Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-4-03

Han be — Hatzul

Han be; heb be: abrir camino entre gente. (sfm)

Han cam) han: yerno.

Han cħac nem) hancħac: operacion que es parte del desmonte y consiste en cortar los bejucos, maleza, arbustos y ramas de los arboles.

Han che db) verb root: to beat down the fruit of a tree with a pole.
vns) Aporrear o barear algún árbol o su fruta: han che .t. No apalees así las guaiabas, cójelas con saçón: ma a henchetic u uich pachi u kanil. vns) varear la fruta del arbol: hanche.

Han che: varear (como bellota o árbol), coger a palos. (sfm)

Han chektah be: abrir camino entre yerbas con el pié. (sfm)

Han chektah: sin asentar. (sfm)

Han chetah: aporrear lana, algodón, fruta del árbol. (sfm)

Han chetah; hol chetah: abrir camino entre árboles o apartar yerbas para abri camino. (sfm)

Han db) quickly. See also haan.
k288 ca tu han cħaen u bizen hunppel dzul tu kab;
      ay, ay, in yumilen
rb080.013 ti bin han u kabi
rd001.594 miztun balam han mizteex le iko

Han db) verb root: to eat. Transitive: hantic, hantah, hantmah, hante. Intransitive: hanal, hani, hanaan, hanac. Passive: hantabal / hantaal, hantabi, hantaban / hantaan, hantabac / hantaac.
f286 lay cu hantic, lay cu yukic
f336 tu xay u chi lic u hanal
i545 zaclah cħuplalobe; ten ix bin lukzic u picoob yokole,
      ca tun in hante
mr010.006 cu zaztal ca a dza u hante ca yuk u kab
mr072.004 cu zaztale ca u hante

Han ems) destrozar hilo: han.

Han ems) escombrada: han. ems) limpio: han. ems) limpio de corazon: han-il ol.
vns) Barrida cosa y escombrada: ha[n] mizen, han piken, miçen miçen. vns) Claro día: han mizen kin, han piken kin.
rd001.594 miztun balam han mizteex le iko

Han ems) extremo: xul, ham han.

Han ems) lados: ham-han.

Han ems) rasa: han.

Han homeçah: limpiar arrasando y desembaraçando y arrasar y desembaraçar limpiando. ¶ han homez in col ca hanilae: limpiad mi milpa que quede rasa y desembaraçada. (mtm)

Han kolen; ah thab; ah beel yuc: calvo. (sfm)

Han kolochil; thab: calva. (sfm)

Han mizen kin vns) Claro día: han mizen kin, han piken kin.

Han mizen vns) Barrida cosa y escombrada: ha[n] mizen, han piken, miçen miçen.
rd001.594 miztun balam han mizteex le iko

Han mizen: cosa limpia, rasa, y desembaraçada como queda vna milpa bien rozada, desmontada, y quemada. ¶ han mizen in col: assi esta mi milpa limpia, rozada, y quemada. ¶ han mizen be: camino limpio, ancho, y escombrado. ¶ han mizen kin: kin claro y sereno. ¶ han mizen v pixan: tiene su alma limpia de pecados. (mtm)

Han mizen; han piken; mizen mizen; mizicnac: barrido, escombrado como lugar donde aposenta el ganado menudo. (sfm)

Han mizencunah: limpiar assi. (mtm)

Han pikcunah; han pikencunah:} limpiar assi. (mtm)

Han piken kin vns) Claro día: han mizen kin, han piken kin.

Han piken vns) Barrida cosa y escombrada: ha[n] mizen, han piken, miçen miçen.

Han piken: lo mismo que han mizen. (mtm)

Han piken; hanil puzan; hanil: cosa limpia o pura. (sfm)

Han pikhal; han pikenhal:} limpiarse y arrasarse assi. (mtm)

Han vns) -Ma[ñ]ana me labarás la ropa. -Así será: -Çamal a ppoic i[n] nok. -Laac han.

Han: cosa limpia, desembaraçada, escombrada, y rasa. (mtm)

Han: cosa limpia, desembaraçada, escombrada, y rasa. ¶ han in col: limpia esta mi milpa. (mtm)

Han: ser. ¶ teni han: tienes razón, que yo era. ¶ utzi han ca a beel tela: bueno sería que hicieses eso. ¶ utzi han ca laac a beel telo: bueno sería que fuese tu obra esa. (sfm)

Hanal bak: antruejo. (sfm)

Hanal can: serpiente. (sfm)

Hanal, chan ppiz vns) Comilón, que [t]odo se le ba en comer: chan ppiz hanal u beel.

