah u tzem u lak.
e458 lom tok tza, hoc muc tza, dzon bacal tza, cum tan tza,
      pucħ tun tza

Cum tan tza
e458 lom tok tza, hoc muc tza, dzon bacal tza, cum tan tza,
      pucħ tun tza

Cum tan tza
e458 lom tok tza, hoc muc tza, dzon bacal tza, cum tan tza,
      pucħ tun tza

Cum tunyen tunich db) See ucum tunyen tunich.
sfs) entre dos luces: ek zamen; ucum tunyen tunich; muc tunyen tunich.
vns) Al anocheçer o alobregueçer: ti ucumyen tunich.

Cum Ahau db) a principal lord of the underworld, also known as Hum Ahau, Hun Ahau, Cum Hau, Hum Hau, Ah Puch, Xibalba, and Cizin. The fact that he is known as both Hum Ahau and Cum Ahau would indicate that cum / hum = loud noise such as thunder, and thus that Cum Ahau / Hum Ahau = "thunder lord" and not "seated lord" as asserted by Roys below.
mtm) cumhau, lucifer principe delos demonios
vns) Lucifer principe delos demonios cum hau hum, hau hum ahau
Roys/Bac/146: Cum Ahau ("seated lord"). This could well be the same as "Cumhau," identified as "Lucifer, the prince of the devils" (Motul Dict.). Here the name is associated with the kancħah-snake and, less closely, with a "place of great putrefaction." Cited in an incantation for snake-pulsation in the bowels (can tippte tu nak uinic) (MS p. 131). The underworld was characterized by its stench.
cam) cum ahau: demonio.
rb131.009 max tun bacin a uayazba zacal kan cħaah cum ahau
      ti kin

Cum cab na: casa pajiza baxa sin paredes, cuyos maderos llegan con las puntas al suelo y hasta alli ponen paja o guano desde lo alto. (mtm)

Cum cab.t.: asentarse en el suelo tinajas, vasos, y cosas assi. (mtm)

Cum cabal: cosa que esta asentada. (mtm)

Cum chaa; cum haa: campanilla, ampolla o borbotija de agua que se hace cuando llueve. (sfm)

Cum haa; cum chaa; cum chac: campanilla, ampolla o borbotija de agua que se hace cuando llueve. (sfm)

Cum Hau db) alternative form for Cum Ahau. See Cum Ahau.
mtm) cumhau, lucifer principe delos demonios
vns) Lucifer principe delos demonios cum hau hum, hau hum ahau

Cum hau: lucifer, principe de los demonios. (mtm)

Cum Ku db) the last full uinal of the Mayan year, which according to colonial Mayan sources began on June 21 of the Julian calendar (= June 30, Gregorian) and ended on July 10. The derivation of "cum ku", or occasionally "hum ku", is unclear, although in this context "ku" means "god". However, cum ku / hum ku could be parallel to the name of the lord of the underworld, Hum Ahau / Cum Ahau, in which hum / cum means a loud noise and Ahau means lord, ruler. "u hum chac", literally "the noise of the rain god Chac", means thunder. If cum ku / hum ku is parallel in meaning to Hum Ahau / Cum Ahau and u hum chac, then cum ku / hum ku would also mean "the noise of god", and by extention thunder. June and July are the months when thunder is most frequent.
emm) cumku'; humku: nombre del décimo octavo mes del calendario maya (P).
ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.
a052 Cum Ku     21 julio

Cum ku: horno de olleros o alfahar. (mtm)

Cum mazcab: olla o caldera de hierro. (mtm)

Cum pul cab.t.: lo mismo que cumpultah. (mtm)

Cum pul ximbal: andar asentadillas. (mtm)

Cum pul.t.: asentar estas cosas; ponerlas de asiento. (mtm)

Cum pul: començarse los niños asentarse por si sin que los ayuden. (mtm)

Cum pul: cosa que esta asentada que no se menea ni quita de alli, y dizese esto de vasijas grandes. (mtm)

Cum pulben paal: niño que ya se asienta assi. (mtm)

Cum pultah ba: asentarse de presto o con impetu. (mtm)

Cum tzuh: horno en que cuece algo con olla. (sfm)

Cum: hornillo en que se hace tinta. (sfm)

Cum: olla en que algo se cueze o se calienta agua. (mtm)

Cum: olla. ¶ cum mazcab: olla de hierro, caldera. ¶ mehen cum; xul ten: olla pequeña. (sfm)

Cum: sonido del pateo. ¶ ah cumcum chek: el que anda recio, que le suenan las carrillas. (sfm)

Cumaan ems) detenido: cum-an.
ems) parado: ua-pul, cum-an.
cd002 buluc ahau katun cumaan ti pop, cumaan ti dzam

Cumaltakin cam) cumaltakin: patena.

