Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-4-03

Hem cab — Hiail

Hem cab vns) Çe[ñ]i[r]se o atarse alguna cosa por la çintura: hemcabtah nok ti nak. Çi[ñ]ete así porque no [t]e entre el frío: hemcabte nok ta nak.

Hem cacab vns) Barrio o calle del pueblo: v chem cah, v chem çaçab (u hem cah, u hem cacab).

Hem cah vns) Barrio o calle del pueblo: v chem cah, v chem çaçab (u hem cah, u hem cacab).

Hem caltah: atravesar por el pezcueso (como hacen los indios cuando cargan). (sfm)

Hem db) nit, louse egg.
cam) heem: liendre. cam) yem: liendre, huevo del piojo.

Hem db) valley.
ems) valle: hem, kom, okop.
vns) valle entre dos montes: kom, hem. aqui en este valle de lagrimas: uay tu kom yaalil ich lae. el valle de Josafat: u hem luum Josafat. valle [en campo] llano: u hem chakan. hoya: u kop.
c292 bin hopoc u kak zucte tu cal chakan, tu hem uitz

Hem ems) barrio de pueblo: hem. ems) calle de pueblo: hem cah.
vns) Barrio o calle del pueblo: v chem cah, v chem çaçab (u hem cah, u hem cacab).

Hem ems) cruzar sogas: hem. ems) intermedio: hem. ems) medio, en: tan coch, hem.
vns) Atrauesar la estola por el pecho: hem tan .t. vns) Atarse la manta atrabesandola por el hombro: hemtan .t. Átate así la manta: hemtante a çuyem. vns) Atrabesar en el camino sogas o bejucos: hem. ah eb, hemcunah. vns) Çe[ñ]i[r]se o atarse alguna cosa por la çintura: hemcabtah nok ti nak. Çi[ñ]ete así porque no [t]e entre el frío: hemcabte nok ta nak.

Hem ems) mellar: ham.

Hem ems) sino: hem uac, achac.

Hem kax vns) Çe[ñ]i[r]se o atarse alguna cosa por la çintura: hemcabtah nok ti nak. Çi[ñ]ete así porque no [t]e entre el frío: hemcabte nok ta nak.

Hem tan vns) Atrauesar la estola por el pecho: hem tan .t. vns) Atarse la manta atrabesandola por el hombro: hemtan .t. Átate así la manta: hemtante a çuyem.

Hem tan.t.; lech tan.t.: atravesar (por el pecho). ¶ hem tante a cuch: atravésala por el pecho la carga. (sfm)

Hem uac ems) sino: hem uac, achac.

Hem uitz
c292 bin hopoc u kak zucte tu cal chakan, tu hem uitz

Hem: atravesar (como soga), señal (que hace la soga en el brocal). (sfm)

Hem: valle. ¶ v hem luum Josaphat: en el valle de Josaphat. ¶ De aqui: v hem buktun: valle raso entre recuestos y montecillos. ¶ v hem cacab: barrio o calle de pueblo. hadzi Juan tu hem cacab: fue açotado Juan por las calles. ¶ v hem cah: lo mismo. ¶ v hem chakan: valle en campo llano. ¶ v hem kaax: cañada o campo entre arboleda. ¶ v hem haa: mar estrecho entre dos tierras. ¶ v hem luum: surco o çanja por donde va el agua en las heredades. ¶ v hem muluch: valle entre montecillos echas de enchimiento. ¶ v hem puuc, v hem vitz: valle raso entre montes o entre tierras altas de vna parte y otra. (mtm)

Hem; kom; okop; koop: valle (entre dos montes u hoya). ¶ tu hem luum: en el valle de Josafat. (sfm)

Hem; tu yam; tu kaap; tu caap: entre, entre medios. ¶ zac ek: entre moreno y blanco. ¶ zac yaa yax: entre verde y blanco. ¶ zac kan: entre blanco y amarillo. ¶ chac idzc (?)n: entre colorado y azul. ¶ tu hem a dzaic: ponlo entre ellos. (sfm)

Hemac cam) hemac: el que. vease himac.
c561 tin ualah bin u tohcinte hemac u yohele,
      hemac ah miatzil
i147 hemac minaan tie, cimzabal
i148 hemac bin tzicice, diosil u caah tu thana
mr365.011 ca nabzabaci tu pol uinic hemac yan chibal pol ti
      yetel kux pol lae
mr410.009 ca u manez hemac yan kal uix tie u dzacal
mr416.003 uinic yetel cħuplal tan u pulic u lobol kik
      tun yilah ua hemac

Hemah vns) Atrabesar en el camino sogas o bejucos: hem. ah eb, hemcunah.

Hemax
a141 licil u yilab u mutil uinic hemax cu zihiloob
mr101.009 cu lukzic tulacal lobol kik
      ti hemax napahan yukice
mr216.005 he u dzacal cu yalic ricardoe
      hemax cu lubul ti luum
mr283.005 ca dzabac yuke hemax yanil bacab zob lae
mr348.018 tumene hemax u kaholma le postema ---
      ca tokoc u puhil ca ka---
mr369.004 hemax yohel halab dzace bin yale he u dzacale
mr376.011 elel kinam u caah tu nak uinic hemax yanile

Hemcabtic vns) Çe[ñ]i[r]se o atarse alguna cosa por la çintura: hemcabtah nok ti nak. Çi[ñ]ete así porque no [t]e entre el frío: hemcabte nok ta nak.

