Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-16-03

Kacbal – Kak

Kacbal
c184 kacbal u cal ti ahau can

Kacnac vns) Abun[dan]te y copiosa cosa: kaacnac, kinicnac. Abundar de mante[nimien]tos el año: kaac hanal.

Kacunah vns) Amarga cosa: ka, kaka, ma cij. Amarga fruta y no madura: çudz. Amarg[o] haçer: kacunah. El neutro: kahal. Amargo o amargura: kail.

Kacunah: poner en alto. (sfm)

Kah 1) db) adj.: bitter. See also ka.
ebm) kah: bitter, gall.
ems) amargo: ka, kah.
mtm) ah kaah can ach: fanfarron, mentiroso que dize lo que no ay ni tiene.
vns) Amarga cosa: ka, kaka, ma cij. Amarga fruta y no madura: çudz. Amarg[o] haçer: kacunah. El neutro: kahal. Amargo o amargura: kail.
k115 u uayab haab; ti kail kin ek
mr204.003 yetel cabal h- muc, lay hach kah tu hahile
mr394.003 ca hucħuc u boxel u motz
      ca dzilic tu chun co lab kah
rb074.009 kaz tun bin oc tu kah zum chebil
rb121.001 ti ix tu cħaah u kah u chi, u dzudz u chi
rb125.005 hek u puczikal le dzi kan, he bin u kahe

Kah 1a) db) noun: bile, gall. See also ka
cam) kah: hiel.
ebm) kah: bitter, gall.
vns) Bejiga de orina: u cuchil abich. de la yel: u cuchil ka.
mr216.015 ua mae cimen huntul pek, ca hokez u kah
mr344.002 cħa huntul nohoch huh, ca a cħa u kah
mr344.004 ca tun a yulte u kah le huha
mr399.002 u kah uoo cu dzabal tu cham uinic

Kah 1b) db) verb root: to embitter.
cam) kahhal: amargarse.

Kah 2) db) verb root: to remember.
ems) recordar: kah. ems) reconocer: kah. ems) conocer: kah. vns) Cada día: u xocan kin, u xocan u kinil. Cada día me acuerdo de ti: u xocan kin in kah[ç]icech. vns) Conoser de vista: kahal ti yol, kahal ti yol u uich. [Conocida cosa así]: kahan ti yol.
c428 ti tun u kahzic u yum yetel u na
i258 kahaan ua tech, a uohel ua; ci u than
j323 kahcun a uol ah itzae
k104 lay cu kahzic ti uinic tahan cuxtal uay yokol cab
mr021.004 bin cimic ua kahal ti coil ti
mr223.013 kinkinal ca bin yuk ti hatzcab maili u kam u chie
      utial ca kahac lae
ra016 le maax cu kahzic oltic yan le santo primicia
rc071.010 ti cumtal ta ho yobal a kahcunic u kinam
      ta yam kin
rj015 ti cichpam colel maben santo u mama
       le santo cab kahzabcoob xan
rj087 kahzahloob xan ti cichpam colebil maben xan in yum
rp352 ti bacan xan u kahzic ti le yumtziloob
      yetel u yum ikoob
t 042.035 bin okocob tumen u kah bin paxlahac cabobi

Kah 3) db) to break sticks, branches.
cam) kah, kahah: quebrar ramos.
ems) quebrar cosas largas: kah, cach, opp.

Kah 4) db) pinole, a drink made of ground parched corn mixed with a sweetener and water.
ems) pinole: kah.
Landa/Rel/64: Sacaban de casa de este principal, al camino para los señores y sacerdotes, una bebida hecha de cuatrocientos quince granos de maiz tostados que llaman piculakakla (pinol?, kah?), y bebían todos de ella; llegados a la casa del principal, ponían esta imagen frente a la estatua del demonio que allí tenían, y asi le hacían muchas ofrendas de comidas y bebidas, de carne y pascado, y repartían estas ofrendas a los extranjeros que allí se hallaban, y daban al sacerdote una pierna de venado.

Kah albil: de quando en quando. (mtm)

Kah chumuc; tu hem: entremedias. (sfm)

Kah ik: lo mismo que kahcunah ik, y tambien por traer a la memoria y inspirar. ¶ kahez a uik binil mananac a hanal va uil manaan a cole: trae a tu memoria y esta auisado que no tendras de comer si no tuuieres milpa. ¶ cahi yolte dios v kahez a uik ca utzac a ppatic a keban: o si quisiese dios inspirarte que dexases tus pecados. ¶ Item: significa voluer ansi y caer en la cuenta. ¶ Kahez a uik mehene: buelua en ti hijo. (mtm)

Kah nap; kahab ya; kahnic; cħincħin; yacal yac; zipil zipil; yamun yam; ichil ichil; bikin bikin: de cuando en cuando, a veces. (sfm)

Kah nic: de quando en quando. ¶ kah nic v lecel in cimil: de quando en quando me buelue la enfermedad, ya me dexa, y toma. (mtm)

Kah nup: de quando en quando. ¶ kah nup in beeltic: de quando en quando lo hago. ¶ De aqui: yan v kah nupil ocol, can pectzil, ettz: no se le oluide de hurtar, de chimear, ettz., de quando en quando lo haze. (mtm)

Kah nup: el que se acuerda de lo que mucho amaua, y de lo que le daua mucho gusto. ¶ kah nupen tin yum cimie: acuerda de mi padre difuncto. (mtm)

