Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-16-03

Kak, chab – Kakzabac

Kak, chab vns) Cauteriçar la llaga, y el tal [hecho]: lichib kak, chab kak.

Kak che nel) boureria pulchra millsp. - rubia.: bacalbo, bacalche, cacalche, kakalche, kakche -- mad., med.

Kak che; kakal chee:} euano. (mtm)

Kak chi ach vns) Balandrón y parlero: ah lilon, ah can cab chij, ah çacach than. vns) Balandrón que de todos diçe: kak chij, kak chij ach. vns) Balandrón y deslenguado: ah picħ kal ak. vns) Balandronear o baladrar: picħ yah ak, picħ yah chij.

Kak chi vns) Balandrón y parlero: ah lilon, ah can cab chij, ah çacach than. vns) Balandrón que de todos diçe: kak chij, kak chij ach. vns) Balandrón y deslenguado: ah picħ kal ak. vns) Balandronear o baladrar: picħ yah ak, picħ yah chij.

Kak chij: kak chij ach:} grandezidor y hablador que de todos dize. (mtm)

Kak chumuc akab vns) A la media noche: tu çuhuy akab, ti kak chumuc akab.

Kak chumuc akab; tu zuhuy akab: media noche. (sfm)

Kak chumuc kin mtm) bahun: quanto, en tiempo. bahunx ma kuchuc tu kak chumuc kin? quanto falta para medio dia? bahun kin a hantantic hun cuch ixim: quanto te dura una carga de maiz? o en quantos dias te la comes?
vns) Al mediodía: ti chumuc kin, ti kak ti chumuc kin.

Kak chumuc kin; zuhuy kin; tu zuhuy kin: medio día, medio día en punto. (sfm)

Kak chumuc: medio de dos extremos. ¶ kak chumuc akab: al punto de medio noche. ¶ kak chumuc kin: al pinto de medio dia. (mtm)

Kak, dzon vns) Bala de arcabuz o otro tiro así: yol castelan dzon, yol dzon kak. vns) Batir la fortaleça: dzon kak .t. P[a]s[iv]o: dzonkaktabal. vns) Botón de fuego, y darlo: dzom kak .t. .l. dzodzom kak .t. vns) Conbatir o pelear: bateel, katun yah, ppiz ba. Conbatir con artillería: dzon kak .t.

Kak ek cam) kak-ek: incordio, tumor.

Kak, hax vns) Cometer peccado insestuoso, por metáf[or]a: hax kak ti chac bacel. Cometió así pecado con su hija: u haxah kak tu chac bacel yetel yix mehen.

Kak, kiich vns) Calentarse al fuego: kijch kak, kijchintah.

Kak, lichib vns) Cauteriçar la llaga, y el tal [hecho]: lichib kak, chab kak.

Kak, lichib vns) Botón de fuego, ynstrumento con que se da: lichib kak.

Kak Moo db) See Kinich Kak Moo.

Kak mucuy db) u kak mucuy: twilight's fire, from kak = fire and mucuy = dusk, twilight, or alternatively turtledove's fire, from kak = fire and mucuy = turledove. Apparently some glowing vapor in the manner of Saint Elmo's fire, the electrical discharge which is sometimes seen around ships.
vns) vapor a manera de humo que sube sobre la tierra en la fuerza de las ? ? ? tierra: u kak mucuy.

Kak Ne Chapat
Roys/Bac/132: Chapat ("centipede"). Here it appears only as part of the name of Kak-ne-chapat ("fire-tailed-centipede") in an incantation for ulcers (MS pp. 106, 109). See Glossary of Proper Names.
Roys/Bac/153: Kak-ne-chapat ("fire-tailed-centipede"). One description of the chapat is that it is only a certain worm or caterpillar found in wet places (Pacheco Cruz, Léxico de la fauna yucateca, 52). It is, however, also defined as a centipede (Pérez Dict.). Beltrán (Arte de el idioma maya, 227) explains "ah-uac-chapat" (apparently a misprint for ah-uuc-chapat) as a "serpent with seven heads." Seler (Gesemmelte Abhandlung, IV, 742-43, 747) illustrates the centipede in Mexican art but states that he has not found it in the Maya codices. Kak-ne-chapat is cited in an incantation for ulcers (x- chac alan kak) (MS pp. 106, 109). Ulcers, although they have a special name, could be considered to be an eruption (Maya, kak), and kak is a homonym meaning "fire" also.
rb106.015 u chac kak bin kak tamaye, kak ne chapat,
      uuc ne chapat
rb108.010 cħab in kak ti ulac kak tamaye, kak ne chapat,
      uuc ne chapat