Hemcunah vns) Atrabesar en el camino sogas o bejucos: hem. ah eb, hemcunah.

Hemeb vns) Atrabesar en el camino sogas o bejucos: hem. ah eb, hemcunah.

Hemel; hemtal: atravesarse (como soga). ¶ hemi kan ti uoc: atravesóseme una soga en el pié. (sfm)

Hemel; uelel; kuxul tumen kan: gastarse la piedra con la soga que lude. (sfm)

Hemelhem vns) A manchas o a pedaços: hemel hem, hemun hem.

Hemic vns) Atrabesar en el camino sogas o bejucos: hem. ah eb, hemcunah.

Hemkaxtic vns) Çe[ñ]i[r]se o atarse alguna cosa por la çintura: hemcabtah nok ti nak. Çi[ñ]ete así porque no [t]e entre el frío: hemcabte nok ta nak.

Hemtal; hemel: atravesarse (como soga). (sfm)

Hemtan
vns) Atrauesar la estola por el pecho: hem tan .t. vns) Atarse la manta atrabesandola por el hombro: hemtan .t. Átate así la manta: hemtante a çuyem.
mr312.001 hemtan kak
mr312.002 le kaba hemtan kaka ti yoklal te cu chunpahal
      tu tohil

Hemtantal
mr312.003 tuux cu hemtantal pauoe

Hemtante vns) Atarse la manta atrabesandola por el hombro: hemtan .t. Átate así la manta: hemtante a çuyem.

Hemtantic vns) Atrauesar la estola por el pecho: hem tan .t. vns) Atarse la manta atrabesandola por el hombro: hemtan .t. Átate así la manta: hemtante a çuyem.

Hemunhem vns) A manchas o a pedaços: hemel hem, hemun hem.

Hen cam) hen, henah: v.a. abrir, desmoronar, atravesar soga en el camino.
ems) rajadura: hen.
ems) tajar: hen.
rb044.001 hen cen ti ualen in tup a kinam

Henaanmah
rp145 tumen u henaanmah tulacal ikal kakaz ikoob

Henah cam) hen, henah: v.a. abrir, desmoronar, atravesar soga en el camino.
rp167 cin cħocħic tulacal ikal kinam ik tu henah

Hencen db) See hecen. hecen
cam) hecen: lo que.
cam) hicen: el que. se usa hecen. hecen: lo que.
a411 lay licil u lubul hencen cu kinbezabal ichil kinobe
a683 hencen yaab kinil ca culhi
      ca tu dziboob c' kilacabiloob

Henec ems) carga, desbaratandose: hen-ec.

Henecnac: carga que se va desbaratando y afloxando. (mtm)

Henel cam) henel: v.n. henderse, deshacerse o derramarse lo amontonado.

Henel vns) Arrellanarse car[g]a de maíz o de otros granos: henel, hental.

Henel; hental: rellenarse (como carga de grano). (sfm)

Hental vns) Arrellanarse car[g]a de maíz o de otros granos: henel, hental.

Hental: yrse desconcertando, desbaratando, y afloxando de la carga de maiz, o leña, &. (mtm)

Hental; henel: rellenarse (como hace el costal cuando no está lleno y tieso), ahajarse (como carga de maíz o grano). (sfm)

Hep ems) abrir: heah, hep, top, hebel.

Hepahac
a120 mix hepahac u nucul than tiob, uchebal u thanicubaobe

Hepahal
mr197.009 ya cu hepahal tumene bin dzococ yetel

Hepahal cal; hechahal cal: desenojarse. ¶ (contrario de: Kap cal). ¶ hepahi in cak yicnal Pedro: desenojéme con Pedro. (sfm)

Hepahal cal; hepahal ol:} desenojarse; concluir, determinar, y resoluer algun negocio. (mtm)

Hepahal; chipahal: abrirse (como la llaga o nacido). ¶ hepahi u yail uoc: habrióse la llaga de mi pié. (sfm)

Hepalac mtm) hepalac: cosa que se abre y çiera. [¶] hepalac v macil na tumen ik.
rp413 tzankalac hepalac u tal u zuhuybenil yumeniloob
      in yumen
rp432 tzankalac hepalac cu tal u zuhuybenil in yumiloob
rq058 tuux bacan u hepalac tzankalac

Hepalac: abierto, cerrado. (sfm)

Hepalac: cosa que se abre y çierra. ¶ hepalac v macil na tumen ik. (mtm)

Hepalancil; hechalancil: abrirse, cerrarse (como hace la puerta por el aire o viento). (sfm)

Hepay.t.: abrir como puerta o libro. (mtm)

Hepp ba; hech ba; hechel; heppel; heppmal: rechinar, chillar, crujir los dientes. (sfm)

Hepp cal vns) Collar de mugeres: hepp cal. De oro: kankan takin u hepp cal.

Hepp cam) canhepp: v.a. atar apretando fuertemente. cam) hepp, ah: v.a. apretar con soga, ceñir, apretar.
ems) atar fuerte: hepp. ems) crujir: hecħ, dziil, hepp. ems) rechinar: hepp, dziil. ems) receso: hepp.
vns) Atadero con que algo se ata: tab, heppeb, kaxab. Venga el atadero: tac u tabil. vns) Collar de mugeres: hepp cal. De oro: kankan takin u hepp cal.