Hanal db) food. General form intransitive of han = to eat.
cam) hehi: condicional subjuntiva. hehi ca yanac in hanle, in nah in polochal. si tuviera que comer engordaria. cam) hanal, hani: v.n. comer. cam) lic: si suelo, para afirmar lo que suele hacerse. lic na u hanal kohane: suele comer el enfermo. cam) mumuy hanal: rumiar. cam) mulhanal: comer juntos. cam) piz: en composicion significa solamente. piz hanal a belex: solamente pensais en comer. cam) zapat-hanal: comer una sola cosa. cam) zenpech: mucho, muy mucho, muy grande. zenpech cii hanal: comida muy sabrosa.
crm) yet hanaltah: 2: comer junto con otro. crm) yaltah hanal: 2,5: salva hacer en la comida. crm) accunah hanal; halinah hanal: 3: retener la comida en el estomago. crm) akab ukul: 11: tomador nocturno. akab hanal: 11: colacion nocturna.
ems) comida: uah-il, han-al, zul.
mtm) acanbil u hanal: come gimiendo, etza. mtm) acaan hanal: detiene la comida en el estomago. mtm) accunah hanal: detener la comida en el estomago. no vomitarla. mtm) actal hanal: detenerse la comida en el estomago. mtm) ahal ich ti hanal: tener ya gana de comer el que la abia ya perdido. mtm) ti ahi tun in ich ti hanal: ya tengo gana de comer. mtm) achunach hanal: comer solo, etc. mtm) ah bol hanal, ah bol uah: trinchante que reparte la comida. mtm) ah homol uiil, ah homol ukul, ah homol hanal: atrevido, luxurioso, y putañero. mtm) ah etail hanal, ah etail ukul, ah etail tzoy: amigo de taza de vino como en españa. mtm) ah numya hanal: pobre que gana la comida trabajando. mtm) ah ppentacach hanal: comilon que come mucho. ah ppentacach uenel: dormilon ettc. mtm) alcabtah hanal: buscar la vida para sustentarse. mtm) bahun: porque. bahun a hantantic ma a hanal. porque comes lo que no es tu comida:
vns) Comer generalm[en]te, y com[ida]: hanal. Comiendo está: hanal u cah. vns) Comer generalm[en]te, act[iv]o: hantantah. ¿Qué as comido?: balx ta hantantah? vns) Comer pan: uiil. u[ii]ah [uii .l. uiib]. Sentóse a comer pan: culhi uijl. Comí pan: uijlnen. Comer otra bez: ca uijl. Con otros: et uijl. vns) Comer a solas: hunab hanal, hunab ti hanal. vns) Comer por tasa el pan: xelem [ui]il och uah. vns) Comer mascando y moliendo bien la comida: mumuy hanal. vns) Comer a mediodía: chumuc kin hanal, chumuc kin uijl. vns) Comer a menudo o muchas veces: man kin hanal. vns) [Comer lo que a cada uno le dan]: thotho[x han]al ti. vns) Comer a la noche o cena[r]: okinal hanal, okinil uijl. vns) Comer rumiando: muy ak, mumuy akbil hanal. vns) Comer mascando con ambos carrillos: cahmat hacħ .t. vns) Comer de presto, sin mascar bien la comida: pot lukbil hanal. vns) Comer de mogollón, andando así y manifestando su necess[ida]d: kaay tzuc. vns) Comer carne, guebos y pescado: chibal. chijah chijb. vns) Comer frutas blandas y manjar blan[d]o: mak. ah ab. Comí aguacates: tin makah on. Comerse el perro lo que gomitó: mak u cah tu xe pek. vns) Comer cosas duras, y cosas que suenan entre [l]os [d]ientes: kux. ah ub. vns) Comer los piojos: chibal. [Comiéndome están los piojos]: lic u chijcenob uk. vns) Comer yerba, como comen las yguanas y ormigas: mak. [ah ab]. vns) Comer como comen las cabras, cauallos y puercos: kux ixim tzimin. vns) Comer tragando como las gallinas el maíz: luk. [ah ub]. Comieron maíz las gallinas: tu luk [ixim ulum]. Pas[iv]o: lukbul. vns) Comerse de carcoma el madero: kuuxul che tumen yilkil. Comido así: kuxan che. Comerse de polilla la ropa: kuuxul nok tumen yilkil. vns) Comerse o dañarse los dientes: xohmal co. vns) Comer y esc[o]ser, como picadura de chinche [o] otra cosa: çatalac, çatalancil. vns) Comer, como [ç]arpullido: [çakhal. Mucho me está comiendo mi espalda]: ha[ch z]a[k]nac in pach. vns) Comestible cosa, que es [d]e comer: hantanben, chi[j]ben, kuxben. vns) Comida linpia y pura: u nooy hanal, u hach u nooy hanal. vns) Comida, mantenimiento o sustento: och. [Comida, mantenimiento o sustento de maíz o frijol]: och yxim, buul. Comida de masa de maíz, como p[ar]a el camino: och, och keyem. vns) Comida linpia y pura: u nooy hanal, u hach u nooy hanal. vns) Comida de angeles: yochel angelob. De el alma: yochel pixan. El cuerpo de n[uest]ro R[edent]or Jesuchr[is]to es comida y manjar de n[uest]ra[s] almas: yochel ca pixan u cucutil c ah lohil ti Jesuchr[is]to. Tomar por comida: ocheltah. Aunque es comida de los ángeles el cuerpo de n[uest]ro R[edent]or, quiso que los hombres le tengan por sustento: bacacix yochelac angelob u cucutil c ah lohile, yoltah [ix] c ah lohil yochelticob uinicob xane. vns) Comida ser de alguno, y seruirl[e] de comida: ochintah, ochinnah.
