Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-16-03

Kam – Kamyah

Kam (ah -) hulacab; ah hulanal: hospedero (que recibe huéspedes). (sfm)

Kam (ah—) baalba: eredero. (sfm)

Kam (u—) pach tzimin: silla del caballo. (sfm)

Kam 1: db) to receive.
cam) etkam: mercer. cam) kam, kamah: v.a. recibir. cam) nakmankam: a raiz, v.g. nakmankam a kozic in palil.
ems) desayunar: kam chi. ems) enfermar: ul, kam ya-ah, ppuh, koh-an. ems) recibir: kam-ah.
mtm) ah et kam than: el responden que responde sin hablar con el, ni preguntar que lo tiene de vicio. mtm) ah kam: mozo que servicio que sirve por pocos dias. ix kam: lo que assi sirve. mtm) ah kamal kam thanob: los que hablan en dialogo, preguntando y respondiendo. mtm) ah kam balba: eredero. mtm) ah kam: mesonero o ventedio. mtm) ah kam chi: respondon, rezonglon. mtm) ah kam hula: hospedero que recibe huesped. mtm) ah kam koch: fiador. mtm) ah kam ppolmal: factor de algun mercader. mtm) ah kam baalbatah: heredero hazer a alguno. mtm) ah kam nicte: el que se casa. mtm) ah kam patan: aquel a quien se paga censo o tributo. mtm) kama in kuben than cen ah tzuyahe: recibid las encomiendas deste miserable.
vns) Acojer en casa cualquiera: kam .l. ulatah, ulate. vns) Cobrar alguna enfermedad: kam. ah ab. Pegóseme la enfermedad de Ju[an]: in [k]a[m]ah u yaah Ju[an]. vns) Comulgar [o recibir algo]: kam. Comulgar [sacramentalmente]: kam u sacramentoil altar, u cucutil yumilbil.
e067 kameex a uulaex, ah mexoob, ah puloob tu chicul ku
e159 kameex a uulaex, talel u caah c' zucunobe
e218 kameex a uulaex, ti talel ichil a cahalexe
e570 lic u talel, kameex a uulaex;
      hun auat, hun lub u talel
f114 lay u kam chi lae balche
j373 kam a uulaob, ah mexoob, ah likin caboob
k153 coneex ti lakin u dzay u ix ocom cheil kiliz kam kak
      yokol uitz
k263 coox c' kam nicte
ra035 utial u kam toon le santo primicia
rp317 le zinaan ik cin cħocħiktic
      ti kam mukul ik lamayil iko
rp329 kakaz ik kam mukul ik
rr161 cu uenzal u kame humppel noh mesa
      ti ah canaan cacabiloob
rr193 u taloob, u kamoob humppel santo noh mesa,
      tu can titz mesa
rr195 u kamoob humppel santo noh mesa
rv035 ti u kamoob ti noh ah tepaloob
mr004.004 kinkinal tune ca dzabac yuk hatzcabil
      maili u kam u chie
mr080.055 kinkinal ca yuk hatzcab maili u kam u chie
mr223.013 kinkinal ca bin yuk ti hatzcab maili u kam u chie
      utial ca kahac lae
mr420.013 cħabil kinal ca dzabac yuke hatzcab
      maili u kam u chie ca yuke
rb184.001 kameex cħab
rb187.009 zam u kam u chi ti chacal chacah
rd001.779 cu kam u kaba desde beyora
rd002.654 ci kameex le santo cuenta desde beyora

Kam 2) db) strong, loud.
sfs) grito y gritar: tatah auat, boboh auat.
vns) Clamar dando boçes y el tal clamor: tatah auat, kamac[h] auat.
b448 canil lamat utz; licil u lubul ha, hach kam chac

Kam 3) vns) Ama de serbiçio, que sirue: ix kam.

Kam ach ems) fuerte: yac, cel-em, cheb, chiich, kam-ach, noh-ach.

Kam baalba mtm) ah kam balba: eredero. mtm) ah kam baalbatah: heredero hazer a alguno.
vns) Constituir en offiçio: uacunah ti. Quiérote constituir en casique: uolah in uacunech ti b[a]tabal. Constituir en heredero: uacunah tah kam balbail. Constituir en procurador: uacunah tah kulelil. Constituido [heredero] assí: uaan tah kam balbail.