Hepp can; hepp than: concertarse. ¶ hepp a than: conciértate. (sfm)

Hepp can; hepp than:} concluir, determinar, y resoluer algun negocio y lo assi determinado y lo assi determinado. ¶ hepp canteex .l. hepp thantex: determinadlo. ¶ heppan xin a canex .l. heppan xin a thanex: por ventura estais ya determindos o resueltos. (mtm)

Hepp canil: resolución, conclusión, dererminación (de algún negocio). (sfm)

Hepp ex; moc ex; hech ex; hach (ah—ab): atacar calzas o brazas. (sfm)

Hepp kax.t.; hepp moc.t.:} apretar atando y apretar añudando. (mtm)

Hepp kaxtah; hepp; hech; chich kax; hich kaxtah: atar, ceñir fuertemente. (sfm)

Hepp moctah; chich moc: añudar recio o fuertemente. ¶ hepp mocte: añúdalo recio. (sfm)

Hepp nak cam) hepp-nak: cincha.
crm) yak nak, hepp nak: 7,8: cincha de caballo. cincha, ceñidor.
vns) Çincha de silla o enjalma: hepp, cincha tu nak tzimin.

Hepp than; hepp can: concertarse. (sfm)

Hepp.ah,eb: atar o liar apretando. (mtm)

Hepp: cosa assi atada o liada apretadamente. (mtm)

Hepp; hepp kax; hecħ: apretar atando o cinendo. (sfm)

Hepp; pol: entablar con azuela. (sfm)

Heppaan u kinil vns) Cumplirse [e]l t[iem]po o plaço: heppel u kinil, kuchul u kinil [.l. nuudzul u kinil]. [Señalado está en la Escritura que al octavo día sea circuncidado el niño]: tu chijcani[l] u dzi[b] uaxacppel kin çuy kupebal paale. En cumplién[d]ose un año, te confesarás otra bez: nuudzuc to hunteel haabe, a confesarnacech tu caten. Cumplido t[i]e[m]po o plaço: heppan u kinil, nudzaan u kinil.

Heppaan: cosa assi atada. (mtm)

Heppah cam) hepp, ah: v.a. apretar con soga, ceñir, apretar.

Heppeb vns) Atadero con que algo se ata: tab, heppeb, kaxab. Venga el atadero: tac u tabil.

Heppeb: atadura o lia con que algo se ata apretando. (mtm)

Heppel u kinil vns) Cumplirse [e]l t[iem]po o plaço: heppel u kinil, kuchul u kinil [.l. nuudzul u kinil]. [Señalado está en la Escritura que al octavo día sea circuncidado el niño]: tu chijcani[l] u dzi[b] uaxacppel kin çuy kupebal paale. En cumplién[d]ose un año, te confesarás otra bez: nuudzuc to hunteel haabe, a confesarnacech tu caten. Cumplido t[i]e[m]po o plaço: heppan u kinil, nudzaan u kinil.

Heppel: concluirse o determinarse o resoluerse algun negicio. (mtm)

Heppel: cumplirse el tiempo o plaço. ¶ biykinx v heppel v kinil a botic a ppax: quando se cumple el tiempo en que has de pagar tus deudas. (mtm)

Heppel: ser atado. (mtm)

Heppel; hechel; hepp ba; heppmal: rechinar, chillar, crujir los dientes o madera. ¶ hepp lac u kux cħicħ: rechinan cuando comen las gallinas. (sfm)

Heppel; heppba; heppmal:} cluxir, chillar, o rechinar la madera. ¶ heppbanac; hepplac:} cosa que assi cluxe. (mtm)

Heppel; otol: determinarse, resolverse, efectuarse (lo concertado). ¶ biykin u heppel a benel: ¿cuando se ha de determinar tu ida? (sfm)

Heppmal; hepp ba; hechel; heppel: rechinar, crujir los dientes o madera, chillar. (sfm)

Heppnak: cincha. (sfm)

Het buh: abrir, hender rompiendo. (sfm)

Het ems) hendido: het, heth. ems) hender: het, heth, buh. ems) resquebrajar: uak, heth, het. ems) roto: het, heth.
mtm) het. [ah, eb]: abrir o hender rompiendo. ¶ hetex tabla: hended la tabla. hetcunah: idem.
c118 lay het man tu cal

Het kup; tzel kup: rebanado. ¶ cortado, tajado. (sfm)

Het kuptah; het: cortar, tajar, rebanar. (sfm)

Het ua cam) het-ua: vease hetun. hetun: pero, empero, mas, condicion.

Het ua: empero .l. pero .l. mas. ¶ lobex vchi het ua helelae hach lobex ti hun kul: malos erades en tiempos pasados empero agora sin comparacion sois pessimos. (mtm)

Het.ah,eb: abrir o hender rompiendo. ¶ hetex tabla: hended la tabla. (mtm)

Het; het kuptah: cortar, tajar, rebanar. (sfm)

Hetac cam) he-tac: aqui, alli.

Hetah mtm) het. [ah, eb]: abrir o hender rompiendo. ¶ hetex tabla: hended la tabla. hetcunah: idem.

Hetbikine cam) hibikine: rara vez, hetbikine. no entry.