Kah ol db) to remember, from kah = to remember and ol = spirit. See also kahol.
vns) Conoser de vista: kahal ti yol, kahal ti yol u uich. [Conocida cosa así]: kahan ti yol.
j323 kahcun a uol ah itzae

Kah ol ti ol: conocer de vista. ¶ kahan ceh ti uol: conozcote de vista. (sfm)

Kah ol.t.: conocer de vista y marcar alguna lugar o persona para acordarse della. ¶ in kaholtah in çuyem: conoci mi capa. ¶ kaholte a chulul: conoce tu arco o marcale para conocerle entre otros. ¶ kaholte v uich a maktan paalilob: marca los muchachos que tienes a cargo; mirales bien el rostro. (mtm)

Kah olal: noticia (que se tiene de algo). (sfm)

Kah oltah: tener (algo) en la memoria. ¶ kaholte Dios: acuerdate de Dios. (sfm)

Kah pakaal nel) citrus amara link - rutac.: kahpakaal (cajel, cajera) -- com., med.

Kah yuc nel) astrocasia phyllantoides robins et millsp. - eupho.: cabal ppixtholon, kahyuc, ppixthonkax, xcabalppixthon, xcabalppixtholon.
nel) phyllanthus brasiliensis (aubl.) poir. - eupho.: kahyuc, payhul, xpayhul -- med.

Kah: harina de maíz tostado o pinal. (sfm)

Kah; cach; ppeh; tach; uat: quebrar cosas largas. ¶ heix ma ichame bay kahal yoc tanxele: la viuda es como él que no tiene más que un pié. (sfm)

Kaha (u—) ti; u kahali ti: acordarse con intervalos. (sfm)

Kahaan db) third form intransitive of kah = remember.
vns) Acordarse: kahal ti .l. kahtal ti. kahan ti. vns) Acordarse algún tiempo: kahan kahan ti ol .l. manak ti ol. vns) A desora o sin pensar: ixma kin .l. ixmama kin .l. ma kohan. ixma kin bin tolebal cimil kocol, ti ma kohan toon. (ixma kin bin talebal cimil c' okol, ti ma kahan toon.) vns) Juiçio tener, ya q[ue] lo abía perdido andando en pecados: u chaah uaix yol tal kahan tun ti yol tuba (u cħaah u cux yolal kahan tun ti yol tuba).
i258 kahaan ua tech, a uohel ua; ci u than

Kahaan ti: el que se acuerda de alguna cosa. ¶ kahan va tech ti valah çame: por ventura acuerdaste de lo que dixe denantes. ¶ kahaan va tech .l. tamenel: por ventura acuerdaste de mi o amasme. ¶ hach kahanech ten .l. tinmen: mucho me acuerdo de ti o mucho te amo. (mtm)

Kahab db) holom kahab is an unidentified plant. Holom is a type of wasp.
mr158.002 ca a cħa yitz u dzac holom kahab, tok bal aban,
      chalche,

Kahab ya cam) kahab-ya: apenas, de cuando en cuando.

Kahab ya; kahnic; kahnap; yacal yac; cħincħin; zipil zipil; yamun yam; ichil ichil; bikin bikin: de cuando en cuando, a veces. (sfm)

Kahabal tin chi; kahal ti chi; lob u boc: tener gusto estragado. (sfm)

Kahac db) fourth form intransitive of kah = to remember.
mr223.013 kinkinal ca bin yuk ti hatzcab maili u kam u chie
      utial ca kahac lae

Kahah cam) kah, kahah: quebrar ramos.

-kahal db) a general form intransitive verb suffix: intransitive verb marker -kah plus general form suffix -al.
cam) homkahal: hundirse. cam) pitkahal: deslizarse, escabuirse. cam) zamkahal: emplearse.
vns) Atollar en el lodo: tomchahal, tomkahal. vns) Bueltas dar a la rredonda: çutancil, çutucnac, çutkahal. vns) Caerse la fruta de madura: otchahal, otkahal, otol. Los aguacates se ban caiendo de maduros: otchahal u cah u uich on ti takantac tulacal. vns) Caerse y lebantarse, como haçe el emfermo: bankahal, bankalancil. vns) Caerse algún árbol y atrabesarse con muchas ramas: cħaukahal che. Caído así: c[ħ]auan che, c[ħ]auacnac u kab che.

Kahal 1) db) general form intransitive of kah = to embitter.
cam) kahhal: amargarse.
vns) Amarga cosa: ka, kaka, ma cij. Amarga fruta y no madura: çudz. Amarg[o] haçer: kacunah. El neutro: kahal. Amargo o amargura: kail.

Kahal 2) db) general form intransitive of kah = to remember.
cam) kaahal: v.n. acordarse.
vns) Acordarse: kahal ti .l. kahtal ti. kahan ti.
mr021.004 bin cimic ua kahal ti coil ti

Kahal 3) db) general form intransitive of kah = to break sticks, branches.
cam) kahal: v.n. quebrar cosas largas.

Kahal ik cam) kahal-ik: acordarse.