Kam baalba: heredad, hacienda (más bien es: es heredar). (sfm)

Kam baalba: heredar. ¶ macx kami v baaluba Juan: quien eredo la hazienda de Juan. ¶ De aqui: ah kam baalba: eredero. (mtm)

Kam baalbail vns) Constituir en offiçio: uacunah ti. Quiérote constituir en casique: uolah in uacunech ti b[a]tabal. Constituir en heredero: uacunah tah kam balbail. Constituir en procurador: uacunah tah kulelil. Constituido [heredero] assí: uaan tah kam balbail.

Kam baalbail: erencia. (mtm)

Kam balbail: herencia. (sfm)

Kam be: recebir al que viene; salirle a recebir o al encuentro. ¶ bini v kam v beel v cħuplil: fue a recebir a su muger al camino. (mtm)

Kam chac atancil vns) Casamiento o matrimonio: kam nicte, kam chac, atan[c]il.

Kam chac vns) Casamiento o matrimonio: kam nicte, kam chac, atan[c]il.

Kam che nel) randia longiloba hemsley - rubia.: ahcamkax, acamkax, acankax, canalkax, kax, xkax, yaxkamche.

Kam che vns) Començar a bolar las abez: likul u xik. Ya comiença a bolar la paloma y se asienta en los árboles: likil u cah u xik ucum licix u kam che.

Kam cheh vns) Carcajadas de rrisa, y darlas: auat cheh, kam cheh.

Kam chi ach: rezongón (?). (Kam chi = desayuno, ach = membrum virile). (sfm)

Kam chi ems) desayunar: kam chi.
mtm) ah kam chi: respondon, rezonglon.
vns) Aiuno estar por no se aber desaiunado: ixma kam chij. vns) Almorçar y almuerço, por desayunarse: kam chij. Aún no he almorçado: ma to in kamal in chij. vns) Bocado o almuerço: kam chij.
mr006.006 ca bin yuke ca bin u kuxe maili u kam u chie
mr025.004 cu zaztale ca a kinte a dza yuke
      maili u kam u chi le kohaane

Kam chi: desayuno, desayunarse. ¶ ma tin kamah in chi: no me he desayunado. (sfm)

Kam chij than.t.: desuergonçarse en palabras. ¶ v kam chij thantah v yum: desuergonçose a su padre assi. (mtm)

Kam chij.t.: responder gruñendo o reçonglar. ¶ lic xin a kam chijtic a yum bax a naa: respondes gruñendo a tu padre o madre. (mtm)

Kam chij: la primera comida que se come al dia y desaiunarse. ¶ tac in kam chij: venga mi comida, o almuerço. ¶ ti kam chijnech va .l. ta kamah va a chij: por ventura haste desaiunado. ¶ ma tin kamah in chi .l. ma ti kam chijnen: no me he desaiunado. ¶ kam chij paal: puches para niños. (mtm)

Kam coyol: recebir de otro caucion o fianças o prendas. (mtm)

Kam cuch tzimin vns) Albarda de bestia o e[n]xalma: u kam cuch tzimin.

Kam cuch vns) Albarda de bestia o e[n]xalma: u kam cuch tzimin.

Kam db) in plant names:
Roys/Bac/127: Yax-kam. This name is not found elsewhere, and I suspect that yax-kanan is meant (cf. P.P., 1898). Kanan is Hamelia patens, Jacq., a shrub or small tree. The "yax-toc" (yax-tok, "fresh-flint") is reported as a synonym for the yax-kanan (Standl.). The "yax-kam" is cited in an incantation for chipping a flint point (MS p. 197).
rb197.007 bal tun bacin in halal yax kam

Kam hol db) pillow. See kamhol.

Kam hula mtm) ah kam hula: hospedero que recibe huesped.

Kam ich: la primera fruta que llena el arbol, o que se coge del, aun que no sea la primera que llena, y frutificar la primera vez. (mtm)

Kam ik vns) Aire o biento reçio: chacal ik .l. kam ik.

Kam kaax nel) randia laetevirens standley - rubia.: ahkamkax, acankax, yaxkamkax (tintache) -- tint.

Kam kax nem) ahkamkax: randia laetevirens standley - rubia. randia longiloba hemsley - rubia.

Kam koch mtm) ah kam koch: fiador.