Hetcunah mtm) het. [ah, eb]: abrir o hender rompiendo. ¶ hetex tabla: hended la tabla. hetcunah: idem.

Hetcunah: idem. (mtm)

Hete
mr074.039 ca a hete, ca a hucħe
mr074.043 ca a hete
mr074.046 ca a hete, ca a hucħe

Heteb mtm) het. [ah, eb]: abrir o hender rompiendo. ¶ hetex tabla: hended la tabla. hetcunah: idem.

Hetel cam) hetel: henderse, abrirse la madera.
mtm) hetel: acento en la primera; abrirse, henderse, [o] resquebrajarse cosas de barro o tierra [o] pared lo embarrado o encalado, y el nauio o la madera.

Hetel cam) hetel: mitigarse.

Hetel het mtm) hetel het: cosa hendida assi.

Hetel het: cosa hendida assi. (mtm)

Hetel het; buhul buh; buhen buh: uakal uak: hendido, resquebrajado, quebrado, rajado, cascado. (sfm)

Hetel: acento en la primera; abrirse, henderse, o resquebrajarse cosas de barro o tierra o pared lo embarrado o encalado, y el nauio o la madera. (mtm)

Hetel; paaxal; pabal; uakal; buhul: quebrarse, henderse(cosa de barro). ¶ hetel in ppul: quebrado está mi cántaro. (sfm)

Hetel; uakal: abertura, hendidura. (sfm)

Heth ems) hender: het, heth, buh. ems) hendido: het, heth. ems) resquebrajar: uak, heth, het. ems) roto: het, heth.
vns) Abierta cosa y endida: hethecnac, hethe.

Heth: hendedura o abertura honda. ¶ v hethel tunich; v hethel che: (mtm)

Hethe vns) Abierta cosa y endida: hethecnac, hethe.

Hethecnac vns) Abierta cosa y endida: hethecnac, hethe.

Hethecnac: cosa que tiene heneduras. (mtm)

Hethel ems) aplacarse el dolor: hethel.
vns) Aplacarse el dolor o enfermedad: hethel.

Hethel ol: aplacarse la yra. (mtm)

Hethel vns) Abertura i endedura: hethel. vns) Abertura comoquiera: hol, uakal, hatal. vns) Abierta cosa y endida: hethecnac, hethe.

Hethel: aplacarse o mitigarse el dolor y sentir mejoria. (mtm)

Hetic mtm) het. [ah, eb]: abrir o hender rompiendo. ¶ hetex tabla: hended la tabla. hetcunah: idem.

Hetkup cam) hetkup: cortar hendiendo sin golpe.

Hetub
mr217.006 hetub a uolahe maili u hokol tzotze
mr217.010 hetub a uolahe ma u hokol tzotze

Hetun cam) hetun: pero, empero, mas, condicion. cam) het-ua: vease hetun. hetun: pero, empero, mas, condicion.
ems) ahora bien: he tun.
a362 hetun tu uacppel kinile lay tun u yax chun u kinil
      ah cuch haab
b313 ti akab, u hetun cizin chetun maya cimil yani
e346 he ten cen ox ahau katune; cumtal in caah Ich Caan Ziho
ta643 hetun u chayan ku yahmah yetel u nahmah
      dzibtabal yube
mr080.009 ca likzabac hetun ca bin dzabac yuke
      amal yahal cabe
mr119.008 hetun ua le hach ya nakile hach tzem u uinicil
mr121.002 le zizal xiu, yayax u le u cħupile,
      hetun ah xibile chachactac u le
mr137.008 hetun ua ma yae chen yitz kikche
      bin dzabac zizcuntic
mr151.005 hetun ca bin tahace ca halac ti cat
mr165.011 hetun ua xiblale hach chiche bin dzacbal
mr242.015 hetun le chichan hule hol huch licil u thinib
mr260.018 hetun ua matan u haule,
      ca hucħuc hun nek x- koch
mr285.004 hetun bizlim tacane cacal u bin yail
mr336.016 hetun ua yan choco --- acan tile yokol u puhile
mr336.018 hetun ua ma tahace ma utz u tokoli
mr398.017 hetun ua a kat ca hodzoce ca a dza u ta keken
      tu hol u yail
rb093.011 hetun ix bacin che

Hetunbe cam) hetunbe: por eso, como que si.

Hetuux db) wherever. From he = conditional particle and tuux = where.
mr009.006 heuac uchac u mukuc u chuhul ua ix ppobil
      hetuux cu kinam
mr041.004 ca tun a yulte yetel kukum hetuux yan u yanile
mr238.006 dzabac dzedzec hetuux yan u chupil u calile
mr264.006 ca a hu tu tan yak hetuux yan u yaile
mr270.006 u xuchnite hetuux cu hokol le kike
mr286.004 hucħuc ca a pak yokol hetuux yan yae
mr369.003 chac nenen u bin u yail,
      kanan kik cu hokol hetuux cu zacal yoxele
mr369.006 ca a dza hetuux yan ya tu pol

Hetz cab.t.: idem. (mtm)

Hetz cam) hetz: soliviar la carga.
ems) aligerar la carga: hetz.
ems) llevar a horcajadas: hetz mek.

Hetz cuch.t.: sostener o sustentar la carga o otra cosa o lleuar las indias los niños en las mantas atados el hombro sosteniendolos con el braço. ¶ hetz cuchte a ual: (mtm)

Hetz cuchbil paal: muchacho assi lleuado. (mtm)

Hetz im xiu nel) helenium quadridentatum labill - compo.: hetzimxiu, puchahci (manzanilla) -- med.