Kak Ne Xooc db) lit. fire tail shark, from kak = fire, ne = tail, and xooc = shark. There may be a reference to this deity in line c341. See example below.
Landa/Rel/94: Tenían costumbre, después de que habían hecho la fiesta en los pueblos, irla a hacer a la costa los señores y mucha gente; y allá hacían muy grandes pesquerías y regocijos y llevaban gran recado de redes y anzuelos y otras industrias con que pescan. Los dioses que en esta fiesta eran sus abogados son Ahkaknexoi (Ah Kak Ne Xooc), Ahpua (Ah Pul Ha?, Ah Ppuh Ha?) y Ahcitzamalcun (Ah Cit Dzamal Cum?).
c341 tu kinil u tzay kak, u tzay ne xooc

Kak noh ek vns) Cometa: budzal ek, budzil ek. vns) Cometa que corre: halal ek. vns) Cometa encendida: u halal [ek] dzutam. vns) Cometa grande: kak noh ek.

Kak, ocom vns) Coluna o mármol redondo de piedra: ocom tun. Coluna de madera o po[s]te: ocom. Coluna quadrada así: can amay ocom. De fuego: ocom kak. Vieron dezender del cielo, de noche, una coluna de fuego: yilahob yemel ocom kak ti akbil likul ti caan.

Kak, ppiliz vns) Çentella de fuego: u xicnil kak, u ppiliz kak. Quemose mi casa con una çentella: eli uotoch tumen u xicnil kak. Çentella muerta: u taanil kak, u taanil toc. Çentellar el fuego: ppiliz kak. A doquiera que ay fuego, luego çentellea: ua tab yan kak, ma xan u ppiliz.

Kak, taanil vns) Çentella de fuego: u xicnil kak, u ppiliz kak. Quemose mi casa con una çentella: eli uotoch tumen u xicnil kak. Çentella muerta: u taanil kak, u taanil toc. Çentellar el fuego: ppiliz kak. A doquiera que ay fuego, luego çentellea: ua tab yan kak, ma xan u ppiliz.

Kak tamay
Roys/Bac/154: Kak-tamay. Since it is cited in anincantation for ulcers (x- chac anal kak) (MS pp. 106, 109), this appears to be a reference to the term kak-tamay-ek, which could mean literally "fire-ill-omened-star" or "ulcer"). Both terms, however, are defined as meaning "carbuncle" and "a fabulous monster." (See Béltran, Arte de el idioma maya, 228; Pérez Dict.). Tamay is also the name of a large tree, which is a remedy for ulcers (Roys, Ethno-Botany, 283). We are reminded of the word carbuncle, which can mean either a boil or a semiprecious stone.
rb106.015 u chac kak bin kak tamaye, kak ne chapat,
      uuc ne chapat
rb108.010 cħab in kak ti ulac kak tamaye, kak ne chapat,
      uuc ne chapat

Kak ti hanal; hach hul ol; ti babal: antojadizo como de preñada. (sfm)

Kak tzelep: como a la vna. kak tzelep akab: muy noche o muy tarde como a la vna de media noche. ¶ kak tzelep kin: tarde como a la vna despues de media dia. (mtm)

Kak u Pacal db) lit.: fire is his shield. An important personage mentioned in the hieroglyphic texts at Chi Cħeen Itza. See mtm) Kak: fuego, alumbre., and vns) Escudo, amparo del cuerpo: chimal .l. pacal. vns) Rodela: chimal .l. pacal.
There has been some confusion about this name, with such authors as Roys, basing their interpretation on Cogolludo, saying that the name is Kak U Pacat = "fiery glance". However, hieroglyphic readings of this name from the hieroglyphic text in Chichan Cħob (Casa Colorada) at Chi Cħeen Itza confirm that the name is in fact Kak U Pacal. (Kelley, p.240-242.)
Cog/His/I:255: Veneraban un ídolo de uno, que habia sido gran capitan entre ellos, llamábanle Kukulcan (Kukul Can): y uno de otro que fingieron traia en las batallas una rodela de fuego, con que se abroquelaba, llamado Kakupacat (Kak U Pacal), vista de fuego. (Note: Cogolludo is correct is stating that kak u pacat means "fire is his face". However, the correct reading is kak u pacal, meaning "fire is his shield", as indicated by the phrase "una rodela de fuego" given earlier in this paragraph.)
g262 lay ix u katunil cimci Chakan Putun
      tumen Kak u Pacal yetel Tecuilue