vns examples: vns) Abo[rr]eçer el manjar, dar en rostro al enfermo: p[p]ec hanal .l. nac hanal .l. nac oltah hanal. vns) Abun[dan]te y copiosa cosa: kaacnac, kinicnac. Abundar de mante[nimien]tos el año: kaac hanal. vns) A buena hambre no ay pan malo: ma kalam u hanal ah uijh, mabal ma cij tu chij uijh. vns) Acordarse uno de otro quando come, enbiándole de su comida: kahçah ti hanal. vns) Adereçar la comida: tanlah hanal. Adereçad la comida del P[adr]e: tanlex u hanal P[adr]e. vns) Ahorrar gastando moderadamente: benet, bentah. bente hanal. vns) Alimento: hanal, uil. vns) Almuerço, y almorçar: hatzcabil hanal, uijl. vns) Amigo de ta[ç]a de bino: ah etail hanal, ukul. vns) Amigo que come o beue de ordinario con otro: u nup hanal, u nup ukul. vns) Apeteçer alguna cosa y tener gana de ella: pay ol. No apetesgo la comida: matan u pay uol hanal. vns) Basteçer o dar matalotaje al que ba [de] camino: dza nech. Bastese así a Juan para q[ue] baya a México: dza u nech Juan ca xic Méjico. Bastimento: nech. de bianda: hanal, och, ochel. vns) Biuir uno de su trabajo y sudor: menyah ti keluc. Así biue Juan: u menyah u keluc licil u hokol u hanal Juan. vns) Bodegón: licil con mentabil hanal. vns) Bodegonero que come en el mesón: ah çacach hanal. vns) Bolber o trocar la comida: lalpahal hanal. Cada día buelbo la comida y la torno a echar: lalpahal u cah in hanal çançamal tin chij. vns) Bolber la comida a la boca para rumiarla: tulpach hanal luk. vns) Buscar, siguiendo: tzaclah. le, tzacal pach. A ti bengo a buscar: tech in tzacal. Buscar la bida o de comer: tzacal hanal, xache cuxtal. Buscar gallinas o maíz a comprar: xache man. xache man ulum in cah. Buscar algo, aciendo inquisición: xache be. Buscaron así la bida: xache be u cebahob ten. vns) Buscar de comer, yendo por las casas al tiempo de comer y puniendose delante de los que comen para que lo combiden: hoc[ħ]ob .t. Por bentura, tengo de ir a buscar de comer assí?: bin ua xicen in hocħobte hanal? cox ti hocħob tu pach batab. vns) Colaçion, y hacella: tzatza hanal, yalat hanal. vns) Comilón, que [t]odo se le ba en comer: chan ppiz hanal u beel. vns) Contener alguna cosa: baalinah. No puede contener la comida: matan u baalin u hanal. vns) Coserse la loça en el orno, y la comida en el estómago: tahal. Mira si se cuesen tus cántaros: tumte ua lic u tahal a ppul. No se cuese mi comida: matan u tahal in hanal. Cosidas estan estas cosas: tahan ppul. Coserse o sasonarse bien la cosa: ocol u takanil, takan, tahal. vns) Cosina, lugar donde guisan la comida: chi koben, yotoch koben. Cosinero: ah koben yah, ah menyah hanal, ah utzcinah hanal. vns) Çaherir a otro el benefiçio q[ue] le an echo: tiibçah, kahcunah çijl. Çaherióme la comida: u tijbçah haanal ten. Çaheridor: hach ah kahcunah çijl.
b587 canil eb; utz, ma lob, u kin chicam, ib, iz,
      yetel tulacal hanal
e462 yah chi ul uiil, yah zatul kauil, u boboh cħil uiil,
      yah zatul hanal
e600 ti u katabal naatal naat ti hanali
f336 tu xay u chi lic u hanal
i133 ca bin u katoob u hanaloob
i272 ti tun yan ti yotochoob, tan u dzaic u hanaloob
      halach uinic
i644 ca ix a cuclez c' ilab uay tu kintzil hanale
rp078 ua ma thoxenen xan le hanalo cabo xan
rp084 ci u boc ci u budz u hanal xan
mr090.012 ca ix tan uilic u hanal yetel yukule
      kakaz cħapahal
mr132.005 bay hatzcab bay tu pach hanal
mr178.005 ua mae ment sopa tu cab hanal
mr277.009 bay ix ah dzace ix peteltun yakiloob hecen ya
      tu hanalobe
rd001.607 na caah ci enz le santo hanaloob
      in yum yumtzileex
rd001.608 bey ca ca ci kubce santo hanal beyora bacan
rd001.616 ci enz le santo ho hanal bacan
t 041.136 ule u yanal zak chac nicen u pachob zak kax
      tu hanalob
t 044.031 zati col tu hanalob tu yukul cah tal te chikin
t 044.036 he ix yal zakob chan u ni zati u colal nal
      tu hanalob cah lahi
t 046.031 zati nal tu hanalob yetel buul
      yetel kumob ibob yuklahi