Hetz mek ems) llevar a horcajadas: hetz mek.

Hetz mek.t.: sobarcar y sustentar o lleuar o traer los niños en braços las indias sustentandolos. ¶ lo mismo es de los cantares de agua y cosas assi que los lleuan sobre el hueso de la cadera. (mtm)

Hetz mektah: sobrazar (como hacen los indios con los niños). (sfm)

Hetz.t.: soliuiar o sustentar la carga a los niños que tienen las indias a cuestas. ¶ hetzte a cuch: (mtm)

Hetz: sopesar (la carga que uno lleva). ¶ hetz cuch in cah: sopeso o relievo mi carga. (sfm)

Hetzbal: ser soliuiado assi. Es el passiuo. (mtm)

Hetzim db) sneeze.
mr274.001 ppencech hetzim
mr274.002 le max cu hach hetzime
      tumen hach ahan u hol u baceloob

Hetzim xiu nel) helenium quadridentatum labill - compo.: hetzimxiu, puchahci (manzanilla) -- med.

Hetzim.t.: estornudar y estornudo; lo mismo que hatzim. ¶ balx ca hetzimtic: de que o porque estornudas. ¶ hetzimnen .l. hetzimte: estornuda. (mtm)

Hetzim; cecheb: estornudar. (sfm)

Hetzimyah: estornudar a menudo. (mtm)

Heu cam) heu, heuah, heue: v.a. desasir lo asido.
ems) abierto: hech, heu, hit, ueban.
ems) abrir puertas o lo cerrado: heu.
ems) desasir, soltar: heu.
ems) extender el pescado abierto: heu.
ems) extender alas las aves: heu.

Heu.ah,eb: abrir puerta y abrir y estender las aues sus alas. ¶ Item: estender el pescado para secarlo quando esta abierto. ¶ heuex cay: (mtm)

Heu.ah,eb: desasir lo asido. ¶ heuex che la: desasid aquel palo. (mtm)

Heu: desasir (cosa que está asida con otra). (sfm)

Heua db) if ever. See he ua.
cam) heua: por ventura, con que.

Heua heua: qualquiera. ¶ cħaex aba a talelex a kam heua heua tu sacramentoil yglesia: aparejaos para venir a recebir qualquiera de los sacramentos de la yglesia. ¶ De aqui: heua heua v beel .l. bin v beelte toon v kati: piensa; piensa que nos ha de hazer; esto y lo otro lo que quisieres o qualquiera cosa. ¶ xic v mehen tu pach heua heua bin v beelte yetel: lleuese su hijo y haga lo que quisiere o qualquiera cosa. ¶ caix xic ti yotoch heua heua bin in cibi: mas que se vaya a su casa que yo hare lo que quisiere. (mtm)

Heua heua; lauac lauac: como quiera (dicese con enojo). ¶ heua heua beltice: hazlo como quieras, como te pareces. (sfm)

Heuac cam) heuac: pero si, empero si, mas.
ems) pero: he-uac.
mtm) Heuac babahunx v cala ichil u yaabal vinicob lae? sed quid inter tantos. mtm) baili than, baili can: es manera de hablar, es comun platica. yanyan bin uijh uaye tu thanob, heuac baili than: dizen que ay aqui mucha hambre, pero es manera de hablar que de comun tienen.
vns) Adoraçión: kuultah. No llebéis buestra ffee ni v[uest]ra adoraçión a la blancura de la ostia, sino al Hijo de Dios que esta allí encubierto: mate a pulicex a uoc olal y[etel] a kuultahe[x] tu çacalil ostiae, heuac tu Mehen Dios balan yalane.
a689 heuac buluc ahau katun cu yahaulil ca oci dzuloob
      uay tac luumile
c526 u kin u pay zaban, heuac yan u uah katun
d504 heuac he u ppolmale, bateel ppolmal
j052 heuac ma u naatahobi baax u nucul than alab tiob lae
j066 heuac ti culhi u nicte katun, oxte :u: culaan bin
j088 heuac ci ix u yukul, ci ix u hanal
j382 u bin tu pach heuac u chun ca kin uinicil
j406 heuac ti ulez lae yume ox alam ukil,
      ix cuch luum idzinil
mr009.006 heuac uchac u mukuc u chuhul ua ix ppobil
      hetuux cu kinam
mr080.053 heuac cu betic hub nak tumen u ui mahan chun
mr197.004 heuac mabal cu yilic le tumen
mr212.008 heuac tibil u mukyahtice choco tu ppiz
mr422.007 heuac paybentzil a yebtic yalan u moy na

Heuac: coniuncion aduersatiua; empero, pero, o mas. ¶ yumile; ma in nah ca ococech ichil votoch, heuac halbil a cib ta thani caix tohac yol in paalil: señor; no soy digno que entres en mi casa, pero dilo con tu palabra y sanara mi criado. (mtm)

Heuac: empero (conjunción), más. (sfm)

Heuah cam) heu, heuah, heue: v.a. desasir lo asido.

Heuan: es participio de heu. (mtm)

Heucabal: significa lo mismo que heuan. (mtm)

Heue cam) heu, heuah, heue: v.a. desasir lo asido.