Kak, xicnil vns) Çentella de fuego: u xicnil kak, u ppiliz kak. Quemose mi casa con una çentella: eli uotoch tumen u xicnil kak. Çentella muerta: u taanil kak, u taanil toc. Çentellar el fuego: ppiliz kak. A doquiera que ay fuego, luego çentellea: ua tab yan kak, ma xan u ppiliz.

Kak yaa; kaktah yaa; chuchul yaa: pasar, enjugar zapotes. (sfm)

Kak Yol Mat
Roys/Bac/154: Ix Kak-yol-mat ("lady fire-heart-mat"). Cited in an incantation for snake-pulsation of the abdomen (can tippte) (MS p. 120).
rb120.004 hek u lubul bin yicnal ix kak yol mat u cool cħab,
      u cool akab

Kak, yum vns) Ca[ñ]ón de fuelles de fragua: yach fuelles, yach yum kak.

Kak, Zuhuy Cog/His/I:257: A las que perseveraban en el recogimiento que se ha dicho, que era como monasterio de monjas, porque algunas nunca querian salir á casarse, y permanecian vírgenes, teniéndolo á gran virtud; cuando estas tales morian, las adoraron en sus estátuas por Diosas. Una de estas fué hija de un rey, á la cual llamaron Zuhuy Kak: esto es fuego vírgen. Era Diosa de las niñas, á la cual las ofrecian y encomendaban.
Roys/Bac/159: Suhuy-kak ("virgin-fire"). The spirit of the new fire and goddess of healing and young girls. She was the deified daughter of a ruler and founded a religious order of virgins (Cogolludo, Historia de Yucatán, bk. 4, ch. 8). Cited in an incantation to charm a scorpion (u thanil zinan) (MS p. 161).
rb161.003 u zuhuy kak bin a chich

Kak.t.: asar al fuego y pasar chicoçapote. ¶ kakte vlum: (mtm)

Kak: cosa derecha. ¶ kak vaan: es derecho de alto abaxo. (mtm)

Kak: fuego, alumbre. Vide infra: kakil. (mtm)

Kak: fuego, lumbre. ¶ kakal: coda de fuego. ¶ u kakil katun; u yail katun: lo fuerte (el momento más grave) de la guerra. ¶ hax kak: encender fuego con unos palos. ¶ nuch kak; nudz kak: encender fuego juntando leña. ¶ hobol: arder mucho el fuego. ¶ yum kak: encensario. ¶ u kinal kak: la fuerza del fuego. (sfm)

Kak: la colera con que vno muestra su indignacion y yra. ¶ yan kak tu pucçikal: esta muy calerico y indignado. (mtm)

Kak: una enfermedad como viruela. (La segunda parte de este Diccionario, lleva solo: viruela). ¶ thuch; lun kak: viruela loca que no es peligrosa. ¶ dzon kak; pom kak: viruela grande. ¶ uzan kak: viruela o sarampión que pocos se escampan de ella. (sfm)

Kak; hun mudzub ich; hun zut: en punto, en un punto. ¶ kak chumuc kin: en punto de medio día. ¶ ma kuchuc tu kak chumuc kin: ¿cuanto falta para llegar a medio día? ¶ u kakil katun; u yail katun: lo fuerte (el momento más grave) de la guerra. (sfm)

Kak; kak cimil:} fuego, enfermedad. tomase por viruelas en general. (mtm)

Kak; kaktah: asar, abrasar. (sfm)

Kaka vns) Amarga cosa: ka, kaka, ma cij. Amarga fruta y no madura: çudz. Amarg[o] haçer: kacunah. El neutro: kahal. Amargo o amargura: kail.

Kaka: cosas amargas. ¶ kaka xiu, hanal, ettz: yerua amarga, comida amarga, &. (mtm)

Kakaamancil vns) Andar sobre agua: kakaancil, kakaamancil.