Kam koch: fiar a otro; salir por su fiador por delito o pena y voluer por el. ¶ in kamah v koch Juan: sali por fiador de Juan. ¶ tech va yah kamil in koch: has por ventura de fiarme o voluer por mi. (mtm)

Kam koch; cħa koch; mac koch: salir por fiador, fiar por delicto. ¶ ten yah kamil u koch Pedro: yo soy fiador de Pedro. (sfm)

Kam mukul ik
rp288 cin cħocħiktic cin uacħiktic
       tulacal le kam mukul iko le lamayil iko
rp317 le zinaan ik cin cħocħiktic
      ti kam mukul ik lamayil iko
rp329 kakaz ik kam mukul ik

Kam nicte ems) casarse: kam nic-te, atan-z-ah. ems) casamiento: kam nic-te.
mtm) ah kam nicte: el que se casa.
vns) Bodas de casamiento: kam nicte. vns) Bodas, en conbite de ellas: hachilancil, hachilincil. vns) Bodas, por fiestas de comida: [ç]uanil oc uah. vns) Casada, muger que tiene marido: atantzil, ix ichamnal. vns) Casa[da] que tiene el marido huido: ah pudz icham. vns) Casada segunda bez: ah chuyba. vns) Casado, respeto de la compañera: et kam nicteil. vns) Casado estaba san Joseph con n[uest]ra señora la birgen María: yet kam nicteil s[an] Joseph ca [ci]lich colel ti s[an]ta María. vns) Casados que biben bien, con contento, y tienen un coraçón y una boluntad: hunppelili ol, lac, luch, pol, pucçikal yetel a cħuplil; y[etel a] xiblil hunppel [a] lac, a uol, a puc[ç]i[k]al. vns) Casadero, moço que se puede ya juntar a la muger: tan atancil. Ya eres así casadero: tan atanc[i]lech. vns) Casadera moça así: tan ichamcil, tan ichamil. vns) Casamenteros: ah atançahob, ah ichamçahob, ah bebe[ç]ahob. vns) Casamiento o matrimonio: kam nicte, kam chac, atan[c]il. vns) Casar al barón y dalle muger: atançah [.l. atanleçah]. vns) Casa a tu hijo: atanez a mehen, atanlez a mehen. vns) Casar a la muger dándola marido: ichamçah, ichamleçah. vns) Casarla fuera de su tie[rr]a: cħuy [icha]mçah. vns) Casa así a tu hija: cħuy icha[m]ez a uix mehen. vns) Casar los nobios el cura: dzocçah beel. ¿Qué P[adr]e os caso?: macx P[adr]e dzoc[z]ex a belex? vns) Casarse el barón, tomar muger: atancil, atantah. vns) Casarse el barón, por amores, con su ma[n]ceba: ueyil c[ħ]a. vns) ¿Casóse, por bentura, tu hijo?: atni ua a mehen? ¿Quiéreste casar con Juana?: a kati ua a uatan te Ju[ana]? vns) Cas[ar]se segunda bez: chuy bancil. vns) Casarse [así] denotando con quien: chuy ba .t. Casóse mi hijo biudo con Ju[an]a biuda: u chuybatah Juana in mehen.
k265 cimac olalil tan'c kayic
      tumen bin'c caah c' kamic c' nicte

Kam nicte: casarse y el matrimonio. ¶ bijkinx v kam nicte a mehen: quando se casa tu hijo .l. bijkinx v kam nicte a mehen. ¶ kam nicteni in mehen .l. v kamah nicte in mehen: casose mi hijo. (mtm)

Kam nicte; casadoil: casar, casamiento, matrimonio. (sfm)

Kam nicteil vns) Casado, respeto de la compañera: et kam nicteil. vns) Casado estaba san Joseph con n[uest]ra señora la birgen María: yet kam nicteil s[an] Joseph ca [ci]lich colel ti s[an]ta María.

Kam numya: padecer trabajos y miserias. ¶ ma bahun numya v kamah c'ah lohil ti tal ti yol: muchos trabajos padecio nuestro redemptor de su voluntad. (mtm)

Kam okotba vns) Admitir ruegos: kam okotba .l. ocçah okotba.

Kam pach vns) Almohadilla o cojinejo que se ponen los indios en las espaldas, debajo de la carga: kan pach. Mi almohadilla: in kan pach, u kan pachil in cuch.