Heuel cam) heuel: abrirse la soga.

Hex db) see he ix.
cam) hex: y, tambien, conjuncion.
ems) sin embargo: hex.
vns) Alguno: ua mac. Quando quisiere alguno entrar en la cofradía: hex ca bin yelte ua mac uinicil ocol ti cofradiaile. vns) Caridad, por amor: yail, yacunah. Dios es caridad, y el que está en la caridad está en Dios, y Dios está con él: yacunahi Dios, hex himac yan ti yacunahe ti Dios, yan tix yan Dios icnal xan. Caridad unos con otros: yacunah tanba, yail tanba. vns) Cuidado tener de su casa y persona y sustento: tanlah ba, tanol ba. Tengo cuidado así de tu hijo: tanle a mehen, tanolte a mehen. Cuidado tener del alma, o de cosas de el alma: pixan tanoltah. Y, para que tengáis cuidado de las cosas del alma, solam[en]te os ocuparéis en las cosas de [Dios]: hex uchebal a pixan tanolticexe, hayli bin a çuancunic abaex tu babalil Dios. Cuydado de la vida press[en]te: u çuanil uayil cuxtal yokol cabe.

Hex ems) discorde: hex.

Hex la: es conjunçion. (mtm)

Hex: significa "empero" .l. "y quando la" y se reduze a empero. Es coniuncion copulatiuo con cierto emphasis que parece aduersatiua. ¶ Tij tun vil himac yantacob Judeae xijcob ti pudzul ti vitz, hex yanob yok nae, ettz. Hex uil yanob ti chakane, &: entonces los que estan en Judae huyen a los montes, y el que esta en lo alto de la casa, ettz, y el que esta en el campo, ettz. ¶ Bin xijcob ti caan yutzil vinicob, hex v lobil vinicobe bin xicob metnal: yran al cielo los buenos hombres pero los malos yran al infierno. ¶ Hex v chaian v cappele: y los otros dos o pero los otros dos. Nota: que le ha de auer precedido otra oracion porque el "hex" siempre entra en la segunda. (mtm)

Hex; hax: emparejar (como tierra). ¶ hax kabte: emparéjalo (con la mano). (sfm)

Hexabe cam) hexabe: asi es? que eso pasa?

Heyiiiiiiiin
rd001.124 heyiiiiiiiin cu than bacan

Heyiin
ra081 heyiin, heyiin; cin uokol

-hezah crm) yanhezah; yancunah: 1: hacer que haya o que este alguna cosa. yanhez a payal chi: ten oracion. yancuneex a payal chi: tened oracion.
vns) Alibiar estas cosas así: heleçah, chaalheçah. Dios me alibió mi calentura: Dios heleci in chacauil.

Hezem; hucħbil taab: sal menuda o molida. (sfm)

-hi db) a dubitative particle, maybe, would be. See also hi, he.
cam) ti-hi, tu tihloe: en aquel tiempo. cam) tiic-hi: alli se estuvo. tiic hi tu kin loe: en aquel tiempo. vease ti-hi. cam) ualac-hi: a estas horas, por este tiempo. ualac hi hun habe: ahora un año, hara un año.
ems) dar como ejemplo: bay hi. ems) tal vez: hi. ems) tiempo, por este: lic-hi.
mtm) azab hi xicen campech ca botaba ten: todavia yva a campeche si se me pagase. mtm) bayhi: poner cosa por cosa. bayhi ca yanac huntul padre: pongamos caso que ubiese un padre. ettz. bay hi Jueze: pongamos por caso que fuesse Juez. mtm) bay hi ciac v thane: como si dexera o dixese. mtm) bayhi mabahun yilabeche: como si nunca te uviera visto. mtm) bay hi ma yoheleche: como si no te conociera. mtm) bayhi oc tu than lae: como si quisiera dezir o diera a entender eso. mtm) bayhi pot chacaanac yalice: como si muy claramente dixera /o/ dixese.
vns) A estas oras, de tiempo pasado: lachi, lichi, ualachi. vns) Conbidar amonestando o ynçitando: pay ol. Al prinçipio de la quaresma nos conbida la yglesia al [a]yuno: he tu yax chun hi quaresma lic u payic c ol ti çukin cilich naabil yglesia. Pas[iv]o: paayal ol. vns) [Como, como si, conforme, según: bay]. Como si claram[en]te dixese: bayhi pot chacanac yalice. Como el profeta [dixo]: bay yalic profetae.
c006 he uil tu kinil hi u cħabal katun lae
c134 ualac hun uadz, hun dzon hi uale
c221 ualac hi hun uadz, hun dzon hie
c335 hi ix uchac, hi ix ma uchac
f392 ox tezcun lay hi u tepal
f403 tu kinil uale hun uadz, hun dzon hi uale
rb103.001 uac uudz hi ix ti caan chee
rb185.001 hun ahau hi u kinil
c 020.019 oxten hii bin uchicoob dzuloob