Kakaan che vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kakam che .t. Asada cosa así: kakam che .t.

Kakaan vns) Asador para asar: kakab, kakob. Asar en asador: kak .t. Asada cosa: kakan, kakbil.

Kakaanchetic vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kakam che .t. Asada cosa así: kakam che .t.

Kakaancil vns) Andar sobre agua: kakaancil, kakaamancil.

Kakaancil: nadar o flotar cosa inanimada sobre el agua. (sfm)

Kakaat: hombre desaprouechado, vagabundo. ¶ bal v kakatil a ximbal tela: que andas por alla baldio perdiendo tiempo? (mtm)

Kakab vns) Asador para asar: kakab, kakob. Asar en asador: kak .t. Asada cosa: kakan, kakbil.

Kakab: asador. (sfm)

Kakab; kakeb:} asador con que algo se asa. (mtm)

Kakac
rb208.001 kakac che nol na kuke

Kakach likin: al oriente puntual. ¶ kakach chikin: al poniente assi. ¶ kakach nohol: al sur. ¶ kakach xaman: al norte puntual y derecho. ¶ kakach likil ik: viento de leuante derechamente, ettz., y assi de los otros. (mtm)

Kakacnac ol; kakamnac ol:} el inquieto e inconstante. ¶ kakacnac yol Juan: (mtm)

Kakacnac; kakamnac:} cosas inanimadas que andan aobre el agua y andar assi. ¶ De aqui: (mtm)

Kakal db) firey, from kak = fire and -al = adjectival suffix.
sfm) Kakal: cosa de fuego.
e134 u kakal na, u xiuil xitel na dios citbil
e483 kakal mozon chac u cuch katun
rp200 noh kakal ti x- akab cħeeno ti mani
rp354 ti le mesa cu kaholtic oc kax ah kakaloob luum
rr002 cu yantal in kubic le zaca ti nohol ik
      yetel ti kakal mozon ik
rr136 utial kakal mozon ikoob yetel canaan cacaboob,
      bacan u kuil kax
rt046 bey xan ti kakal
rv020 ti kakal mozon ikoob
mr329.007 u can tzuc u kakal can kuch
mr329.026 he ix chac kakal can kuche u lobil yah
      bay pocbil pek u yaile
mr329.037 bay u caah chac kakal can kuche
mr417.004 yetel x- kakal cab yantacoob yalan tunich
      bay u pach cane
rb043.001 u lubul tan kakal chakan
rb062.014 oxlahun cħaen ti kakal mozon caan chac
rb092.005 kakal ti cab, budzal caanal
rb105.001 he ix u kuchul kakalobe chee, nacoob chee

Kakal cab
mr417.004 yetel x- kakal cab yantacoob yalan tunich
      bay u pach cane

Kakal che nel) boureria pulchra millsp. - rubia.: bacalbo, bacalche, cacalche, kakalche, kakche -- mad., med.
nel) jatropha curcas l. - eupho.: niin, zicilte, zictle, xcacalche, xcaakalche -- agr., com., med., ol., tox.

Kakal che vns) Atrancar la puerta con palo: kal che. t. .l. kakal che .t.

Kakal dzon vns) Arca[b]uz o escopeta: dzon kak, kakal dzon.

Kakal kak vns) Asurada cosa, por mui ajada y seca así: kakalbil, kakal kak.

Kakal na cam) kakalna: casa publica, meson.
e134 u kakal na, u xiuil xitel na dios citbil

Kakal tecat
tg093 kakal tecat

Kakal u cal: tener miedo, ahusar. ¶ kakal u pol Pedro: cabeza angosta o ahnsada tiene Pedro. (sfm)

Kakalbil vns) Asurada cosa, por mui ajada y seca así: kakalbil, kakal kak.

Kakalchetic vns) Atrancar la puerta con palo: kal che. t. .l. kakal che .t.

Kakalna cam) kakalna: casa publica, meson.
e134 u kakal na, u xiuil xitel na dios citbil

Kakam che vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kakam che .t. Asada cosa así: kakam che .t.

Kakam che: asar en barbacoa. (sfm)

Kakamche cam) kakamche, tah: asar en parrilla.
vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kakam che .t. Asada cosa así: kakam che .t.

Kakamchetah cam) kakamche, tah: asar en parrilla.
vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kakam che .t. Asada cosa así: kakam che .t.