Cuman ems) asentado: cum-an, chaal, acaan.

Cuman (de cumtal): cosa que esta asentada o el que esta en el pueblo o en su casa. ¶ De aqui sale cuman tu cuch obispo: el prouisor o vicario del obispo. (mtm)

Cuman; culcabal: asentado. ¶ cumcumtac: asentados (plural). (sfm)

Cumcab cam) cumcab: v.a. asentar alguna vasija en el suelo, contener o sofrenar con fuerza, dejarse caer la bestia.
cam) cumcab: bajo, cerca de la superficia de la tierra.

Cumchalancil; pakchalancil; pomchalancil: hacer estruendo con pantuflas. (sfm)

Cumche: troje donde guardar maiz. (mtm)

Cumcinah vns) Asentar lo que está en pie: culcinah, cumcinah. Asentado así: culan, culcabal. vns) Asentar por orden: tzol cuncinah. Neut[r]o: tzol cultal. Asentados así: tzol culan ob.

Cumcinah: asentar algo; lo mismo que culcinah. (mtm)

Cumcinah; uacunah: promover a oficio. ¶ cumcinabii ti batabil; tippi ti batabil: fué promovido en cacique. ¶ cumcinex ti batabil: ponedlo por cacique. (sfm)

Cumcinech
rc071.012 ti muce in cħabech, in cumcinech

Cumcinic vns) Asentar lo que está en pie: culcinah, cumcinah. Asentado así: culan, culcabal.

Cumcint
rb179.006 zam tun bacin in cumcint can yah ual kak

Cumcum chek (ah -): él que anda recio pateando. (sfm)

Cumcum chektah; pakchalactah; tomchalactah: andar recio pateando. (sfm)

Cumen cam) yaxcumen: cardenal, contusion.
crm) yax acam, yax acan, yaxcumen, yaxcunen, yaxpuken: cardenal o señal de golpe, contusion. yaxacanhal, yaxacantal: 1,11: acardenalarse.

Cumhaa: idem. (mtm)

Cumil
vns) Artifiçio con que se açe tinta de polbo o humo, que es una olla que está bocabajo: cħut. u cħutil, u cumil çabac.
mr276.007 ca a toc ichil cum, cici macbil u hol u cumil
mr335.004 cu ziztale ca cħuy u cumil
      ca tun a hokez u yichilil
rb145.010 u uayazba u cumil in kak
rb147.006 u uayazba u cumil

Cumil zabac vns) Artifiçio con que se açe tinta de polbo o humo, que es una olla que está bocabajo: cħut. u cħutil, u cumil çabac.

Cumkal mtm) akab culencul: entre dos lzces. akab culencul ca kuchen cumkal: entre dos luzes llegue a cumkal.
mtm) bahun: quanto espacio. bahun vay cumkale? quanto ay de aqui a Cumkal? bahun ma ococon ti cah: quanto nos falta para entar en el pueblo.
h244 ca kuchoob tu titz luum cumkal;
      ti cumlah u titz peteni
c 025.004 u pol peten cumkal

Cumku db) pottery kilm, from cum = pot and ku = nest.
ems) horno de alfareria: cum-ku.

Cumku db) alternative spelling for Cum Ku. See Cum Ku above.
ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.
cumlac
a481 ca cumlac tu caten u xocic hunil kan ti lakin tu caten
f283 ca bin cumlac u yanal katun
j252 tumte nadzal u uich bin cumlac u kochin uale

Cumlah
h244 ca kuchoob tu titz luum cumkal;
      ti cumlah u titz peteni
rb109.010 yal bin ix hun cumlah luk

Cumlahci
rb012.003 lay bin cumlahci u bacel

Cumlahi
f117 lay tun cumlahi hahal ku, c' yumil ti dios
f228 ca cumlahi chac edz ti lakin
f229 ca cumlahi zac yedzbil ahaulil edz ti xaman
g144 canil kan cumlahi tu hunte pop ti lakin