Kam patan mtm) ah kam patan: aquel a quien se paga censo o tributo.

Kam pican vns) Abejón q[ue] mata una bíbora: kam pikah. Dicen [que] muere la víuora con la p[i]ca[dura] deste.

Kam pikah vns) Abejón q[ue] mata una bíbora: kam pikah. Dicen [que] muere la víuora con la p[i]ca[dura] deste.

Kam pocol che nel) machaonia lindeniana baill. - rubia.: boxhucħel, boxkuchel, kampocolche, kuchel, kucħeel, kukcħel.

Kam pocom che nel) randia sp.: akankax, xkampocomche.

Kam ppolmal mtm) ah kam ppolmal: factor de algun mercader.

Kam than mtm) ah et kam than: el responden que responde sin hablar con el, ni preguntar que lo tiene de vicio.

Kam than vns) Admitir lo que uno diçe: kom than .l. ocçah than.

Kam than: admitir y creer lo que vno dize. ¶ ma u kati v kam in than: no quiere admitir ni creer mis palabras lo que yo digo. (mtm)

Kam than: lo mismo que kam chij. (mtm)

Kam than: respuesta (de palabras), replicar, responder. (sfm)

Kam than; kam chi .l. ah kam chij; kam chij ach:} respondon, gruñidor, y reçonglar. (mtm)

Kam ti mehenil vns) Adoptar, tomar por hijo el barón: kam ti mehenil .l. cħa ti mehenil. Adoptar hija el barón: kam ti ix mehenil.

Kam uinic; pedz uinic: desposado. (sfm)

Kam vinic: otorgado o desosado o esposo que otorga para casarse y condescender de la parte de varon para este efecto. (mtm)

Kam xot kin vns) Consentir la sentençia: kam xot kin. Consintió la sent[enci]a del juez: u kamah u xot kin juez.

Kam ya ems) enfermar: ul, kam ya-ah, ppuh, koh-an.

Kam yaah: enfermar; pegarse la enfermedad de otro o cobrarla. ¶ in kamah v yaah in yum: enferme de la enfermedad de mi padre; pegoseme. ¶ De aqui: ma a benel tu pach ah ocolob, ah ueyuncilob; hik a kamob v yaahob: no acompañes a ladrones y a mançebados porque no se te peguen sus enfermedades, sus vicios. (mtm)

Kam yaah; can yaah; takal yaah: pegarse la enfermedad a kamah uil yaah: debiósete pegar su mal o mala costombre. (sfm)

Kam yit ocom tun vns) Basa de coluna: u chun ocom tun, u kan yit ocom tun.

Kam.ah,ab: recebir y tambien significa responder. (mtm)

Kam.t.: soliuar la carga a alguno; aiudarlo a alçar o a lleuar. ¶ kamte v cuch a lak: ayudale a alçar o a llevar la carga a tu compañero. (mtm)

Kam: cosa rezia como voz, viento, ettz. ¶ kam v than, kam yauat: rezia palabra, rezio grito. ¶ Vide kamcunah. (mtm)

Kam: peón y él que se alquila por poco tiempo como los que dan a los españoles por semana. (sfm)

Kam: recibir. ¶ kam u kubentah Pedro: recibe las encomiendas de Pedro. (sfm)

Kam: seruir a alguno por algun tiempo. ¶ kam v cah yethun batab, yethun dzul: esta siruiendo en casa del cacique, en casa de vn español. ¶ bini ti kam yethun batab: fue a seruir a casa del caçique. ¶ De aqui: ah kam; ix kam. (mtm)

Kam; kamach: recio (como voz). ¶ kamcun a than: arrecia tus palabras. (sfm)

Kam; nuc: responder. (Nucbal, pasivo). ¶ lay mail kam cici than a huun: por esto no respondí a tu carta. ¶ kam than: responder de palabras. ¶ u hel huun; u kex huun: respuesta de la carta que se recibe. (sfm)

Kamab (ma u—) u chi manic u chumuc akabe: ayuno, que no se ha desayunado. (sfm)