Kahal ik: voluer en si, el que se auia turbado o desmaiado y caer en la cuenta. (mtm)

Kahal ol; kahal ti ol:} reconocer o conocer de vista. ¶ kahi ti uol .l. kahi vol ppolom in manci nok: reconoci al mercader de quien compre la ropa. (mtm)

Kahal ti chi; lob u boc; kahabal tin chi: tener gusto estregado. (sfm)

Kahal ti ol vns) Conoser alguna cosa: ohel .t. ¿Por ventura conósesme?: a uohelen ua? Conosida cosa así: ohelan. Conosido es de todos nosotros: ohelan tac menel. vns) Conoser[se]: oheltah ba. Conósete y conose tu culpa: ohelte aba yetel a lobile. vns) Conoser uno su culpa: [naat yanil çipil]. Reconoce tu culpa]: naat yanil a çipil. No conosió su culpa: ma natah yanil u çipil. vns) [Conocer la condición de alguno: naan ti ol]. Conosida tengo su condiçión: naan yol ten. La tuya: naan a uol ten. vns) Conoser de vista: kahal ti yol, kahal ti yol u uich.

Kahal ti ol: reconocer (al que conocía). (sfm)

Kahal ti vns) Acordarse: kahal ti .l. kahtal ti. kahan ti. vns) Conoser de vista: kahal ti yol, kahal ti yol u uich. [Conocida cosa así]: kahan ti yol.

Kahal ti yol u uich vns) Conoser de vista: kahal ti yol, kahal ti yol u uich. [Conocida cosa así]: kahan ti yol.

Kahal ti; kahal yik: recordarse, acordarse. (sfm)

Kahal: hazerse amargo y amargarse, de ka, por cosa amarga. (mtm)

Kahal: memoria del que se acuerda de alguno. ¶ hach v kahal bin dzalac teex: solamente se os quedara su memoria. (mtm)

Kahal; kahlay: memoria, memorial. (sfm)

Kahal; kahtah: acordarse. ¶ ma kahlahi teni: no me se acordó. ¶ ixma aci tan in kahal tech: ¿por ventura no te acuerdas de mi? ¶ kahan ti: acordado, que se tiene en la memoria. ¶ kahezah; kahcunah: acordar, traer a la memoria. ¶ u kaha ti; u kahal ti: acordarse con intervalos. ¶ manak ti ol; kahan kahan ti ol; manake ti ol: acordarse algún tanto. ¶ mul tumut: acordar de algún negocio entre algunos. ¶ tahan; tam tahan: acordado de algún negocio entre algunos. ¶ kintan.t: acordarse de lo pasado. (kintah = me acordé. ¶ kinte = me acordaré de lo pasado). (sfm)

Kahali (u—) ti; u kaha ti: acordarse con intervalos. (sfm)

Kahan kahan ti ol; manak ti ol: acordarse algún tanto, conocido de vista. (sfm)

Kahan kahan ti ol vns) Acordarse algún tiempo: kahan kahan ti ol .l. manak ti ol.

Kahan than: el enfermo que aun esta en su buen juizio y entendimineto y se acuerda de lo que el dize y le dizen. ¶ ila na kahan v than kohan: mira si esta assi el enfermo. (mtm)

Kahan ti vns) Acordarse: kahal ti .l. kahtal ti. kahan ti.

Kahan ti: acordado, que se tiene en la memoria. (sfm)

Kahan vns) Acordarse: kahal ti .l. kahtal ti. kahan ti. vns) Acordarse algún tiempo: kahan kahan ti ol .l. manak ti ol. vns) A desora o sin pensar: ixma kin .l. ixmama kin .l. ma kohan. ixma kin bin tolebal cimil kocol, ti ma kohan toon. (ixma kin bin talebal cimil c' okol, ti ma kahan toon.) vns) Juiçio tener, ya q[ue] lo abía perdido andando en pecados: u chaah uaix yol tal kahan tun ti yol tuba (u cħaah u cux yolal kahan tun ti yol tuba).

Kahan: cosa que se siente o se sale quando viene. ¶ kahani va v talel hun: sientese por ventura o sabese quando ha de venir la carta. ma kahani: no por cierto. ¶ kahani va v talel cimil: sabese por ventura quando ha de venir la muerte? ma kahani: no se siente. ¶ ma kahan talci: vino sin sentir. ¶ ma kahan v chijmil col dzedzec: sin sentir ni advertir nos enojamos vn poco. ¶ ma kahan v ximbal v lobil vinicob: andan los malos sin sentir ni echan de ver su mala vida. ¶ hix binaci tac cimil a uokolex ti ma kahan teex: quiza vendra la muerte por vosotros sin sentir, sin acordaros della estando descuidados. (mtm)

Kahan: de memoria. ¶ kahan vohelmail doctrina: de memoria o de coro se la doctrina. (mtm)

Kahçah .l. kaheçah: acordarse. Es actiuo y traer a la memoria y recorrerla. ¶ kahez a kebanob: acuerdate de tus pecados. (mtm)

Kahçah matan: lo mismo que kahcunah matan. (mtm)

Kahçah ol: esforçarse y animarse y esforçar y anumar a otro. (mtm)

Kahçah olal: cuidado que vno tiene. (mtm)

Kahçah v pach than: arepentirse y pretender ygnorancia. ¶ hach ilabob tu hoppol ca achac v kahezob v pach than: mirenlo muy bien al principio porque no se arrepientan despues o no pretendan ignorançia. ¶ vbi v than a yum; ma a kahçic v pach than .l. ma a kahçic tu pach: oye lo que te dize tu padre porque no te arrepientas despues o no pretendas ignorançia. (mtm)

Kahçah: acordarse. ¶ De aqui: kahçen .l. kahazen ta hanal: cuerdate de mi quando comieras; embiame algo. ¶ ma tan v kahazen tu hanal: no se acuerda de mi quando come; no me embia nada. ¶ tech in kahez: amo te; quiero te bien. (mtm)

Kahçah: la memoria, potencia del alma. (mtm)

Kahçahan yik tumen dios: inspirado por dios. (mtm)

Kahcun db) to remember, from kah = to remember and -cun = transitive / passive transforming suffix.
j323 kahcun a uol ah itzae

Kahcun: hombre imaginativo o pensativo. ¶ kahcunen tu numya: acuérdome o ando imaginando en mi trabajo. (sfm)

Kahcunah çijl: zaherir vno lo que ha dado. ¶ ma a kahcunic a çijl ti Juan: no çahieras lo que haz dado a Juan. (mtm)

Kahcunah ik vns) Animar o alentar: kahcunah ik.