Hanal db) probably a misspelling for ti hunal = by oneself, alone.
vns) Adorarse a sí mesmo: kuulba ti hanal .l. kuultahba ti hanal.

Hanal, menyah vns) Cosina, lugar donde guisan la comida: chi koben, yotoch koben. Cosinero: ah koben yah, ah menyah hanal, ah utzcinah hanal.

Hanal pixan db) u hanal pixan: the feast days of the dead, from hanal = food and pixan = soul, also known as Día de los Finados, Día de Todos los Santos, and Día de los Muertos, which takes place from the 31th of October and lasts for eight days. On the first and last day of these feast days food offerings are prepared for the souls of dead relatives. In particular various tamale-like breads are prepared in pibs.

Hanal, tzatza vns) Colaçion, y hacella: tzatza hanal, yalat hanal.

Hanal, utzcinah vns) Cosina, lugar donde guisan la comida: chi koben, yotoch koben. Cosinero: ah koben yah, ah menyah hanal, ah utzcinah hanal.

Hanal, yalat vns) Colaçion, y hacella: tzatza hanal, yalat hanal.

Hanal: comer (generalmente), comida. ¶ hanech ua: ¿has comido? ¶ uat hanal comer en pié. ¶ chelet hanal: comer echado. (sfm)

Hanal: comer generalmente. ¶ hanal v cah: comiendo esta. ¶ xen ti hanal: vete a comer. ¶ cat tacen ti hanal: luego o despues ven de comer. ¶ cat hanacen: luego o despues comere. ¶ ti hanen: comido he. (mtm)

Hanal: la comida. ¶ takan va hanal: esta por ventura sazonada la comida? esta echa. ¶ De aqui sale hananileni cuchi: ya yo auia comido. hananilechi &. (mtm)

Hanbe
rr073 oxtez cu lubul in than ti hanbe

Hancab; huncab: esposa (sin decir de quien). (sfm)

Hançah chij: cozinar o guisar de comer. (mtm)

Hançah; haneçah:} hazer comer; hazer que vno coma. ¶ hanez kohan: haz comer al enfermo. ¶ Item: hançah: conbite. yan v hançah batab çamal: combite tiene o haze mañana el cacique. (mtm)

Hancaltah vns) Aclarar la boz, cantando o ablando: han cal .t. Aclara tu boz: hancalte a kay.

Hancalte vns) Aclarar la boz, cantando o ablando: han cal .t. Aclara tu boz: hancalte a kay.

Hancħac nem) hancħac: operacion que es parte del desmonte y consiste en cortar los bejucos, maleza, arbustos y ramas de los arboles.

Hanche db) verb root: to beat down the fruit of a tree with a pole.
vns) Aporrear o barear algún árbol o su fruta: han che .t. No apalees así las guaiabas, cójelas con saçón: ma a henchetic u uich pachi u kanil. vns) varear la fruta del arbol: hanche.

Hanchetic vns) Aporrear o barear algún árbol o su fruta: han che .t. No apalees así las guaiabas, cójelas con saçón: ma a henchetic u uich pachi u kanil.

Hancunah; hau; noccunah: volver algo boca arriba o de espaldas. (sfm)

Hanebal
rb145.001 hun tenili bin hanebal hunac ti kin

Hanen cam) yam: en composicion significa primero que otro. yam hanen tech: come tu primero.

Hanezah; zatzah: perdonar. ¶ u zatal keban: perdón del pecado. ¶ tu hauzah in zipil: perdonó mi culpa. ¶ zatzah ppax: perdonar deuda. (sfm)

Hanhal: arrasarse, limpiarse, escombrarse alguna cosa. (mtm)

Hani cam) hanal, hani: v.n. comer.

Hani olal; ixma xihul olal: limpieza de corazón. (sfm)

Hanil nem) hanil: espacio que se limpia alrededor del pazel para amontonar la cosecha.
mr102.004 ca bin tokoc ca ix yan u yicnal hanil
      u yanal kohaanil
rb154.002 ix hanil ek a na te ti caane

Hanil ol ems) limpio de corazon: han-il ol.

Hanil ol; hanil pucçikal:} limpio de coraçon. (mtm)

Hanil olal: limpiesa de coraçon. ¶ yanhi hanil olal ti: fue limpio de coraçon. (mtm)

Hanil puzan; han piken; hanil: cosa limpio, pura. (sfm)

Hanil: cosa limpia, desembaraçada, escombrada, y rasa. ¶ hanil be in talic: limpio esta el camino por donde oy he venido. ¶ hanil yokol Juan: esta Juan limpio y sano de alguna lepra o enfermedad que tenia. ¶ hanil pucçikal: limpio de coraçon. (mtm)

Hanil: vide infra. (mtm)

Hanil; han piken; hanil puzan: cosa limpia, pura. (sfm)

Hanilcunah vns) Alinpiar de qualquier manera: hanilcunah.

Hanilcunah: limpiar assi, desembaraçar, y escombrar. (mtm)

Hanilcunah; puzancunah: limpiar. ¶ hanilcun a pixan tu tal a kamic sacramentos: limpia tu alma queriendo recibir los sacramentos. (sfm)

Hanilcunil cam) hanil-cunil: limpieza.
vns) Alinpiar de qualquier manera: hanilcunah.

Hanilhal: pararse assi limpio y escombrado. (mtm)

Hant
e161 bin a hanteexoob, bin ix u hanteexoob xan; ti tali lae
mr074.024 ua mae ca u hant xucul
mr095.015 chacbil ca u hant u le
mr095.031 ca u hant u yitz yetel ca yuke
mr116.013 u hant ah kohaan amal u zaztal maili u kam u chie
      amal hatzcab zanzamal
mr259.010 ca tun a dza u hant le kohaane tie tu hunal

Hantaal crm) -aal: 13mrc: participio presente. cin bizaal: soy llevado. cu hantaal: es comido.

Hantabil
mr100.042 ma lob u hantabil xan ichil ensalada

Hantah
a177 bak nal xan, ah hantah bak, ah cimzah uinic

Hantah; nib: pagar lo comido, lo merecido. (sfm)

Hantal
mr136.027 ua ma a uohel ibincane, cħa u le ti le ib
      cu hantale
mr358.003 ca cici kaktabac, ca dzabac ti hantal

Hantan.t.: comer generalmente denotando que. ¶ balx ta hantantah: que has comido. ¶ De aqui: hantantah nib: tener vno su merecido. ¶ v hantante v nib Juan: comase Juan lo que concerto; lleuase lo que gano; su pago o su merecido se tiene. ¶ bin vutzcin a hantantic a nib: yo os hare que pagueis lo que aueis comido; el mal que aueis hecho. ¶ hantantah v cah tu nib: pagando va lo que ha hecho o merecido. (mtm)

Hantanben vns) Comestible cosa, que es [d]e comer: hantanben, chi[j]ben, kuxben.