-hi db) second form intransitive suffix.
cam) bayhal: ser asi o semejante. su preterito bayhi y bayac, imperativo. cam) cultal, culhi, culac: sentarse. cam) hehi: condicional subjuntiva. Hehi ca yanac in hanle, in nah in polochal. Si tuviera que comer engordaria. cam) laac-hi tu lah: hasta que, en tiempo pasado.
mtm) akab cħanan: cosa que cosa de noche. akab cħananhi in chacauil: ceso de noche mi calentura. mtm) albailhal: hazer preñada. albailhi juana.
vns) A la sombra: tan booi, ti booi. A la sombra se echó: tan booihij u cheltal. vns) Conprar de en una en una la cosa: ppelppel man .t. No me conpres mis xícaras de en una en una: ma a ppelppelmantic in luch. Conpréme mis xícaras así: ppeppelhi u manic in luch. vns) Cubrirse de gusanos: [b]ocħlachal nok okol. Cubrióse de gusanos: [b]ocħlachi nok yokol. [Cubierto está de gusanos]: [b]o[b]oc[ħ]ancil nok yokol. vns) Culpar uno a otro echá[n]dole la culpa: etma[l]hal tu koch hun pay, etmalhal tu piual hun pay. Fue culpado Ju[an] con los ladrones y pasó con ellos en la culpa: etmalhi Ju[an] tu koch [.l. etmalhi Juan] tu piual ah ocolob.
e142 ti ix hun molhi cahi ti tzucentzucil ti u hol u popobi
f278 tu kinil momolhi pepen
h128 ca tun kuchoob tinum; ti numhi u thanobi,
      ti numhi u canobi ah itzaobi
h180 ca kuchoob muna; ti munhi u thanoob, ti munhi u canobi
j066 heuac ti culhi u nicte katun, oxte :u: culaan bin
t 044.037 ma u tocic u nalob tu hanal zak ma chaanhi
      toc zaki

Hi 1a) db) to rub, to sharpen by rubbing. Transitive: hiic, hiah, himah, hie.
ems) afilar: zuz, hi, ha-ah, tudz ha. ems) frotar: hi. ems) restregar: hi, xuk, yacħ, yapp. ems) refregar: kil, hi, hich. ems) tallar: hich, hi.
vns) Aguçadera, piedra: hij tunich, hij .l. hux. vns) Açi[c]alar o linpiar estregando: choo.ah ob, hij.ah ib. vns) Alargar o adelgaçar las mantas o ropa, como hacen los indios, con palo: hij che .t. vns) Curtir cueros o pellejos rrayéndolos: hoch keuel, mentah keuel. Curtidor así: ah hoch keuel, ah men keuel, ah menyah keuel. Curtido cuero así: hochbil keuel, hochan keuel. Curtir cueros estregándolos: hij keuel. Curtir cueros adobándolos; oficio del curtidor: bon, bonhal. [Oficio del curtidor]: [ah] bon. Curtiendo está Ju[an]: bon[h]al, bonol u cah Ju[an]. Curti[do]r así: ah bon keuel. Curtido así: bonol keuel. [¿Diose, por ventura, tinte a mi cuero?]: dzaci ua u bonol in keuel?
mr391.039 ca a hi tu co

Hi bahun ems) cuantos serian: hi bahun.
mtm) pot manan okol. cosa que sobre puja a otra. Pot manan yutzil Dios yokol tulacal hibahun uchac u tuclabal. Sobrepuja la bondad de Dios a todo quanto se puede pensar. ¶ pot manan netzil, ah miatzil yokol. es mas necio, mas sabio que el.
vns) [Quanto o quantos, in[de]fini[d]a y no interrogatiua: hi bahun]. Cuanto mayo[r] fuere el pecado y más graue, tanto más le auéis de aborreçer: hi b[a]hun nohil kebane, bay bin yabhebal [yetel nohhe]bal a ppecicexe.
a089 ox ben u mentci tulacal baal,
      hi bahun baal u baal caanoob

Hi che vns) Alargar o adelgaçar las mantas o ropa, como hacen los indios, con palo: hij che .t.

Hi chektah; po chektah; popo chektah; bil chektah: hac chektah; haha chektah; dzadza chektah: pisar, hollar, patear. (sfm)

Hi db) a dubitative particle, maybe, would be.
cam) hi: lo mismo que he: el que. cam) ti-hi, tu tihloe: en aquel tiempo. cam) tiic-hi: alli se estuvo. tiic hi tu kin loe: en aquel tiempo. vease ti-hi. cam) ualac-hi: a estas horas, por este tiempo. ualac hi hun habe: ahora un año, hara un año.
ems) cuantos serian: hi bahun. ems) dar como ejemplo: bay hi. ems) tal vez: hi. ems) tiempo, por este: lic-hi. ems) ya sea: hi ual, hi uel, laac.
mtm) azab hi xicen campech ca botaba ten: todavia yva a campeche si se me pagase. mtm) bayhi: poner cosa por cosa. bayhi ca yanac huntul padre: pongamos caso que ubiese un padre. ettz. bay hi Jueze: pongamos por caso que fuesse Juez. mtm) bay hi ciac v thane: como si dexera o dixese. mtm) bayhi mabahun yilabeche: como si nunca te uviera visto. mtm) bay hi ma yoheleche: como si no te conociera. mtm) bayhi oc tu than lae: como si quisiera dezir o diera a entender eso. mtm) bayhi pot chacaanac yalice: como si muy claramente dixera /o/ dixese.
vns) A estas oras, de tiempo pasado: lachi, lichi, ualachi. vns) [Quanto o quantos, in[de]fini[d]a y no interrogatiua: hi bahun]. Cuanto mayo[r] fuere el pecado y más graue, tanto más le auéis de aborreçer: hi b[a]hun nohil kebane, bay bin yabhebal [yetel nohhe]bal a ppecicexe.
Roys/Proph/165: This would be the time of the taking of the katun.
Roys/Proph/169: At one time, at one shot (suddenly), it would have been.
Roys/Proph/173: Whether it is possible (or) whether it is impossible,
c006 he uil tu kinil hi u cħabal katun lae
c134 ualac hun uadz, hun dzon hi uale
c221 ualac hi hun uadz, hun dzon hie
c335 hi ix uchac, hi ix ma uchac
f392 ox tezcun lay hi u tepal
f403 tu kinil uale hun uadz, hun dzon hi uale
j136 hi uil mac ah miatz yan a uichileex, mac bin naatice
rb103.001 uac uudz hi ix ti caan chee
rb185.001 hun ahau hi u kinil
c 020.019 oxten hii bin uchicoob dzuloob