Kahcunah ik: animar, esforçar, alentar, apercebir, y auisar. ¶ kahcun yik ah menyahob: anima a los trabajadores. ¶ kahcun yik a yum v ppaxmail cappel tostones ten: auisa y acuerda a tu padre que me deue dos tostones. (mtm)

Kahcunah matan: agradecer el bien o limosna recebida, ser agradecido. ¶ kahcun v yaabal a matan ti Dios: agradece a Dios los muchos beneficios que del has recebido. (mtm)

Kahcunah matan: ser agradecido. ¶ kahcun a matan ti Dios: sé agradecido o acuerdate de Dios que has recibido de él. (sfm)

Kahcunah vns) Acordarse, act[iv]o: kahcunah .l. kaheçah. Acuérdate de Dios: kahcun Dios.

Kahcunah ziil vns) Çaherir a otro el benefiçio q[ue] le an echo: tiibçah, kahcunah çijl. Çaherióme la comida: u tijbçah haanal ten. Çaheridor: hach ah kahcunah çijl.

Kahcunah ziil; tibezah: zaherir (lo que uno ha dado). (sfm)

Kahcunah: acordarse y traer a la memoria. (mtm)

Kahcunah; kahezah: traer a la memoria, acordar. (sfm)

Kahcunic db) general transitive form of kah = to remember.
rc071.010 ti cumtal ta ho yobal a kahcunic u kinam
      ta yam kin

Kahcunic ziil vns) Çaherir a otro el benefiçio q[ue] le an echo: tiibçah, kahcunah çijl. Çaherióme la comida: u tijbçah haanal ten. Çaheridor: hach ah kahcunah çijl.

Kahe db) gall. See kah, 1b.
rb125.005 hek u puczikal le dzi kan, he bin u kahe

Kaheb ya; ich ticil ya; uahali; yacal yac: apenas. (sfm)

Kahezah ik /o/ ol; pecbezah ol; paybe halmah: apercibir, avisar, estar sobre aviso. ¶ kahez yik Pedro ca achac u nayal yoli: avisa a Pedro para que no se descuide de ello. (sfm)

Kahezah ik vns) Apercebir adbirtiendo: halma xicin, kaheçah ik.

Kahezah vns) Acordarse, act[iv]o: kahcunah .l. kaheçah. Acuérdate de Dios: kahcun Dios.

Kahezah; kahcunah: traer a la memoria, acordar. ¶ kahezon ta payal chi: acuérdate de nosotros en tus oraciones. (sfm)

Kahhal db) alternative spelling of kahal 1, to embitter.
cam) kahhal: amargarse.

Kahi db) second form intransitive of kah = to remember.
h162 ca tun kuchoob te be nae; ti kahi u na tiobi

Kahil cab; cabil uah: alfajar. (sfm)

Kahil db) soured, from kah = bitter and -il = adjectival suffix.
Roys/Bac/6: Cast it into the slightly soured atole.
rb011.006 puleex tu zac kahil ul cool tulixe
      tu hol bal u noke

Kahlahil huun: libro de memorias. (sfm)

Kahlay (u -) ah confesarob: matrícula de los que se confiesan. (sfm)

Kahlay (u -) balba: inventario. (sfm)

Kahlay (u—) indulgencias: sumario de indulgencias. (sfm)

Kahlay be; tzolan be; can zian: historia. (sfm)

Kahlay db) history, cronicle, memory.
cam) kahlay: memoria. cam) dzibkahlay: inventariar, matricular.
ems) cronica: kah-lay. ems) historia: kah-lay. ems) relato: kah-lay.
a220 u kahlay ah tocoob yan ichil uinal
f127 u kahlay cab tu kinil lay tumen dzibaan lae
g240 u kahlay katunoob utial ah itzaob;
      maya katunoob u kaba lae
i132 kahlay uchebal u dzaicoob u hanal yax halach uinicoob
j041 lay u kahlay uchci yemel hunab ku, oxlahun ti ku,
      hunpic ti ku
j460 lay u kahlay ah kinoob ohelmailoob u tzolaan cab
      yetel katunoob
ea040 u kahlay u miatz naatil ichil u anahteil

Kahlay: memoria, potencia del alma, o memorial. ¶ tac v kahlay paalob: venga la memoria de los muchachos donde estan escritos. ¶ De aqui: v kahlay v baaluba: inuentario de la hazienda. ¶ v kahlay beel: historia. ¶ v pakah nocac in yum v kahlay .l. v kahahlay te tu pach tu mehenob: hizo mi padre vna casa de piedra para memoria a sus hijos. (mtm)

Kahlay: tabla de memoria. (sfm)