Kamab vns) Cobrar alguna enfermedad: kam. ah ab. Pegóseme la enfermedad de Ju[an]: in [k]a[m]ah u yaah Ju[an].
rb185.004 zam in kamab u kinam ceex cantul ti ku,
      ceex cantul ti bacabe
rb186.001 zam in kamab u kinam
rb186.005 he tun bacin cen ti ualhi in kamab
      u kinam chacal chim tok
rb197.001 zam tun bacin in kamab be chee zacal pepen,
      chacal pepen

Kamac
c299 bin kamac u payal chi bin tu yactunil

Kamach (ah -) than: vocinglar, atronado. (sfm)

Kamach auat db) a type of yell. See also boboh auat and tatah auat.
mtm) ah kamach auat: vocinglero, que da vozes.
sfs) grito y gritar: tatah auat, boboh auat.
vns) Alaridos o aullidos, y darlos: tah auat, kamach auat. vns) Clamar dando boçes, y el tal clamor: tatah auat, kamac[h] auat.

Kamach auat; boboh auat; tatah auat: dar gritos, vocear. (sfm)

Kamach db) an adjective used to augment or intensify the noun it is modifying.
cam) kamach: en composicion significa aumentar, arreciar.
ems) fuerte: yac, cel-em, cheb, chiich, kam-ach, noh-ach.
mtm) ah kamach than: idem: vocinglero. mtm) ah kamach auat: vocinglero, que da vozes.
vns) Alaridos o aullidos, y darlos: tah auat, kamach auat. vns) Clamar dando boçes, y el tal clamor: tatah auat, kamac[h] auat.

Kamach haa; kamhal haa; chacal haa; chacil haa; ppentacach haa: gran aguacero recio. (sfm)

Kamach ik: viento recio. (sfm)

Kamach than mtm) ah kamach than: idem: vocinglero.

Kamach than; chacau than: reprensíon seria, rezongón. (sfm)

Kamach: compuesta denota cosa rezia. ¶ kaamach haa: agua rezia, o llouer rezio. ¶ kamach auat: rezios gritos o darlos. ¶ kamach auatniob: dieron rezios gritos o aullidos. ¶ kamach ik: viento rezio. ¶ kamach than: vozear y las tales vozes, y reprehender reziamente. ¶ in kaamach thantah v uich in yum: hable rezio a vozes y con desprecio a mi padre. (mtm)

Kamach; kam: recio (como voz). (sfm)

Kamah cam) kam, kamah: v.a. recibir.
ems) aceptar: kam-ah. ems) recibir: kam-ah.
vns) Acojer en casa cualquiera: kam .l. ulatah, ulate. vns) Carta, jeneralmente: huun, dzib huunil. Rrecibí tu carta: in kamah a huun, a dzib huunil. Carta que escribe P[edr]o: yu[un] P[edr]o, dzib huunil P[edr]o. vns) Cobrar alguna enfermedad: kam. ah ab. Pegóseme la enfermedad de Ju[an]: in [k]a[m]ah u yaah Ju[an].
d560 tu kamah u che tamuk uil yacan u macul cab
e140 ti ix u kamah u patanobi u dzuliloob cabi
h289 ti u kamahoob patan halach uinicobi
rb024.008 ci bin ca u kamah than mo tancaz bacin
      tu ho taz caan, tu ho taz muyal
rb114.011 ek picte in uayazba ca tin kamah u kinam kak lae

Kamal (u -) u cucutil yumilbil: comulgar, comunión. (sfm)

Kamal chi vns) Almorçar y almuerço, por desayunarse: kam chij. Aún no he almorçado: ma to in kamal in chij.

Kamal kabil; kamal kam:} de mano en mano. ¶ kamal kabil v benel missal: vaya el missal de mano en mano. ¶ kamal kam v benel in cuch kuchuc Campech: a remuda vaya mi carga hasta llegar a Campeche. (mtm)

Kamal kam cah vns) De en pueblo en pueblo: cahal cah .l. kamal kam cah. vns) De en pueblo en pueblo: cahal cah .l. kamal kam cah.

Kamal kam cah: del pueblo en pueblo. ¶ kamal kam cah v benel v cuch padre: vaya del pueblo en pueblo la carga del padre. (mtm)

Kamal kam che; cheel che: de rama en rama. ¶ kamal kam che benel cuuc: va la ardilla saltando de árbol en árbol. (sfm)

Kamal kam cuch vns) Llebar la carga a remuda: kamal kam cuch.t. vns) Remudar la carga: kamal kamtah cuch. ¶ Remudad vuestra carga: kamal kamtex a cuch.