Kakamchetic vns) Asar en barbacoa, como hacen los indios: kakam che .t. Asada cosa así: kakam che .t.

Kakan: cosa asada. (mtm)

Kakanac: lo mismo que kakamnac .l. kakacnac. (mtm)

Kakanac: nadando o flotando sobre el agua. (sfm)

Kakat mtm) ah kakat than: inquiridor, importuno. mtm) babal: alguna cosa. a kakatex babal: quiere alguna cosa? mtm) babal: la hazienda /o/ obra de alguno. yan ua a uocol tu babal hunpaye: por ventura has hurtado de la hazienda de otro? u babalil caanob /o/ yokol cab: las cosas del cielo /o/ del mundo. u babalil missa: ornamentos para decir missa. talez u babal Juan: trae la hazienda o cosa de Juan.

Kakat na cam) ixkakat-na-tzucil: ramera. cam) xkakatnatzucil: ramera.
mtm) ah kakaz na, ah kakatancil: vagundo.

Kakat na tzucil cam) xkakatnatzucil: ramera.

Kakat than mtm) ah kakat than: inquiridor, importuno.

Kakatah
e283 tu kakatah tuni ah itza hele lae

Kakatancal cam) kakatancal: vagar azotando calles.

Kakatancil mtm) ah kakaz na, ah kakatancil: vagundo.
vns) Andar cru[ç]ando de una parte a otra: kaat, katal, kakaatancil.
vns) vaguear o andar vagueando: katnachil, kakatancil.

Kakatancil; babachancil; bubuchancil; nunumancil; zut chichi na: vaguear, andar baldio perdiendo tiempo o como corcho sobre agua. (sfm)

Kakatnac cam) kakatnac: vagabundo. katlac: su plural.
vns) Atrabesado an[d]ar de aquí allí: kakat nac xinbal.

Kakatnac ximbal vns) Atrabesado an[d]ar de aquí allí: kakat nac xinbal.

Kakaxci: cosa muy atada, asida, pegada, y apretada que no se puede desatar o despegar facilmente. ¶ kakaxci v kab; kakaxci yex: tiene las manos; tiene los calçones muy atados, que no se puede desatar. ¶ kakaxci in xanab tumen haa; ma vchac yocol voci: muy encogida y pretados estan mis çapatos o alpargates con la agua; no me caben los pies. (mtm)

Kakay: andar rescatando o vagueando. ¶ ah kaay; ah kaayah: rescatador, pregonero. (sfm)

Kakayah mtm) ah kakayah: rescatador, que vende y compra por los pueblos.

Kakaz db) as an adjective: very bad, very ugly, from the reduplicated form of kaz = bad, ugly.
ra077 ma u kateex kakaz ik
rh016 zuhuy tulacal u kakaz ikoob, u tuzbil ik,
rp117 ua tu yocol ti u kakaz ikoba
rp145 tumen u henaanmah tulacal ikal kakaz ikoob
mr090.012 ca ix tan uilic u hanal
      yetel yukule kakaz cħapahal
mr323.001 yan xan kakaz kak

Kakaz db) as an adverb: a little, from the reduplicated form of kaz = a little.
vns) Asomado del bino, medio borracho: kaz calan, kakaz calan.

Kakaz na ach: lo mismo y tambien el viaandante y el miserable que no la luze quanto trabaja. ¶ y el pobre desventurado sin casa ni milpa ni hazienda que oy esta en este pueblo y mañana en el otro y llaman assi a los malos quando se enojan con ellos. ¶ kakaz na ach vinicech, otzilech: eres vn vagabundo. (mtm)

Kakaz na db) probably ah kakat na is meant. See kakat na above.
mtm) ah kakaz na, ah kakatancil: vagundo.