Kahlay; kahal: memoria, memorial. (sfm)

Kahlic: el que se acuerda de alguna cosa. ¶ mamac kahlic maixmac ohelmaic helela: ninguno se acuerda no lo sabe agora. (mtm)

Kahmal, mudzmal; budzmal; cħecħhmal; dzudzmal; haxmal: marchitarse. (sfm)

Kahmal: secarse o ajurarse con el sol el maiz o platanos, ettz. (mtm)

Kahmal; zahmal; cimil che; ticinhal: secarse o tostarse las yerbas o árboles por falta de agua. (sfm)

Kahol db) verb root: to know, from kah = to remember and ol = spirit.
cam) kahol, tah: v.a. marcar, conocer de vista.
vns) Conoser de vista: kahal ti yol, kahal ti yol u uich. [Conocida cosa así]: kahan ti yol.

Kaholal cam) kaholal: conocimiento.

Kaholan: cosa marcada, puesta en la memoria para no oluidarla. (mtm)

Kaholbil cam) kaholbil: reconocible, cosa que se debe conocer.

Kaholma db) third form transitive of kahol = to know.
mr348.018 tumene hemax u kaholma le postema ---
      ca tokoc u puhil ca ka---

Kaholtah db) second form transitive of kahol = to know.
cam) kahol, tah: v.a. marcar, conocer de vista.
ra017 utial u kaholtah dios, utial u kaholtcoon
rd001.075 cu ci kukuz santo zezen than tuux cu ci kaholtah
      tumen santo balamoob

Kaholtal db) general form intransitive of kahol = to know.
mr164.012 utial u kaholtal tu uix kohaan
      le akzah hun kuch tat yetel chachace

Kaholte db) fourth form transitive of kahol = to know.
mr331.018 ua matan a cici kaholte u uix
      tumenel matan a uilah u kohaanil
rd001.019 tech bacan u ci kaholte bacan
      ci kubic siete beyora

Kaholtic db) general form transitive of kahol = to know.
ra006 cin katic be oltic tal a kaholtic le keban
ra008 u tal u kaholtcoon, tal u kamcoon
       yetel le santo primicia
rt040 bey xan tin kaholtic tech xan ca uacħic tech xan
       ti señor tulacal xan
rt052 tu kaholtic ah noh cabiloob
mr214.007 ti tun ca kaholtici cech ah dzac yah uinice
mr289.005 ca tzuc u talel u cha yilabal u kaholtic
      max yohel
rd001.546 ca yanac ci kaholtcoob tumen adoracion,
      humppel adoracion tiobe

Kahtal ti ol: conocer de vista. ¶ ca achac v kahtal ti yolob: porque no le conozcan de vista. ¶ kahlahi ti uol: conocile de vista. ¶ ix binaci kahlac ti yol v nok ti lic v xache: por ventura conocera su ropa buscandola. (mtm)

Kahtal ti vns) Acordarse: kahal ti .l. kahtal ti. kahan ti.

Kahtal; kahal: acordarse. (sfm)

Kahyuce
mr165.018 he ix u uiche bay u uich ix kahyuce

Kahzabac db) fourth form passive of kah = to remember.
rj015 ti cichpam colel maben santo u mama
       le santo cab kahzabcoob xan

Kahzah db) second form transitive of kah = to remember.
cam) kahzah: acordarlo. cam) yuk kahzah: recordar todo, examinarlo generalmente.
vns) Abiuar la memoria: cuxcinah kahçah. vns) Acordarse uno de otro quando come, enbiándole de su comida: kahçah ti hanal. vns) Acordarse espeçificadamente de cada cosa: ppeppel kahçah. vns) Acordarse de todo: yuk kahçah. ¿Aste acordado de todos tus pecados? yan ua a yuk kahçic a kebanob?

Kahzah ti hanal vns) Acordarse uno de otro quando come, enbiándole de su comida: kahçah ti hanal.

Kahzah tu than; manzah tu can u than: mentar. (sfm)

Kahzah: memoria, potencia del hambre, recordar, traer a la memoria. (sfm)

Kahzahal db) general form passive of kah = to remember.
rj087 kahzahloob xan ti cichpam colebil maben xan in yum

Kahzic db) general form transitive of kah = to remember.
vns) Acordarse de todo: yuk kahçah. ¿Aste acordado de todos tus pecados? yan ua a yuk kahçic a kebanob? vns) Cada día: u xocan kin, u xocan u kinil. Cada día me acuerdo de ti: u xocan kin in kah[ç]icech.
c428 ti tun u kahzic u yum yetel u na
k104 lay cu kahzic ti uinic tahan cuxtal uay yokol cab
ra016 le maax cu kahzic oltic yan le santo primicia
rp352 ti bacan xan u kahzic ti le yumtziloob
      yetel u yum ikoob

Kail db) adj.: bitter.
vns) Amarga cosa: ka, kaka, ma cij. Amarga fruta y no madura: çudz. Amarg[o] haçer: kacunah. El neutro: kahal. Amargo o amargura: kail.
k115 u uayab haab; ti kail kin ek

Kak (tu—) haa; tu pul haa: al amor del agua. (sfm)