Cumlahom
d004 cumlahom ti pop, cumlahom ti dzam; ti ualac u than,
      ti ualac yahaulil
d278 cumlahom tu dzam, tu pop balam kokob

Cumlahoob
h227 muxuppipp, ake, hoctun ti u cumlahoob tu chun tuni

Cumlic
d156 yanil tah pop, yanil tah dzam cumlicoob
f078 uay zaclactune cumlic ah ek uilu
tf078 uay zaclactune cumlic ah ek uila
mr028.008 cumlic u noh kabil bay ix tu paccunlic
      u noh kabil tu yan u ual bacel

Cumpakaci
mr277.005 hucħbil ca cumpakaci

Cumpal ems) quieto: toh-ol-ol, acaan, cħen-an, cħil, cum-pal.

Cumpul ems) inamovible: cum-pul.

Cumpul; culcinah: asentar (a otro). (sfm)

Cumpulyen pal: niño que ya se sienta. (sfm)

Cumtal db) general form intransitive of cum = to be seated.
a602 lay licil u naatabal u cumtal katun lae
c456 u cumtal ti ahaulil ah uuc tut
e346 he ten cen ox ahau katune; cumtal in caah ichcaanziho
e348 cumtal in caah in kamic in matan tan yol che,
      tan yol aban
f193 cumtal u caah u lac, u luch, u pop, u dzam,
      u yanal katun lae
f195 cumtal u caah chac ppiltec tu lakin cab
ea044 ca bin kuchuc tu kinil u cumtal hun hun dzit katun,
      u cuch katunoob
rc071.010 ti cumtal ta ho yobal a kahcunic
      u kinam ta yam kin
t 031.007 ca bin kuchuc tu kinil u cumtal
      hun hundzit katun, u cuch katunoob

Cumtal; cultal; cumpul: asentarse. (sfm)

Cumtan cam) cumtan: sentarse sobre algo cogerle debajo.
vns) Asentarse sobre otra cosa: cumtan .t. Asentóse sobre el pecho de su compañero: u cumtantah u tzem u lak.
e458 lom tok tza, hoc muc tza, dzon bacal tza, cum tan tza,
      pucħ tun tza
c 014.015 u chun hoc mucuc tza, u chun dzon bacal tza,
      u chun cumtan tza
mr079.007 yetel u cumtan
rb200.009 bla bax a uayazba ca tin hedzcunhech,
      ca tin culinhech ta cumtan chuen

Cumtan tza
e458 lom tok tza, hoc muc tza, dzon bacal tza, cum tan tza,
      pucħ tun tza
c 014.015 u chun hoc mucuc tza, u chun dzon bacal tza,
      u chun cumtan tza

Cumtanma
cam) cumtan: sentarse sobre algo cogerle debajo.
vns) Asentarse sobre otra cosa: cumtan .t. Asentóse sobre el pecho de su compañero: u cumtantah u tzem u lak.
i081 ca bin xic u cumtanma u boy
j234 u cumtanma, yan ix u kanche licil u talel uale
rb178.008 in cumtanma chacal culub tun

Cumtantah vns) Asentarse sobre otra cosa: cumtan .t. Asentóse sobre el pecho de su compañero: u cumtantah u tzem u lak.

Cumtantah xanab; oyol ol; oyoltah; dzoyol: acobardarse, ser vencido. ¶ u cumtantah u xanab tu ppizil ba: fué vendido en su pelea. (sfm)

Cumtantah: asentarse (sobre algo). ¶ ma a cumtantic yoc: no te sientes sobre el pié. (sfm)

Cumtantic vns) Asentarse sobre otra cosa: cumtan .t. Asentóse sobre el pecho de su compañero: u cumtantah u tzem u lak.

Cumtunyen tunich (u -); ekzamen; muctunyen tunich: entre dos luces. (sfm)

Cumulba crs) dolorido: cumulba 352; kunlac 423; ppicilac 690; ya 959.