Hantanben: comedero. (sfm)

Hantantabale
i343 tu kinil in uilic u hantantabale
i414 ca tun kaktabac utial u hantantabale

Hantantah vns) Comer generalm[en]te, act[iv]o: hantantah. ¿Qué as comido?: balx ta hantantah?

Hantantah: comer. ¶ balx ta hantantah: ¿que has comido? (sfm)

Hantante
i099 lay bin u ciilte in hanal zamal,
      yan in uol in hantante
i109 yan in uol in hantante
i336 yan in uol in hantante balam
i412 lay hun cot ix tux ulum utial u hantante
i420 he ix u noh xib lic u katice, lay u cucutil macal
      utial u hantante

Hantantic crm) u yakalen in hantantic yukul ziz yetel in hokol ti ik: 1: matame o esme dañoso comer y beber frio y salir al aire.
mtm) bahun: quanto, en tiempo. bahunx ma kuchuc tu kak chumuc kin? quanto falta para medio dia? bahun kin a hantantic hun cuch ixim: quanto te dura una carga de maiz? o en quantos dias te la comes? mtm) bahun: porque. bahun a hantantic ma a hanal. porque comes lo que no es tu comida:
vns) Comer generalm[en]te, act[iv]o: hantantah. ¿Qué as comido?: balx ta hantantah? vns) ¿Cuantos días te dura una carga de maíz?: bahunx kin, hahayppel kin a hantantic [hun cuch] ixim?

Hante db) fourth form transitive of han = to eat.
i545 zaclah cħuplalobe; ten ix bin lukzic u picoob yokole,
      ca tun in hante
mr010.006 cu zaztal ca a dza u hante ca yuk u kab
mr072.004 cu zaztale ca u hante
mr130.013 ca u hante pakte yetel tocbil azucar
mr357.002 ca a cimez h- cħom ca tun u hante

Hanteçabal: es el passiuo. (mtm)

Hanteçah: combidar, dar de comer, mantener y sustentar, pensar animales, ceuar aues, y seruir a la mesa. ¶ hantez a yum: da de comer a tu padre a la mesa. (mtm)

Hantezah mtm) ah hantezah: pastor, o el que sustenta y da de comer a otro
vns) Conbidar, dando de comer: uijlbeçah, uijlteçah, hanteçah. vns) ¿Cuándo?, ¿en que t[iem]po? o ¿q[uán]to?, preg[untan]do [de] pasado: bay kin, [bikin, bikinx]? ¿Cuándo te fuiste?: bikin xicech? ¿Q[uán]do fue eso?: bikini xan? ¿Cuándo? o ¿en que t[iem]po?, preg[untan]do de t[iem]po por benir: bikin?, bikinx? ¿Cuando será tu conuite?: bikin u kin a hanteçah?

Hantezah; hanzah; uiiltezah: servir a la mesa. (sfm)

Hantezah; xac chi: cebar, dar de comer (a animales). (sfm)

Hantezic vns) Conbidar, dando de comer: uijlbeçah, uijlteçah, hanteçah.

Hantic db) general form transitive of han = to eat.
cam) lic: por ventura. lic a hantic bak: por ventura you eat meat.
vns) ¿Cuantos días te dura una carga de maíz?: bahunx kin, hahayppel kin a hantantic [hun cuch] ixim?
f286 lay cu hantic, lay cu yukic
f287 ix batan cħincħin chay cu hantic
k187 chen leti ca uilic u katal ta bel utial u hantcech
mr134.005 ichil hunkal kin bin u hantic yetel yukic yaalile

Hantzah cam) hantzah: dar de comer en la boca, hacer comer.

Hanzah chi; koben yah: cocinar. (sfm)

Hanzah chi; xac chi; menyah chi; tanlah hanal: guisar de comer. (sfm)

Hanzah olah: quebrar la voluntad. (sfm)

Hanzah; cħenzah; hanzah; niczah: hacer cesar (la enfermedad). (sfm)

Hanzah; halbil than; mabcunah: revocar mandamiento. (sfm)

Hanzah; hantezah, uiiltezah: servir a la mesa, convite. (sfm)

Hanzah; heltah: evitar. (sfm)

Haobi
t 042.003 bin ix chuplahac yoc haobi
      bin ix tibilac cħapahale

Haom
tc184 haom can ti ahau can

Hap cam) hap, ah: v.a. sorber, atraer con la boca el sedimento de las bebidas.
ems) abrir grande la boca: hap.
ems) sorber: hap.
ems) sorbo: hap.

Hap.ah,ab: soruer cosas espesas y de sustançia y sabo assi como leche, atol, &. (mtm)

Hap: sorber cosa espesa como atol. (sfm)

Hapach tzimin: almohazar. (sfm)

Hapacnac u chi; ppaacnac u chi: abierto (como boca de víbora). (sfm)

Hapah cam) hap, ah: v.a. sorber, atraer con la boca el sedimento de las bebidas.