Kak 1) db) fire.
cam) alkaktah: ablandar con fuego. cam) hopobkak: fuelle. cam) kak, kakil: fuego, viruelas. cam) kabkak: bracero. cam) kak, kaktah: v.a. asar. cam) ledzkak: llama del fuego. cam) ppilizkak: centella, chispa. cam) thahabkak: eslabon. cam) utazkak: yesca. cam) yumkak: fuelle del herrero.
crm) yum kak: 3: follar o sonar los fuelles. yum kaktah: 1,4,9: incensar. crm) yele kak, yelel kaak: 2,4,5,6: llama de fuego. crm) yacan cħin: 5: zumbido de la piedra. yacan dzon kak: 6,8: zumbar el tiro.
ems) chispa: tanat, ppil-iz, kak. ems) fuego: kak. ems) lumbre: kak. ems) lampara: cħuy kak. ems) secar al fuego: tach kak. ems) taladrar para lumbre: hax kak.
mtm) yach yum kak: los caños de los fuelles de la fragua, por donde sale el viento, etc. mtm) ah chuen kak: fundidor de metales. mtm) ak: lengua: yak kak: la llama del fuego. mtm) albanezah: ablandar assi. albanez cib ti kak.
vns) Açender lumbre o acer lumbre: nudz kak. Açended la lumbre: nudzex kak. vns) Acender lumbre nueba sacandola un palo con otro: hax kak. haxex kak. vns) Allanar brasa tendiéndola: hay chuc .t. .l. hay kak .t. vns) Ardor de fuego: u chacauil kak. vns) Artifiçio para sacar fuego: haxab kak. El palo de abajo: u naa kaxab kak. vns) Asador para asar: kakab, kakob. Asar en asador: kak .t. Asada cosa: kakan, kakbil. vns) Asar mal, quedando crudo por medio: com kak .t. vns) Asar mal asado entre las brasas: cħucul kak .t.
Roys/Bac/127: Yax-cab ("green" or "fresh earth" or "honey"). Either the name of a plant or a type of earth. Yax-kax is a certain soil, between red and black. There are at least three cenotes in Yacatán named Yax-cab-a ("water at the yax-cab"), and many cenotes in Yacatán are named for trees and other flora. The yax-cab is cited in incantations for a certain seizure, also for fire biting on wood and for a worm in the tooth (MS pp. 84, 153, 164).
a149 chicchan; ah tzab u mut, habin u che, kak yol,
b082 oxil chicchan u cħa kak ah toc
b212 oxil oc lob; u cħa kak ah toc, balam haabil,
c032 tu kinil hopom kak tan yol peten; elom ti cab,
      elom caanal
c212 ti ual uchom tu kin u cħa kak ah uuc yol zip;
      tu kin toc zidzil
f032 haxbom kak tu teel chacil yuc
i376 he ix u ledz ak balam lic u katice, lay kake
c 018.012 ca yalah ahau; emom chimal kinich kak moo
c 025.007 ah kin chable, ah kak bak tixkokob
c 102.009 xeneex tu kakil metnal ma xulumte
      lay menaan ti cizin tumen in yume
mr003.012 ua mae cħa hunppel kancab tok ca pul ichil kak
mr116.014 ppiz u kakba le huaz yanil yok kak yanil uixe
rb150.011 tuux tun bacin oci tu uayazba u budzil a kak
      cech yax uinicil che
rd002.258 uay bacan bin ci kat xan desde beyora in yum
      ti santo chi kak

Kak 1a) db) kak / kak chi = halitosis, from kak = fire and chi = mouth. See kak 2a) below for further information.

Kak 1b) db) in deity names:
Roys/Bac/145: Can-yah-ual-kak ("vigorous-enemy-of-fire" or "-of-eruptions"). Cited in incantaions for jaguar-macaw-seizure (balam mo tancaz), ulcers (x- chac anal kak), and the placenta (u pedzil ibin) (MS pp. 9, 12, 107, 179). Associated with Ix Ma-uay ("lady detrimental-one"), "who keeps closed the opening in the earth," and with Ah Tabay, a god of the hunters.
Roys/Bac/147: Ix Chante-kak ("lady notable-eruption" or "-fire"). Associated with Tzab, the snake-rattles-constellation, and possibly with other celestial phenomena. Cited in an incantation for ulcers (x- chac anal kak) (MS p. 107).
Roys/Bac/159: Suhuy-kak ("virgin-fire"). The spirit of the new fire and goddess of healing and young girls. She was the deified daughter of a ruler and founded a religious order of virgins (Cogolludo, Historia de Yucatán, bk. 4, ch. 8). Cited in an incantation to charm a scorpion (u thanil zinan) (MS p. 161).
rb009.004 can yah ual kak culic ix ma uaye,
      ix mac u hol cab
rb014.001 can yah ual kak lac tu homtanil
rb107.001 yal bin ix chaante kak, ix chaante oyoch
rb161.003 u zuhuy kak bin a chich