Cumux can
Roys/Bac/116: Cumux-can ("cumux-shoot"). Not cited elsewhere; here it is mentioned in an incantation for seizures (MS p. 12). We know Cumux only as the patronymic of a ruling family on Cozumel Island (Roys, Political Geography of the Yucatán Maya, 156), and such patronymics are often referable to plant names.
rb012.002 piccħin bin cumux can ti

Cumyen tunich db) See ucum tunyen tunich.
vns) Al anocheçer o alobregueçer: ti ucumyen tunich.

Cumzuc
rr335 oxtez cu lubul in than ti x- cumzuc

-cun cam) alcunah=ol: confiar, tener confianza. cam) anamaycun: cuadrar, escuadrar. cam) almehencun: enoblecer. cam) bekechcun: v.a. adelgasar. cam) cahcun, tah: v.a. poblar, hacer morar. cam) chacetcun: agravar, empeorar, multiplicarse. cam) kuyencun: consagrar la hostia. cam) xancun: retardar, detener. cam) yaabcun: aumentar, acresentar.
crm) yaab in zipil ma tzolben, ma haycun tzoloci: muchos son mis pecados, no se pueden decir ni contar por orden.
mtm) abich thulyencunah: entibiar asi algun licor. mtm) alcunah ol: confiar de otro. alcun a uol ti dios. mtm) aloltzilcunah: asegurar, hazer segura alguna cosa, y que de ella se tenga confianza. mtm) almehencunah: hazer hidalgo y principal alguno.
vns) Colgar en la çinta o en palo: xic. ah ib. xiccunah. [Pasivo]: xicil. vns) [Colgar cosas ahorcajándolas: lech. ah eb]. Colgándose ba[n] la har[d]illa y e[l] m[o]no de los árboles: lech cu benel cuuc yetel ma[a]x ti cheob. Colgar de una y otra [parte] como aorcajándola, como alforxas: lechcunah.
-cun vns) Blasonar o ja[c]tarse: nohcinah ba, tilizcunah ba. vns) Cartearse con otro: paclam dzib, pacalpac dzibcunah. vns) Colorada cosa: chac, chachac. Neut[r]o: chachal, chacha[c]hal. Colorada me pongo: chachal u cah in ich. [Activo]: chachaccunah. vns) Concordar las boçes o tonos: hun cetcunah yikal pax. Concordar en el pareçer o sent[enci]a: hun cetcunah tumut. [Pasivo: hun cet]hal tumut. vns) Confiar y tener esperança: alcunah ol, a[l]hal ol. Confiar uno en sí mismo: alab ol ba, ah alab olan, a[l]cunah ol. Confiar de otro el secreto o haçienda: alcunah yolil mucul than. vns) Confirmar lo echo o dicho: hahcuna[h]. Pas[iv]o: hahcunabal. vns) Conformarse con la voluntad de otro: hunppelcunah ola[l]. vns) Confortar a otro: chichcunah ol, chichcunah ik. vns) Conjurarse o conspirarse contra alguno: hunppelcunah thanob okol. vns) Conp[a]rar y cotejar: etkinbeçah, etkinçah, cħa ppiz than. Conparado ser: etkinbeçabal, etkincunah, ethuntabal. vns) Continuar: bailcunah, dzadzacunah. Neut[r]o: bailhal. Continuamente: bayli. vns) Contriçión: okom olal tumen keban, u ya ta olal pucçikal [tumen keban]. Contrito haçer: okomcunah ol, paa ol. El ayuno haçe contrito al coraçón: he çukine lic u pa[a]ic yol uinic, lic ix yokomcunic yol, lic ix u c[ħ]encunic u pucçikal xan. vns) Corriente de la cassa: u nix na, u cabal nix na. Corriente a una y otra p[ar]te: cahmat u nix na. Corriente estar así alguna cosa: nixaan, nix cabal. Algún tanto más corriente: nixaan nixaan. [Correr cuesta abajo o de lado]: nixcunah. vns) Corromper donçella, bocablo onesto: yax than, yax et uay [.t.] Dizen que corronpio a su her[ma]na menor: u yax thanah, u yax etuaytah bin yidzin. vns) Corromper donçella: cuxcinah ol, pa[a] çuhu[y]il, çatçah çuhu[y]il. Corronpida así: paan çuhu[y]il, lukan u çuhu[u]il. vns) Cuajar o espeçar algo: lootzbeçah, tatcunah. Neut[r]o: lootzhal, [tathal]. vns) Cuadrada c[a]sa: u can tzep na, u can [ti]tz na. Cuadrar poniendo en [c]ua[d]ra: cantitzcunah. vns) Çegar a otro quitándole la vista: ekmaycunah, ocçahil ti ekmayil. vns) Çegar a otro con tierra: çopp luum ich. No me çiegues con tierra: baci a çoppluumte in ich. vns) Çegar, haçerse çiego por la vista: ekmayhal, çatal pacat, ich. vns) Çegar a otro de un ojo: chopcinah, chopçah, chopcinah ich. vns) Çertificar: hahcunah, hahcunah than. Çertificaçión: hahcunah thanil. vns) Çertificar como jurando: tohol than. Yo os çertifico de verdad: tohol than in cah teex. vns) Çimiento de pared, desde el suelo asta medio estado: u chun theth. Çimiento haçer así: [c]hun thethcunah, edzcunah u chun pak.
f392 ox tezcun lay hi u tepal
h176 ca kuchoob tacun chakan
rb127.003 zam tun bacin in copcunech, zam tun bacin
      in chelcunech
rb169.008 bal a xoteex to, ppeleex to, can maxcuneex to
rb195.007 in hedzcun yokol ah uincliz zip