Kamal kam kay vns) Cantar a bersos y coros: kamal kam kay.

Kamal kam than mtm) ah kamal kam thanob: los que hablan en dialogo, preguntando y respondiendo.
vns) Diálogo y hablar en él a remuda: kamal kam than .l. thanal thanbil.

Kamal kam vns) A rremuda o a beçes: kamal kam; yam u yam.

Kamal kam.t.: hazer algo alternatim o arremuda. ¶ kamal kamtex a cuch: lleuad arremuda vuestra carga. (mtm)

Kamal kam; helun hel; hehel mat; hele hel; kambil; yambil: remudar. (sfm)

Kamal kamtah cuch u ba tamba: ayudarse a llevar la carga, llevar la craga a remuda. ¶ kamal kamtex a cuch ta batamba: ayudaos unos con otros a llevar la carga. (sfm)

Kamal mtm) ah kamal kam thanob: los que hablan en dialogo, preguntando y respondiendo.
vns) Almorçar y almuerço, por desayunarse: kam chij. Aún no he almorçado: ma to in kamal in chij.
k080 kamal than ti u yum lath kab tunoob

Kamal na; kamul na: mesón. ¶ ah canan kamul na: mesonero. (sfm)

Kamal than vns) Diçípulo que aprende de la dotrina: ah kamal than.

Kamalkam cam) kamalkam: de mano en mano.

Kamalkam kay vns) Cantar a bersos y coros: kamal kam kay.

Kamalkam vns) A rremuda, a beçes: kamal kam, yam u yam. A rremuda: helun hel, helel hel. A rremuda bamos a missa: helel hel ca benel ti cħaan missa. A rremuda acer alguna cosa: helun helcunah.

Kamaz cam) kamaz: hormigas que forman en el arbol un panal de tierra.
ebm) Kamaz. "A species of white ants which construct their nests on the branches of trees. These are of earth, in the form of a volcano and sometimes half a meter in height and circumference. Others construct them on the surface of the ground. These live together with the Kul-zinic." (Pacheco Cruz, 1919, p. 52). Medical texts 305 & 339.
mtm) ah kamaz uinic: hombre muy para poco.
Roys/Eth/158: Seek the ground kamaz and a green Crescentia cujete, L. (Jicara). You squeeze out the juice of this calabash and the chuyche which is on the branches of the trees, the high-kamaz-ant. Note: Ground kamaz and high kamaz. These are both probably varieties of ants described by Pacheco Cruz as a white ant that builds its nest on the branches of trees. The nest is of mud, shaped like a volcano, often half a meter in height and circumference.
k131 tumen ti u dzic hunppel ix nuc homa betaan
      yetel u kat ah kamaz
me001.071 lay licil u tokol tu haual kamaz can
      tu pic uinic lae
mr064.025 tokbil, haubal kamaz can tu pic uinic
mr108.002 le yah opilacion u hach lobil yah, zac yom can,
      kamaz can ziz yalabal
mr244.002 lela moch oc kamaz can kak
mr327.002 le kamaz can kak cu yulel ti xib yetel ti cħup
mr327.004 caxant cabal kamaz, u mumun luch
mr327.005 ca a yedz u kab lay luch yetel cħuyche,
      lay yan tu kab che caanal kamaz
mr338.003 kamaz yan tu tunich, x- mahan chun
      yan tu kab dzidzilche,
mr436.003 heklay zac yom can, kamaz can ziz

Kamaz vns) Atado, que no se maña a azer algo: akamaz, cocoz uinicil.