Kak 1c) db) in plant names:
ebl) peperomia sp. mahan-chun-kak, ix-mahan-chun? zac-x-mahan-chun? ebl) porophyllum sp. zizim-kak?
ebm) hul-im-kak. lit. breast-piercing fire, a name given to an abscess of the breast. a plant which spreads on the ground. ebm) buhum-coc, or buhum-kak. lit. buhum-asthma, or buhum-fire. buhum is a disease of women who appear pregnant and are not. ebm) cabal-chum. portulaca oleracea l. x-cabal-chun-kak. possibly the same as cabal-chum. ebm) x-cabal-kak. lit. ground-fire. ebm) chac-hulubte-kak. asclepias curassavica l. given as a synonym for anal. ebm) chac-muclah-kak, or chac-mulah-kak. oxalis latifolia. the cupules call it mapche. it is given as a synonym for yala-elel. ebm) chac-nicħ-max. tournefortia l. it is also called chac-nicħ-max-che and chac-nicħ-kak-che, and is a synonym for ne-max-ak. ebm) ix-cħilim, or ix-cħilim-kak. (unidentified by roys). ebm) this tree, iximche, is moderately cooling. with it they cure a dangerous swelling called chacmulahkak. ic-che is a synonym. ebm) muy-ak. this is not the chac kak, which gives life when it is drunk.
nel) asclepias curassavica l. - ascle.: anal, analkak, analpolcutzxiu, analpoldzuthuc, analxiu, chacanal, chacanalkak, cabalkuumche, cutzilxiu, kuchilxiu, kokobxiu, polcutz, polcutzil, polkuch, zac-canzelxiu, tuchubcaan, xpolkuchil, yaax-anal, cuchillo xiu. nel) ayenia fasciculata millsp. - sterc.: ppixthonkaak -- med. nel) euphorbia heterophylla l. - eupho.: chulebxiu, hobonkak, hobonkaak, hobonkaax, hobontekak, hobontekaak, hobonte -- med., mel. nel) oxalis latifolia h. b. et k. - oxali.: chacmulahkak, chacmulkak, ele, zuudzkeyem, zuudzkeymil, yaelel, yahelel, halaelel, yalelel -- med. nel) passiflora ciliata dryand - passi.: pochcaak, xpochcaak (flor de la pasion, pasionaria) -- med. nel) passiflora foetida l. - passi.: pochil, pochcaak, tuubtoc, xtucan, xtucanil. nel) peperomia glutinosa millsp. - piper.: exlabon-ak, mahauchuunkaak. nel) sonchus oleraceus l. - compo.: nabukak (achicoria, chicoria, lechuga silvestre) -- med. nel) stenorhynchus orchioides rich. - orchi.: chiuohkaak (terciopelo). nel) tetramerium hispidum ness - acant.: zaccħilib, xuayum-ak, xuayumkaak (corrimiento-xiu) -- med.
nem) canan kaakoob: individuos que se encargan de cuidar, durante la quema del terreno para milpa, que el fuego no llegue hasta el cerco. nem) analkak: asclepias curassavica l. - ascle.
Roys/Bac/117: Chiuoh-xiu ("tarantula-plant"). Cited in an incantation for tarantula-eruption and tarantula-seizure (MS pp. 33, 35). Possibly referable to the chiuoh-kaak, also unidentified, listed by Standley: "A small plant of the form of a black spider; leaves thick; has no flowers or fruit. Root a remedy for gangrene (Cuevas)."
Roys/Bac/120: Kak-chacah ("fire- chacah"). It is stated to be a plant (xiu) and is cited in an incantation for a burn and for making a fire burn (MS p. 153).
mr019.007 zahom, x- kanan, habin, taman, payhul, buhum kak,
      chichibe, zamchac,
mr047.002 caxant lay x- cabal chun kak
mr330.002 le x- kulim kaka, x- kulim can,
      pom kak yalabal xan