Kakaz na; kakaz nach; nunum ach; kazac nach; ah xin ximbal; man man tadz; huhu yol: vagabundo habitual, viandante. ¶ kakaz uinclo: no sabemos de donde es o de donde viene este vagabundo (sfm)

Kakaz: hombre baldio o vagabundo .l. kakaz vinic. ¶ kakaz naech .l. ah kakaz naech .l. kakaz na a cah .l. kakaz na a beel: eres vagabundo que andas de casa en casa. (mtm)

Kakba
mr116.014 ppiz u kakba le huaz yanil yok kak yanil uixe
mr138.016 ca haykinte piz u kakbae

Kakbil bak db) roasted meat, from kakbil = roasted and bak = meat.
c 063.009 yoklal u dzaci kakbil bak u hante dzuloob
      yetel capitanoob tulacal

Kakbil db) roasted, from kak = fire and -bil, an adjectival suffix.
vns) Asador para asar: kakab, kakob. Asar en asador: kak .t. Asada cosa: kakan, kakbil.
rq103 ti ment u coleloob ti ment u kakbiloob in yum
c 063.009 yoklal u dzaci kakbil bak u hante dzuloob
      yetel capitanoob tulacal
mr017.011 ua mae cici kelbil arroz muxbil
      ca a dza ichil hunppel zut kakbil he
mr074.040 ca a dza ichil le zut kakbil he
mr127.008 ma takancunbil halil u kintale
      ua zut kakbil yetel luch
mr128.006 kakbil, ca zibanac u luumil yit ppul u noy kuxub
mr153.003 zozopp kakbil
mr157.003 zopp kakbil
mr184.006 ca a pakci ca ix u bacal xan kakbil
mr186.005 u nice zopp kakbil
mr186.008 zopp kakbil, ca haxalhax
mr187.008 zopp kakbil
mr396.014 zopp kakbil, kinal ca pocac u chun u co tulacal
mr426.023 zopp kakbil, yedzbil u kabil chacau chacau

Kakbil yah: zapote pasado. (sfm)

Kakbil: asado, quemado. (sfm)

Kakbil: cosa asada. (mtm)

Kakeb vns) Asador para asar: kakab, kakob. Asar en asador: kak .t. Asada cosa: kakan, kakbil.

Kakel
mr101.010 toh yol u kakel

Kaken
rb199.003 tan zazil ti akab kaken cabal, budzen caanal

Kaketbal
mr396.004 bay tun bin kaketbal u kinal

Kakicuba
mr116.016 ppiz u kakicuba xane

Kakil (u -) katun; u yail katun: lo fuerte (el momento más grave) de la guerra. (sfm)

Kakil be crm) yah kakil beh, yah kakul beh: 3: farol de nao.

Kakil cam) kak, kakil: fuego, viruelas.
mtm) ah pom kakil: el que tiene viruelas.
vns) Abismo del Infierno: u dzonot kakil Mitnal. vns) Buscar uno su daño o perdición: nudz kakil, hoc[ħ] ppentacil. Nosotros emos buscado nuestro daño: ca nudz ca kakil,: ca hoc[ħ] ix ca ppentacil.
e338 ix pom kakil
g169 lay haab cu ximbal ca uchi noh kakil lae, 1569
j024 ix pom kakil
mr096.003 lay lic yalabal zizim kuchil, zizim kakil
      tumen ah dzacobe
mr107.004 a zizcuntic u kakil
mr321.005 ca a choh yokol tulacal yetel kab tulacal u kakil
mr325.005 ma lob u lukzic cu zizcuntic u kakil
mr325.008 cu lukzic cu zizcintic u kakil
rb067.012 uet ulac bacan bin u kakil in uoce

Kakil cam) kak, kakil: fuego, viruelas.
mtm) ah ek pedz kakil: el que esta llagado de fuego de sanct anton.

Kakil keban: castigo del pecado. (sfm)

Kakil metnal
vns) Abismo del Infierno: u dzonot kakil Mitnal.
c 102.009 xeneex tu kakil metnal ma xulumte
      lay menaan ti cizin tumen in yume

Kakil mitnal vns) Abismo del Infierno: u dzonot kakil Mitnal.

Kakil, nudz vns) Buscar uno su daño o perdición: nudz kakil, hoc[ħ] ppentacil. Nosotros emos buscado nuestro daño: ca nudz ca kakil,: ca hoc[ħ] ix ca ppentacil.

Kakil: el fuego que sale del madero quando le queman. ¶ kakil che: el fuego assi que sale del madero. ¶ v kakil mitnal: el fuego del infierno. ¶ v kakil yol dzon: el fuego del alcabuz, ettz. ¶ v kakil cħuplal: el fuego de la muger con que enciende al varon. ¶ v kakil katun: los principales, capitanes, y mas fuertes solados del exercito. (mtm)

Kakil: enfermedad grande de fuego que alcança a todos o a los mas. (mtm)

Kaklabil: carne seca assi. (mtm)

Kaklah vns) Bruñir y alisar la loça el alfarero antes de cocella: kaklah. kakla. Bruñe así tu cántaro: kakle a ppuul.