Kamaz can kak
Roys/Eth/121: This is called contracted leg, or "ant-contagion."
Roys/Eth/158: An eruption named after the kamaz-ant. Note: The Nah MS translates this complaint as "privación." (opilacion; db)
mr244.002 lela moch oc kamaz can kak
mr327.001 kamaz can kak, kamaz can ziz
mr327.002 le kamaz can kak cu yulel ti xib yetel ti cħup

Kamaz can ziz
Roys/Eth/53: This obsrtuction is a very serious complaint. It is called false pregnancy, kamaz-ant-mucus.
Roys/Eth/158: An eruption named after the kamaz-ant. Note: The Nah MS translates this complaint as "privación." (opilacion; db)
Roys/Eth/210: swollen abdomen, kamaz-can-ziz. Note: Zac-yom-can. Lit. false pregnancy.
mr108.002 le yah opilacion u hach lobil yah, zac yom can,
      kamaz can ziz yalabal
mr327.001 kamaz can kak, kamaz can ziz
mr436.003 heklay zac yom can, kamaz can ziz
na031.001 u dzacal yah opilacion, u hach lobol yah,
      heklay zac yom can, kamaz can ziz
na067.001 u dzacal kamaz can kak, kamaz can ziz,
      kamaz can u kaba,

Kamaz uinic mtm) ah kamaz uinic: hombre muy para poco.

Kamba
rd001.547 cu ci kamba beyora yumtziloob beyora

Kamben db) As shown in both the MTM and the VNS, there is some question of whether this should be canben or kamben. The meaning of canben is "notable" and of kamben is "receivable".
crm) can ben yaah; kamben yaah: 1: enfermedad en general.
mtm) Canben: cosa digna de ser contada. mtm) Yaah: mal y daño y enfermedad en general. ¶ Canben yaah .l. kamben yaah: enfermedad contagiosa.
mts) Açeptable cosa digno de reçebirse: kamben. mts) Enfermedad contagiosa: canben ti ya; kam yahah. Vide: infiçionar.
vns) Contagio a enfermedad o pegajosa: canben cimil .l. cħapahal. vns) Landre que mata con pestilencia: kanben yaah. vns) Pegajosa enfermedad o bicio: canben; kamben yaah .l. canben yaah. vns) Priuar con alguno: cħaben u than tumen, kamben u than tumen.

Kamben ya crm) can ben yaah; kamben yaah: 1: enfermedad en general.

Kamben: aceptable, digno de noticia. (sfm)

Kambil; kamal kam; helun hel; hehel mat; helehel; yambil: remudar. (sfm)

Kambul cam) kambul: faizan.

Kambul na: veritero. (sfm)

Kamchi cam) kamchi: v. desayunarse.

Kamchiil cam) kamchiil: desayuno.

Kamchile
mr208.009 cu lukzic xan le kamchile

Kamchitah
c 016.018 op bin u yax kamchitahobi

Kamchitic
mr259.031 leti le dzac bin u kamchitic
      bay tune real y medio cab cu bin yuke

Kamchuy cam) kamchuy: almohadilla de labor.

Kamci
rb114.010 tin kamci u kinam kak lae
rb114.012 uet emic bacin in zacal ixim ha
      ca tin kamci u kinam kak lae
rb153.004 tin kamci a kinam hek hunac ah kinam
      pel u na ta uach

Kamcuch cam) kamcuch: enjalma.

Kamcunah than: arreciar la voz. (sfm)

Kameex vns) Abogado interçesor y medianero: chumuc cabal. N[uest]ra Señora y san Francisco son mis abogados: ca Coolel y[etel] s[an] Fran[cis]co in chumuc cabalob. Tomad por abogada a n[uest]ra Se[ñ]ora: c[ħ]aex a chumuc cabal te ca Coolel. [Recibid a nuestra Señora por abogada de esta cofradía]: kamex ca Coolel yah okotbaylan te cofradía la.

Kamhal cam) kamhal: arreciar.
vns) Arreçiar el aguaçero: kamhal haa.

Kamhal ha vns) Arreçiar el aguaçero: kamhal haa.

Kamhal haa; kamach haa; chacal haa; chacil haa; ppentacach haa: gran aguacero recio. (sfm)

Kamhol db) pillow, from kam = to receive and hol = pillow.
cam) kamhool: almohada.
vns) Almohada para la cabeça: kanhol. ¿Que es de mi almohada?: cenx in kanhol?
vns) vaciar almohada: hokzah u tzotzel kamhol.

Kamhool db) alternative spelling of kamhol = pillow. See kamhol.
cam) kamhool: almohada.