Kak 2) db) abscess, eruption, pox, pustule, tumour, ulcer.
cam) bocan: divieso, postema, tumor, incordio. bocankak: idem. cam) chacmolomche kak: mal de s. anton. cam) ecpes kak: viruelas confluentes. cam) kak, kakil: fuego, viruelas. cam) metnalikak: mal de san anton. cam) ocomkak: fuego de san anton in curable. cam) tzimezkak: mal de san anton. cam) thuch kak: viruela blanca. cam) usamkak: sarampion.
crm) yelel chi: 8: ardor doloroso de la boca de chile o cosa caustica. yeltal: 3; lichib kak: 3: cauterizar la llaga.
ebm) hul-im-kak. lit. breast-piercing fire, a name given to an abscess of the breast. A plant which spreads on the ground. ebm) buhum-coc, or buhum-kak. lit. buhum-asthma, or buhum-fire. buhum is a disease of women who appear pregnant and are not.
ems) san antonio, fuego de: tzimez kak. ems) sarampion: uz-an kak. ems) sebo: pom kak. ems) viruela: kak. ems) viruelas gruesas: pom kak.
mtm) ah kaknal: enfermo de fuego. mtm) ah pom kakil: el que tiene viruelas.
c 064.005 uchci ix uzan kak 1692 años
me001.052 lay lic u tokol tu haual bocaan yoklic kakobe
mr064.018 tokbil, haubal bocaan yokilic kakobe yetel
mr149.006 ua mae chacbil ca dzabac yuke
      max yanil chac hulubte kake
mr163.011 haubal bocaan yetel kakoob
      yetel zazebal tu uich xan
mr254.003 lecelbil ma tabantac tu pach uinici kak uchuc lae
mr279.001 u dzacal akab tok, anal kak, bocaan kak,
      hauay kak
mr285.003 he dzunuz kake ma xan u tamtal
      u makic u xupul xicin tu kux tu zebal
mr288.011 ulak u dzacal bocaan kak, utz ix utial dzon koch
mr288.015 lauac chac hulubte kak, bocaan kak, kux kak,
mr288.016 lay chac hulubte kak cu yulel ti im cħuplale
mr288.019 u dzacal bocaan kak yetel xux kak
      bay u chibal xux
mr300.001 u chucan kakoob hehelaan
mr300.002 yan yaabal kakoob hehelaantacoob
      cu hokol yokol cristianoob
mr300.006 ca tun a pak yokol lay kake
mr301.003 x- thuch kake, lela u hehelaanil u kak
      le chuchum kake
mr306.002 hauay bay u hokol kake ca a cħa cabal zilil
      yetel mucceh
mr312.002 le kaba hemtan kaka ti yoklal
      te cu chunpahal tu tohil
mr313.001 u dzacal hokol kakoob tu bakel uinic
mr321.003 hucħbil, ca a pak yokol le kake
mr326.003 ca a yacħte ca tun a choh u kab tulacal
      tuux yan le kakobe
mr328.002 he u xiuil kuche bay mudz kake, lay mudz coc
mr336.006 ua hach pim u kake tu yoxppel kine
mr347.001 pom kakoob
mr347.008 ca a dza yokol lay kake
mr355.002 le uech kaka, zazak othel, cħa u le zulche
      yetel u yoyol ni tamay
mr361.008 ulak xoch kake cu yulel tu tuncuy uinic
mr376.002 le zintun kake lic u yulel ti uinic
      tumenel u hau ---
mr403.001 utial dzon kake ua ---
mr405.002 layli dzon cal kake cu yulel ti uinic
mr406.002 yan ix bocaan xane hun tzuc lay dzon koch kake
      tu cal uinic
mr415.005 ca chacac bay hun ppul yaalile
      ca bin dzabac ti kake
mr422.004 ca bin dzabac ti kake yetel u pak xux
      minaan yikilil
rb101.001 u yum hobonte kake, anal kake
rb101.005 u pedzil kakoob, chacuil tancazoob blae
rb101.008 macoob kakoob bacin xotom bacin be chee
      chac muclah kakoob
rb101.009 ocom kakoob, hokoob chacuil kakoob
rb103.009 macobe chee bobote kakob be chee
rb103.010 max a cħicħil, u mutil kakobe chee
rb104.005 lay u cħicħil, lay a mutil kakoob
rb110.011 kax u tunil kak, chac nicen kak, chac toppen kak
rb112.005 uchic u toc, uchic u kinam kaki
rb114.011 ek picte in uayazba ca tin kamah u kinam kak lae
rb120.008 u lubul bin yicnal, zom cħin,
      zom pul yicnal can yah ual kake
rb137.007 ti eli chacuil, zac uil tumen hulbil zoh,
      hulbil akab tok, hulbil holom kak
rb138.004 lay bin oc ta kinam; ma kaki, ma xotomi
rb154.011 holom kak oc ta pol
t 042.014 bin lublahac kake bin ix hokoc nucuch kak
      yokol uinicobi

Kak 2a) db) holom kak: lit. wasp fire / ulcer, from holom = wasp and kak = fire / ulcer. Apparently some sort of illness which causes fever. Since kak / kak chi = halitosis, from kak = fire and chi = mouth and in line rb137.007 holom kak is associated with zoh = hoarse throat perhaps holom kak is some type of mouth or throat ailment. It is also associated with akab tok = some sort of throbbing night fever (Ethnobotany text 280). If the above is correct, then in the Bacabs text, line 137.007, fever is burning because of piercing hoarse throat (hulbil zoh), piercing akab tok fever (hulbil akab tok), and piercing halitosis (hulbil holom kak: piercing wasp burning-breath). It should be noted that Pío Pérez (1898) lists holom kak as a medicinal plant, and thus for line rb137.007 Roys has opted to read this as a plant name. However, there are plant names which derive their names from the ailment they cure, and this may be such a name.
Arz/Bac/369: Ahí ardió la enrojecida fiebre, la fiebre baja; por la voz ronca y hueca, de la noche asaeteada del taladro de pedernal de las llamas que saltan . . . note: El vocablo chacuil está formado de chacau "caliente" y del sufijo relator o nominalizador -il, lo que resulta en chacuil "calor, fiebre". En este contexto esotérico, se descompone dicho vocablo como si estuviera compuesto de chac + uil y se construye el palalismo chacuil y sac uil, estableciendo así la relación entre rojo (chac) y blanco (sac).
Arz/Bac/381: Las llamas del fuego se te metieron en la cabeza.
Roys/Bac/47: Then burned the fever (chac-uil, "red-uil"), the sac-uil ("white-uil") because of him. The piercing soh-plant, the piercing akab-tok ("dark-flint," fl.?), the piercing holom-kak (fl.?), . . . note 105: I suggest that sac-uil is an improvised word.
Roys/Bac/52: Holom-kak ("holom-wasp-eruption") enters your head.
Roys/Bac/114: Akab-tok ("dark-flint"). Presumed to be a plant name; akab and tok are elements in known plant names. Cited in an incantation for kanpedzkin (a wasp?) at the head of a man. (MS p. 137).
Roys/Bac/119: Holom-kak, or x-holom-kak, "holom-insect-eruption" or "-fire." A medicinal plant (P.P., 1898). Cited in incantations for kanpedzkin at the head of a man and for making a fire burn (MS p. 137, 154).
rb137.007 ti eli chacuil, zac uil tumen hulbil zoh,
      hulbil akab tok, hulbil holom kak
rb154.011 holom kak oc ta pol

Kak 3) db) fury, indignation.
ems) colera: kak. ems) indignacion: zay-al ol, kak.
a149 chicchan; ah tzab u mut, habin u che, kak yol,

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section K - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page