Hapalhap chi: tener reñir pléito o contienda. (sfm)

Hapay
c248 ca uchi hapay canil
f410 hoki ahau canil yetel hapay canil
f413 uchebal u tzentabal hapay can lae
f416 tu chii ca dzoci hapay can lae
f423 lay tumenel u patantic u mehen hapay can lae
f427 cu patanticoob u luk hapay can
h092 ca ulzabi hapay can tu chem chan
mr265.005 ca tun a cħa cebo cib
      ca a hapay u kikel chococunbil tune

Hapay can
c248 ca uchi hapay canil
f410 hoki ahau canil yetel hapay canil
f416 tu chii ca dzoci hapay can lae
h092 ca ulzabi hapay can tu chem chan

Hapbil: a sorbos o lo que se sorue. ¶ hapbil a vukic .l. hapbil a cibi: beuelo a sorbos. (mtm)

Hapcabal u chi; paap u uich; ppacabal u chi; hechlancil u chi: él que anda embebecido, mirando algo. (sfm)

Hapcunah chi: ponerse con la boca abierta hacia arriba. (sfm)

Happ ems) reñir: happ, ac-l-ah al.

Happ: reñir. (mtm)

Happach abal nel) spondias spp. - anaca.: ac-abal, chi-abal, ekabal, happach-abal, houen-abal, ciichpam-abal, kan-abal, kantunil, kaztakan, keken-abal, kuzmil, zabac-abal, titiz-abal, ton-abal, dzulil-abal, uaymil, yaaxtakan -- com., cult.

Happal happ chij: reñir vnos con otros y tener pleitos y contiendas. ¶ Chanex ti happal chij: no riñais, ettz. (mtm)

Happlam chij: lo mismo que happal happ chij. (mtm)

Haptal chi: estar con la boca abierta hacia arriba. (sfm)

Hapuche nel) bumelia celastrina h. b. et k. - sapot.: hapuche. nel) bumelia spiniflora a. dc. - sapot.: hapuche -- com.

Haran cħac nem) harancħac: desyerbe superficial o burdo.

Harancħac nem) harancħac: desyerbe superficial o burdo.

-hat cam) hat: particula para numerar piezas de ropa o rajas de palo.
hat che ems) rajar madera: hat che.

Hat cam) hat, hatal: tira, raja. cam) hat: particula para numerar piezas de ropa o rajas de palo.
vns) Casco como de naranja: hat, hatal, hatomal. Dame dos cascos así: dza ca hat u noy naranja ten.

Hat cam) hat, hatah: v.a. romper.
ems) desgarrar: lapp, hat.
ems) descoser: hat, ppu.
ems) despedazar: xek, xel, hat.
ems) rajar madera: hat che.
ems) rasgar: tzil, hat, xeth, xel.
ems) romper: hat, tzac.
c131 tu kinil hatal hat

Hat che: rajar madera. (mtm)

Hat kup; cach kuptah; xot kuptah: abrir hendiendo animal por la anchura. (sfm)

Hat kup; tzel kup: rebanada, rebanar. (sfm)

Hat kuptah dzedzec ti yalcabal: calar melón. (sfm)

Hat ppeez.t.: descoser rompiendo. (sfm)

Hat ppeez; ppeez kup; ppeez tok: sajar, abrir rompiendo. (sfm)

Hat.ah,ab: despedaçar, desgarrar, romper, y rasgar como papel o ropa. ¶ Item: descoser lo cosido. ¶ hatex v chuyul in nok: descosed la costura de mi ropa. ¶ Item: hender bexucos o mimbres por medio a la larga, y rajar madera. ¶ De aqui: bin in hat a chij .l. v boxel a chij: yo te rasgare la boca; son palabras de mugeres quando riñen. (mtm)

Hat; tzil: despedazar, romper. (sfm)

Hat; xoth; dzol; tzil: arrancar cosa pegada. (sfm)

Hataan: cosa que esta assi rasgada. (mtm)

Hatab
vns) Abrir endiendo o raxando: buh. ah ub, hat. ah ab.
tc131 tu kin hatab ak

Hatabal
mr161.002 lay u xiuil u hadz hatabal u le cħoh
      yetel u le och,

Hatah cam) hat, hatah: v.a. romper.
vns) Abrir endiendo o raxando: buh. ah ub, hat. ah ab.

Hatah crm) yul habal: 11: acicalarse. yul haatah: 1: alisar o acicalar.

Hatal cam) hat, hatal: tira, raja.
vns) Abertura comoquiera: hol, uakal, hatal.
c131 tu kinil hatal hat

Hatal che; tahal che; tzahal che; hatomal che: raja o astilla. (sfm)

Hatal hat
c131 tu kinil hatal hat

Hatal hat: cosa rompida, rasgada, o desgarrada en muchas partes. (mtm)

Hatal hat; tzilil tzil: despedazado en muchas partes. (sfm)

Hatal nal nel) celosia virgata jacq. - amara.: halalnal, haltanal, hatalnal, hatanal, xhalalnal, xhatalnal.

Hatal vns) Casco como de naranja: hat, hatal, hatomal. Dame dos cascos así: dza ca hat u noy naranja ten.

Hatal; cutzmal: despedazado, roto. (sfm)

Hatanal nel) celosia virgata jacq. - amara.: halalnal, haltanal, hatalnal, hatanal, xhalalnal, xhatalnal.

Hath ems) apachurrar: pecħ, hath.
ems) rayar con punta: hath.