Cun che nel) pseudobombax ellipticum (h. b. et k.) dugand - bomba.: chac-kuyche, kuhche, kuyche, zac-kuyche, xcunche, xkuxche (amapola) -- mad., med.

Cun cuy nel) attalea cohune mart. - palma.: cħuncuy (corozo), cuncuy, mop, tudz.

Cun db) contraction of cu bin = third person defintie future auxilliary verb: he/she/it is going …
k029 ma a cħa zahacil; ma lobil cun betbil techi
k031 ma a cħic zahacil; dza a uol ti balx cun man tech
mr365.006 ca nakac ca cun pakaci nabzabil tu yail

Cun db) verb root: to conjure, to bewitch.
cam) cun: v.a. conjurar, hechizar culebras, encantar.
ems) conjuro: cun. ems) encanto: cun, ez.
mtm) ah cun yah: hechizero, o hechizera assi. mtm) ah cunil cizin: encantador o hechizero que trata con el demonio. mtm) ah pay cun: hechizero que trae con hechizos o encantamentos a alguna persona o tigre o venado. etc.

Cun yah mtm) ah cun yah: hechizero, o hechizera assi.

Cun iua: idem. ¶ hun chijli v than yubah Sanct Mateo ca v thulah v pach yumilbil; cunex iua /o/ cuniuaex: (mtm)

Cun; naabcuntah: hechizar. ¶ lic u cunicex cizin: el demonio os hechiza. (sfm)

Cunab
c381 lay ix caah cunab xe kik

-cunabal
vns) Adelgaçar cosas rolliças, y hilo: bekechcunah. Pas[iv]o: bekechcunabal. vns) Confirmar lo echo o dicho: hahcuna[h]. Pas[iv]o: hahcunabal. vns) Corronper o dañar qualquiera cosa: lobcinah. [Pasivo]: lobcunabal.
d376 he ix oc ti nocpahom luume ah chincunabaloob,
      ah mabalcunabaloob
rb145.007 u thanil u zizcunabal ha ti kak yan lae