Kaklah: secar las carnes al fuego y despues al sol para guardarlas. ¶ kaklex a cimçah ceh: (mtm)

Kakle vns) Bruñir y alisar la loça el alfarero antes de cocella: kaklah. kakla. Bruñe así tu cántaro: kakle a ppuul.

Kaklic vns) Bruñir y alisar la loça el alfarero antes de cocella: kaklah. kakla. Bruñe así tu cántaro: kakle a ppuul.

Kakmal: secarse o marchitarse con el sol o fuego las yeruas, ettz, y tambien secarse las carnes y frutas para conseruarlas para adelante y asurarse lo que se cueze. (mtm)

Kakmal; chuchmal; nacħmal: asurar, asurarse la olla que se cuece sin agua. (sfm)

Kakmal; zimal: secarse (como leña muy seca). (sfm)

Kaknab db) ocean, sea. Today pronounced canab or kanab.
cam) cħenthan kaknabil: onda. cam) zuz kaknab: arena.
crm) yokopil kaknab: 3: golfo del mar. crm) yikil ha: 2,4,5: ave o animalejo de agua o laguna. yikil kaknab: 6; yikel kanab: 8: ave, sabandija o gusanillos de la mar. crm) yaam: 1; yam: 6,11: olas u ondas de la mar. yaam yaam: 3: ola, onda de agua. bucħan: 11; u tzicit haa: 2: ola de agua.
ebm) kaknab: sea.
ems) mar: kaknab.
mtm) Kaknab: la mar. ¶ kaknabil: cosa de mar. ¶ kaknabil cħicħ: paxaro de la mar. ¶ ah kaknabil yoc: el que nauega y anda por mar. mtm) ah zabim hol kaknab: atalaya o vela de puerto o costamar. mtm) ah chi kaknab: el que mora en la costa de la mar. mtm) ah nak payil: idem, los que moran en la costa del mar. mtm) ah nak kaknabil: los que moran en la costa del mar.
sfm) Kaknab: mar.
vns) Abonançar la mar, sosegarse: lemel kaknab .l. lemel u pec kaknab. vns) Abonan[ç]ar, hacer que aga bonança en la mar: le[m]çah kaknab. Está quieta la mar: leman kaknab. vns) Agua del mar: yaalil kaknab. del pozo: yaalil cħen. vns) Ahogar en agua: bul nij ti haa .l. bulcah nij ti haa. Ahogó Dios a Faraón con su exérçito en el Mar Bermejo: u bulçah Dios u nij Faraón ichil Chachac Kaknab. vns) Alborotarse la mar: likil kaknab, likil u yam kaknab. vns) Alborotarse o enturbiarse el agua con el biento: tulpalancil yaalil kaknab. vns) Alterarse y enbraueçerse la mar: hom kaknab, homchahal kaknab. vns) Animal de agua: u baal haa, u baal kaknab. vns) A pie enjuto pasar la mar: mançah, chactah kaknab. vns) A rraíz o a la orilla de la mar: hal kaknabil. A rraíz o a la orilla de la playa: hal payil. A rraíz del agua por la plaia: hal tan pay, chi kaknab. vns) Arena: cuz. Arena de la mar: u çuzil kaknab. vns) Atalaya de guera: ah çabin katun, u çabin katun. Atalaia de puerto o de costa de mar: ah çabim hol kaknab. vns) Barra o banco de la mar: bootz. vns) Calma hacer en la mar: chalan kaknab, leman kaknab. Calmar la mar: kilil kaknab, lemel kaknab. vns) Cosario y ladrón por la mar: ah ocol ti kaknab. vns) Costa de mar: pay, u chij pay, u chi kaknab, u hol pay.
a085 zihci u baal kaknab yetel luum
e645 elom dzidz, elom zuz, elom mucuy ti chi kaknab
f161 ca mucchahiob tu yam zuz, tu yam kaknab
i614 38; mehene, ca tun xicech a cħab noh xib
      yetel u xiuil tanil kaknabe
i616 he ix u xiuil tanil kaknabe, lay ix baue
j160 bin ix elec kaknab, bin in likebal
      lic ix u yelel kak pactabali
j173 elec ix kaknab, in bin ci nococ ix u uich caan
j282 ti tali u nocophal, tzel bab teex kaknab
mr012.004 u leob tulacal yetel u zuzil kaknab chacbil
mr242.002 cħa u pach hulub yan nak kaknabe
mr242.007 ca u cħa ca xoth u cheil u hulubil cay
      le yan nak kaknab
mr293.002 lay cangero, h- buk u kabae le yan nak kaknabe
rb068.001 oxlahun ueceb uchic in uecic tu chi kaknabe
rb112.011 ti el bin u chi zuzi, ti el bin u chi kaknabi
rb125.011 u kaxal bin tu chi kaknab
rd002.229 ti santo kaknaboob le bacan le kaknab xan
rd002.259 ti bacan noh chi kaknab ci yanoon xan
rd002.507 ti santo chi noh luum kaknab bacan cu ci than xan
rd002.907 te bacan yokol santo chi ha yanoon
      tu chi u kaknabi
rb022.009 icnal bin ix kaknab