Hi db) A stone used for sharpening.
ems) piedra de afilar: hux, hi. ems) piedra transparente de alfareria: hi.
vns) Aguçadera, piedra: hij tunich, hij .l. hux.

Hi ix
c335 hi ix uchac, hi ix ma uchac

Hi keuel vns) Curtir cueros o pellejos rrayéndolos: hoch keuel, mentah keuel. Curtidor así: ah hoch keuel, ah men keuel, ah menyah keuel. Curtido cuero así: hochbil keuel, hochan keuel. Curtir cueros estregándolos: hij keuel. Curtir cueros adobándolos; oficio del curtidor: bon, bonhal. [Oficio del curtidor]: [ah] bon. Curtiendo está Ju[an]: bon[h]al, bonol u cah Ju[an]. Curti[do]r así: ah bon keuel. Curtido así: bonol keuel. [¿Diose, por ventura, tinte a mi cuero?]: dzaci ua u bonol in keuel?

Hi ma; hi bin: por ventura si, por ventura no. (sfm)

Hi mac db) see himac = whoever.
vns) Caridad, por amor: yail, yacunah. Dios es caridad, y el que está en la caridad está en Dios, y Dios está con él: yacunahi Dios, hex himac yan ti yacunahe ti Dios, yan tix yan Dios icnal xan. Caridad unos con otros: yacunah tanba, yail tanba.

Hi mac: el que, la que, aquel, aquella, qualquiera que. ¶ hi mac bin ocolnace: el que o la que hurtare. ¶ hi mac bin tanlic Diose: el que o la que siruiere a dios; y correspondele esta particula "e" como consta de los exemplos. (mtm)

Hi mac: quien indifinite. Vt: Ma vohel hi mac ah benel ta pach: no se quien ha de yr contigo. (mtm)

Hi mac; ua mac; ma mac: alguno. (sfm)

Hi tab citan vns) Adondequiera: uataba, hijtab citan.

Hi tab: a donde, por donde, de donde, no preguntando sino indifinite. ¶ ma vohel hi tab v benel Juan: ¶ Idem: hij tab a beel: eres desatinado en tus obras que no las hazes buenas ni concertadas. ¶ hij tab a than: eres desatinado en tus palabras. ¶ hij tab a pacat: andas desatinado en tu aspecto, gesto, y mirar. ¶ hij tab a cimil tu yam che, tu yam tunich: no se a donde has de morir; entre piedras o entre palos; eres trauieso y gran vellaco. ¶ hij tab v dzoc; hij tab v hol tech: no se en que has de parar; que fin ha de ser el tuyo; eres gran bellaco. ¶ hij tab v tumtabal than a uokol: eres malo que no sabes a donde se trata y traça algo contra ti por tus trauesuras. ¶ hij tab v nij che v nij ak ten lo: no se a donde me vaya a rremediar la vida. (mtm)

Hi tunich vns) Aguçadera, piedra: hij tunich, hij .l. hux.

Hi ual ems) ya sea: hi ual, hi uel, laac.

Hi uel ems) ya sea: hi ual, hi uel, laac.

Hi: postpuesta a la primera dicion es particula de subiuntiuo como la pasada y tiene este romance: seria, diria, ettz., o fuera, dixera, hiziera, ettz. ¶ maix hi oc olal v kaba ca ylabac: no se llama fee si se viera o se viese. ¶ mai hi yanac hanal toon achac yolte Diose: no tendriamos de comer si Dios no quisiera. ¶ lici tun hi a vubic in than yanac a naate: oyrias mis palabras si tuueres entendimiento. ¶ bicx hi a than .l. bicx ha than ca a vilab yichintic naranjas v cheel on: que dirias si vieses que el aguacate lleue naranjas. ¶ va hi ca v katab ten hij hi in dzab ti cuchi: si me lo uuiera pedida uuieraselo dado. (mtm)

Hi; bacix; bacacix: aunque. ¶ hii ca pahte tohil c'ol ma xan ca cimil: annque pensamos o sospechamos que estamos buenos no tardamos en morirnos. (sfm)

Hiabon cam) hiabon: liza, pez.

Hiabon; xuul: lisa (pescado). (sfm)

Hiah cam) hii, hiah: v.a. refregar.
vns) Açi[c]alar o linpiar estregando: choo.ah ob, hij.ah ib.

Hiail
mr357.012 payanbe ca hibic yetel u le hiail

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section H - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page