Kamic db) general form transitive of kam = to receive.
vns) Acojer en casa cualquiera: kam .l. ulatah, ulate. vns) Cobrar alguna enfermedad: kam. ah ab. Pegóseme la enfermedad de Ju[an]: in [k]a[m]ah u yaah Ju[an]. vns) Consentir la sentençia: kam xot kin. Consintió la sent[enci]a del juez: u kamah u xot kin juez.
a354 licil u kamicoob tu yax chun u kinil
c162 u kamic u cħicħ, ya u cuch
e343 ti taliob tan yol che,
      ti ual tu kamic u matan ah uuc yol zip uale
j265 ti ix u yantal u molay nicte,
      ti ix u kamic hun tuliz nicte
j308 bin kamic u macul, u ppitic u numya lae
j331 a pixaneex bin hahal kamice
ra008 u tal u kaholtcoon,
      tal u kamcoon yetel le santo primicia
rr123 utial u kamic u caliz
rr125 cu xolcabcuba u kamic cħic c' caliz uay tu tan mesa
rr304 utial u kamic u homa
rr306 cu xolcabcuba u kamic cħic c' homa
rb115.001 uet emic bacin in zacal nabte
      uchic in kamic u kinam kak lae

Kamil
rp079 dzidzilche tu kamilo xan

Kamil crm) u yail u kamil; u yahil u kamil: peligro por trabajo, hambre y miseria. peligro, trabajo, hambre y necesidad y cuitas, trabajosa,
vns) Apenas, con trabajo y dificultad: ya, yatzil. u yail u kamil ich.

Kamil ich vns) Apenas, con trabajo y dificultad: ya, yatzil. u yail u kamil ich.

Kamkoch cam) kamkoch: salir fiador.

Kamlahic
rb153.002 lay tun bacin kamlahic a kak cech yax uinicil che

Kamoltah cam) kam-oltah: recibir con voluntad.

Kamoob
e811 bin tac yokotoob yalil caput zihil pixan,
      u kamoob santo olal

Kampah
rq009 utial kampah u tzenbal le gracia le santo chacben col

Kampaheçah; kamteçah:} cargar a otro la carga. ¶ kampahez v cuch a lak: carga la carga a tu compañero; ponsela en las espaldas. (mtm)

Kampodzen ich; kampodz ich: abuhado. (sfm)

Kamtabil: alternatim, o arremuda. ¶ kamtabil bin a cuchiceex: lleuereis arremuda la carga. ¶ kamtabil ca talel ti chan missa: (mtm)

Kamtah ems) alistar la carga: kam-t-ah.
ems) ayudar: chaa, kamtah, anat ppum.

Kamte cam) kamte: ayudar.

Kamtebil: ayuda. ¶ kamtebil bin a cuchicex; kamal kam bin a cuchicex: llevadlo a remuda. (sfm)

Kamtebil: idem, y aun es este mas vsado. (mtm)

Kamtetah vns) Aiudar a ratos y a beces (el trabajo) llebando: kamte .t. Aiuda así a llebar la carga a tu compañero: kamtete u cuch a lak.

Kamtetah; kamtezah; anat; antah: ayudar. (sfm)

Kamtete vns) Aiudar a ratos y a beces (el trabajo) llebando: kamte .t. Aiuda así a llebar la carga a tu compañero: kamtete u cuch a lak.

Kamtetic vns) Aiudar a ratos y a beces (el trabajo) llebando: kamte .t. Aiuda así a llebar la carga a tu compañero: kamtete u cuch a lak.

Kamtezah cuch; kax cuch; cuchbezah; dza cuch: cargar a otro. (sfm)

Kamtezah vns) Administrar sacramentos, o su ofiçio el juez: kanteçah.

Kamtezah; kamtetah; anat; antah: ayudar. ¶ kamtez a cuch; kamtete a cuch: ayudale a llevar la carga. (sfm)

Kamtezah; tanlah: administrar sacramentos. ¶ max kamtezic sacramento ti teex: ¿quién os administra los sacramentos? ¶ kamtez u hanal Padre: sirve a la mesa al Padre. (sfm)

Kamul (u -) be: venta donde se recibe gente. (sfm)

Kamul na: meson o venta o posada donde se reciben huespedes. ¶ Item: casa comun donde juntan las indias a texer. (mtm)

Kamul na; kamal na: mesón. ¶ ah cana kamul na: mesonero. (sfm)

Kamul u balba crm) yah kamul u balba: 2: sucesor de hacienda.

Kamyah cam) kamyah: contagio.

Kamyah: enfermedad contagiosa. (sfm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section K - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page