Kaknab, chi vns) Costa de mar: pay, u chij pay, u chi kaknab, u hol pay.
e645 elom dzidz, elom zuz, elom mucuy ti chi kaknab
rb068.001 oxlahun ueceb uchic in uecic tu chi kaknabe
rb112.011 ti el bin u chi zuzi, ti el bin u chi kaknabi
rb125.011 u kaxal bin tu chi kaknab
rd002.259 ti bacan noh chi kaknab ci yanoon xan
rd002.907 te bacan yokol santo chi ha yanoon
      tu chi u kaknabi

Kaknabil
h330 ti eli dzidz, ti eli u chi kaknab;
      u kaknabil numya lae
rb112.010 u lubul bin lakin kaknabil

Kaknal mtm) ah kaknal: enfermo de fuego.

Kakob vns) Asador para asar: kakab, kakob. Asar en asador: kak .t. Asada cosa: kakan, kakbil.

Kaktabac
i414 ca tun kaktabac utial u hantantabale
mr020.003 ca dzolabac u keuel ca kaktabac
mr195.012 cu dzocol u ppobole ca zopp
      kaktabac u le x- kaxil x- koch
mr358.003 ca cici kaktabac, ca dzabac ti hantal

Kaktac
mr433.003 ca zopp kaktac u kukumil yetel kumel chacdzidzib

Kaktah cam) kak, kaktah: v.a. asar.
ems) asar: kak-t-ah, opp, pooc.
vns) Ablandar la çera al calor del sol o del fuego: al kak .t., .l. al maneçah.

Kaktah ya; kak ya; chuchul ya: pasar, enjugar zapotes. (sfm)

Kaktah; kak: asar, abrasar. ¶ kakbil yaa; chacbil xin: ha de ser asado o cocido. ¶ muc taan: asar debajo de la ceniza. ¶ pooc: asar mazorcas o huevos blandos. ¶ poc chuc; chel chuc; chel chuctah: asar sobre las brasas (como huevos). ¶ chucul kak: asar en barbacoa. (sfm)

Kaktamay cam) kaktamay, kaktamay-ek: carbunclo, animal fabuloso.

Kaktamay ek cam) kaktamay, kaktamay-ek: carbunclo, animal fabuloso.

Kaktan mayec: carbúnculo (animal). (sfm)

Kakte db) fourth form transitive of kak = to burn, to roast.
mr193.002 cħa u le pichi che ca a zopp kakte
mr240.014 ca a hom kakte
mr265.015 ca a kakte ca tun a dza u hante
mr265.016 ua cħuplal le hach tuba
      kakte huntul xibil cħo u hante
mr275.005 ca a zopp kakte ca a yacħte
      ca a choh u kabile tu ni
mr376.012 ua u ppec cheche he ca u zut kakte ca yuke

Kaktic vns) Asador para asar: kakab, kakob. Asar en asador: kak .t. Asada cosa: kakan, kakbil.

Kakul be crm) yah kakil beh, yah kakul beh: 3: farol de nao.

Kakzabac db) fourth form passive of kak = to burn, to roast.
j221 ca tin tzolah u than hahal ku tali ti caane;
       bin kakzabac

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section K - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page