Hathmal: aplastarse como breuas. (mtm)

Hatic 1) vns) Abrir endiendo o raxando: buh. ah ub, hat. ah ab.

Hatic 2) ems) enjuagar: chic ha-t-ic.

Hatkinil cam) hatkinil: hora.

Hatomal che; hatal che; tahal che; tzahal che: raja o astilla. (sfm)

Hatomal vns) Casco como de naranja: hat, hatal, hatomal. Dame dos cascos así: dza ca hat u noy naranja ten.

Hatyah; tzilyah; xethyah: despedazar o romper en muchos pedazos. (sfm)

Hatz 1a) db) in plant names:
ebl) canbal-zac. see x-hatz. (small prostrate euphorbia. see xanab-mucuy.) the maya text gives this as a synonym for x-hatz. ebl) euphorbia sp. canbal-zac, x-hatz.
ebm) x-hatz. some small prostrate euphobia. see xanab-mucuy. compare lakintan. the plant is also said to be called canbalzac. ebm) this plant, likintan, is the same as xanabmucuy. others call it haatz, and others, ix acyitz.
ems) hieba medicinal: hatz.
mr046.005 ua manaan cantaui cħabil haaz hatz ak
mr161.004 yetel yax kanan yetel hatz
      yetel u le zac bacel can
mr201.006 cu hauzic hatz
mr209.002 x- hatz, canbalzac ulak u kaba
mr259.016 ca bin yax ukic ox hatz tun yalabal
mr259.017 bay be ox hatz hun lem u chacal xiu claudiosa lae

Hatz ak ebm) haatz-ak. (unidentified by Roys.)

Hatz cab db) dawn. See hatzcab.
crm) top akbo; top hazcab: 3: de madrugada mañana. top hatzcab; top akab: 6: mañana por la mañana.
ems) mañana: hatz cab.

Hatz cab.t.: enxambrar; sacar algunas auejas de vna colmena y pasarlas a otra. (mtm)

Hatz cab.t.: partir o diuidir en partes. ¶ hatz cabtex v baaluba: (mtm)

Hatz db) the verb root to split, to divide by splitting. Transitive: hatzic, hatzah, hatzmah, hatze. Intransitive: hatzal, hatzi, hatzaan, hatzac. Passive: hatzabal / hatzaal, hatzabi, hatzabaan / hatzaan, hatzabac.
cam) hatz, hatzah: partir, dividir, repartir.
ems) repartir por montones: hatz.
vns) Apartar dibidiendo o sacando de alguna parte: hatz. ah ab. Ninguno apartara a los que Dios [j]untó: mamac bin hatzic y[etel] bin nachcunic u hunpaktecunah Dios. vns) Apartar así, la mitad de una parte y la mitad de otra: tan hatz.
b554 hatzaantacoob tu can tukil caan lae
b616 ca hatz u cuch tu kin, u lubul kin lae
t 042.032 ca hatz u cah tuzi ix macan tancochi kin tancoche

Hatz luum; heb luum: partir tierras. (sfm)

Hatz muyal; hatzaan muyal: aclarar el tiempo quitandose las nubes. (sfm)

Hatz numya ems) aliviar el trabajo: hatz numya.

Hatz nupptah; nupp: encontrar. (sfm)

Hatz.ah,ab: partir diuidiendo o apartir assi cosas que no se cortan ni han de cortar para hazer la tal partiçion. ¶ hatzex v baalaba, bax a takin, &: partid o diuidid partiendo vuestra hazienda, vuestra dinero, &. ¶ hatzex aba: diuidios aparte; apartaos vnos a vna parte y otros a otra. ¶ De aqui: hatz luum: partir, diuidir tierras. (mtm)

Hatz: lechetrezna que es la yerua que llaman del pollo cuyo çumo es bueno para restañar sangre. (mtm)

Hatz: parte diuidida o apartada assi de otra. ¶ he hun hatze dzaex tah numyaob; he ca hatz ti yotoch ku: dad la vna parte a los pobres; y la otra a la yglesia. ¶ De aqui: hatz v tancoch .l. hatz tu tancoch: la quarta parte de lo que assi se aparta y diuide. ¶ hatz v tancoch in dzaah ti: la quarta parte le di. (mtm)

Hatz: partir, dividir. ¶ u hatzah u baal u ba: repartió su hacienda. ¶ hatzez a ba: dividíos o apartaos unos de otros. ¶ ox hatzcunex; ox hatze: hazlo tres partes. ¶ ca (o) ox hatzcunah: partir en dos (o) tres partes. (sfm)

Hatz: vease adelante despues de hap. (mtm)

Hatz; xanab mucuy; likintan: yerba que llaman del pollo, es buena para restranar la sangre. ¶ hatz yitz xanab mucuyi: se restranó la sangre con la yerba. (sfm)

Hatzaan
b552 hatzaan hun tzuc
b554 hatzaantacoob tu can tukil caan lae

Hatzaan muyal; hatz muyal: aclarar el tiempo quitandose las nubes. (sfm)

Hatzab
vns) Apartar dibidiendo o sacando de alguna parte: hatz. ah ab. Ninguno apartara a los que Dios [j]untó: mamac bin hatzic y[etel] bin nachcunic u hunpaktecunah Dios.
rb089.009 cen tin --- ix hatzab te, ix hatzab tun
rb093.010 cen ti ulic ix hatzab te, ix hatzab tun