-cunah cam) alcunah=ol: confiar, tener confianza. cam) chincunahba: humillarse, postrarse. cam) yabcunahxoc: multiplicar numeros.
crm) yipaan: 1: cosa que esta llena. yipancunah: 1: henchir o allenar alguna vasija. yipanzah: idem. yipicnac: 1: vasija muy llena. crm) yanhezah; yancunah: 1: hacer que haya o que este alguna cosa. yanhez a payal chi: ten oracion. yancuneex a payal chi: tened oracion. crm) yaabcunah, yaabcunzah, yaabcuntah: acrecentar, aumentar o multiplicar. yaabcun u tibiltacil beel: multiplica tus buenas obras.
mtm) abich thulyencunah: entibiar asi algun licor. mtm) ah et patcunah ti llave, ti dzib: idem. falsario. mtm) ah tancunahba, ah tancunah ich: volver el rostro a alguna parte. mtm) ah dzemcunah than: tercero que aplaca al ayrado, o infuriado. mtm) ah uacunah: guia. mtm) ayikalcunah: enriquezer a otro, hacerle rico. mtm) albailcunah: hazer que este preñada la muger. mtm) alan ol: confiado que confia, o espera confiado. alan uol ti dios. alancunah ol o alcunah ol: confiar assi. mtm) alcunah ol: confiar de otro. alcun a uol ti dios. mtm) aloltzilcunah: asegurar, hazer segura alguna cosa, y que de ella se tenga confianza. mtm) almehencunah: hazer hidalgo y principal alguno. mtm) atancunah, atanzah: casar al varon, darle muger. atanez a mehen. mtm) bailcunah: perseverar, continuar.
vns) Abatir [a] alguno, teniéndole en poco: ca[b]alcunah, çalcunah. vns) Ablandar o madurar assí: yuyunaccunab. vns) Abr[ig]ar comoquiera: kinalcunah, kincunah. Caliente assí: kinan, kinal. vns) Abrir las piernas despernancándose: xachcunah oc. vns) Acabar qua[l]quier cosa y efectuarla: patcunah .l. pat. ah ab. vns) Acaudalar haçienda: dzacçah .l. dzaccunah. vns) Aclarar algún licor turbio: chaalcunah .l. chaleçah. vns) Aclarar algún negoçio: patcunah .l. nucbeçah. vns) Acordar las boces de los que cantan: lahcetcunah .l. huncetcunah u kal kay. vns) Acordarse, act[iv]o: kahcunah .l. kaheçah. Acuérdate de Dios: kahcun Dios. vns) Acuchar la mano en forma de cuchara: hopcunah kab .l. lopcinah kab. vns) Adelgaçar cosas rolliças, y hilo: bekechcunah. Pas[iv]o: bekechcunabal. vns) Afear lo q[ue] está bueno y hermoso: lobcinah, netzcunah, ppetayencunah. vns) Angosta haçer alguna cosa: nathcunah, nuthcinah. Neut[r]o: nathhal. vns) Blasonar o ja[c]tarse: nohcinah ba, tilizcunah ba. vns) Cartearse con otro: paclam dzib, pacalpac dzibcunah.
vns) Justificarse, hazer buenas sus obras: tibilcunah beel, tohcunah beel uinicil.
j435 lay uchci u patcunah u thanoob ah kinoob, ah bobatoob
rb129.008 max in uayazba ca tin maxcunaheche
rb130.001 hunac ah thalcunahen, hunac ah chelcunahen,
      hunac ah copcunahen

-cunahba cam) chincunahba: humillarse, postrarse.
mtm) ah otzilba, ah otzilcunahba: cuitado que se aflige y congoja.
mtm) ah tancunahba, ah tancunah ich: volver el rostro a alguna parte.

Cunal balam mtm) ah cunal can, ceh, balam: encantador, o hechizero que encanta culebras, venados, etc.

Cunal can mtm) ah cunal can, ceh, balam: encantador, o hechizero que encanta culebras, venados, etc.

Cunal ceh mtm) ah cunal can, ceh, balam: encantador, o hechizero que encanta culebras, venados, etc.

Cunal db) ah cunal / ix cunal: sorerer, witch, from cun = to conjure, to bewitch.
cam) ah cunal: vease hcunal. hcunal: mago. cam) hcunal: mago.
mtm) ah cunal can, ceh, balam: encantador, o hechizero que encanta culebras, venados, etc. mtm) ix cunal than: hechizera. mtm) ah cunal than: encantador o hechizero que sabe hechizos.

Cunal than mtm) ah cunal than: encantador o hechizero que sabe hechizos.
mtm) ix cunal than: hechizera.

Cunal ceh: conjuro, encantamiento de venado. (sfm)

Cunal cħicħ: conjuro, encantamiento de aves. (sfm)

Cunal than (ah—); ah pulyah: hechizero. (sfm)

Cunal than: hechizo de palabras, conjurar, conjuro de hechizo. (sfm)

Cunal than: los tales encantos y hachizos, y encantar o hechizar engañando con palabras. ¶ ma a cunal thantic a lakob: (mtm)

Cunal: encanto o conjuro o hechiso. ¶ a uohel va v cunal can, ceh, cħuplal, ettz.: sabes el encanto o hechizeria para coger las culebras o venado o para que acuda alguna muger a hazer la voluntad de algun varon? (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section C - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page