Hatzac
mr235.007 bin hatzac yol tumen

Hatzacnac yahal cab: albor (cuando amanece). (sfm)

Hatzacnac yahal cab; top hatzcab: muy de mañana. (sfm)

Hatzacnac: cosa apartada o diuidida. ¶ De aqui: hatzacnac yahal cab .l. hatzacnac v tal yahal cab .l. hatzacnac v çaçhal: muy de mañana vn poco antes del dia entre dos luzes. (mtm)

Hatzah cam) hatz, hatzah: partir, dividir, repartir.
vns) Apartar dibidiendo o sacando de alguna parte: hatz. ah ab. Ninguno apartara a los que Dios [j]untó: mamac bin hatzic y[etel] bin nachcunic u hunpaktecunah Dios.
rp114 tuux banta hatzah zizah hol tun a cichcelmileex

Hatzal
vns) Alibiarse la enfermeda: helel cimil, hatzal cimil, chapahal.
e588 ti ix u hatzal u cuch balcahi

Hatzal cħapahal vns) Alibiarse la enfermeda: helel cimil, hatzal cimil, chapahal.

Hatzal cimil vns) Alibiarse la enfermeda: helel cimil, hatzal cimil, chapahal.

Hatzal cimil; helel cimil: aliviarse la enfermedad. (sfm)

Hatzbal
mr160.006 mek kaxaan hatzbal yokol kohaan

Hatzcab ahal (ah -); ah ahzah cab: madrugador. (sfm)

Hatzcab db) dawn. From hatz = to split and cab = world. Alternative spellings: hatz cab, hazcab, haz cab, hadzcab.
crm) top akbo; top hazcab: 3: de madrugada mañana. top hatzcab; top akab: 6: mañana por la mañana.
ems) mañana: hatz cab.
mtm) ah hatzcabal ahal: madrugador. mtm) ah hatzcabal cambal thanob: discipulos que deprende la doctrina.
b192 uacil ahau lob; u hokol chacmitan cħoc ti hatzcab
mr006.005 ca tun a dza yuk u mantecail kuxbil
      tu ppuppuyul hatzcab
mr021.012 manbale hatzcab ca bin yuke
mr069.007 ca a dza yuk hatzcab
mr104.013 kinal ca yuk hatzcab
mr168.004 yuk hatzcab maili yuk manbale
mr408.010 cu hauzic maili manbale hatzcab ca bin yuke

Hatzcab: de mañana o temprano hasta medio dia de tiempo ya pasado o por venir. ¶ hatzcabex vaye: luego o por la mañana sereis aqui. ¶ hatzcab in benel: por la mañana me voy. ¶ hatzcab holhe cimic: ayer mañana murio. ¶ hatzcab çamal: mañana por la mañana. ¶ top hatzcab .l. totop hatzcab: muy de mañana. (mtm)

Hatzcab: mañana (desde que amanece hasta medio día). (sfm)

Hatzcabal ahal mtm) ah hatzcabal ahal: madrugador.

Hatzcabal cambal mtm) ah hatzcabal cambal thanob: discipulos que deprende la doctrina.

Hatzcabal hanal: comer por la mañana y comida assi y almorçar. (mtm)

Hatzcabal hool he: ayer mañana. ¶ hool he: ayer. (sfm)

Hatzcabal likil: leuantarse de mañana o madrugar. (mtm)

Hatzcabal uiil; hatzcabal hanal: almuerzo, almorzar. (sfm)

Hatzcabal zamal; top hatzcab zamal; hach hatzcab zamal: mañana por la mañana. (sfm)

Hatzcabil
vns) Almuerço, y almorçar: hatzcabil hanal, uijl.
mr004.004 kinkinal tune ca dzabac yuk hatzcabil
      maili u kam u chie
mr104.010 a dza yokol yoch za hatzcabil maili u kam u chie
mr213.009 ca tun a dza yuke hatzcabil en ayunas
mr213.022 utial dzabal hatzcabil
mr258.006 ca a dza yuke hatzcabil maili u kam u chie

Hatzcabil hanal vns) Almuerço, y almorçar: hatzcabil hanal, uijl.

Hatzcabil uiil vns) Almuerço, y almorçar: hatzcabil hanal, uijl.

Hatzcabnac v çaçhal: lo mismo que hatzacnac v çaçhal. (mtm)

Hatzi db) part, division. See hatz.
h248 u hum tal; tal hun hatzi

Hatzic vns) Apartar dibidiendo o sacando de alguna parte: hatz. ah ab. Ninguno apartara a los que Dios [j]untó: mamac bin hatzic y[etel] bin nachcunic u hunpaktecunah Dios.

Hatzim .l. hetzim: estornudar. ¶ hatzimnen .l. hatzimte: estornudar tu. (mtm)

Hatzim ems) estornudo: hatzim, cech.

Hatzlahal muyal: lo mismo que haatzal muyal. (mtm)

Hatzpahal cam) hatzpahal: v.a. divididre.

Hatzpahal: diuidirse o partir lo junto. ¶ hatzpahi v baaluba cimen: (mtm)

Hatzpahal: dividirse en partes lo que está junto. (sfm)

Hatzul (u—): parte (de algo). (sfm)

Hatzul cab crm) yal cab, u hatzul cab: 2,5,8: enjambre de abeja.

Hatzul ems) division: hatz-ul.
ems) parte dividida, porcion: hatz-ul.

Hatzul: parte de lo que se ha partido o diuidido de principal. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section H - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page