Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-16-03

Kax – Kaxzah

Kax (u—) chi tzimin: freno (de caballo). (sfm)

Kax (vowel length regular) 1) db) to tie, to bind. transitive: kaxic, kaxah, kaxmah, kaxe. Intransitive: kaxal, kaxi, kaxaan, kaxac. Passive: kaxaal/kaxabal, kaxabi, kaxabaan/kaxaan, kaxaac/kaxabac.
cam) cankax: atar fuertemente. cam) chuchkax: atar juntas muchas cosas. cam) kax, kaxal: manojo, atado. cam) kax, kaxah: v.a. atar, ligar. cam) mek kax: atar brazadas, hacer manojos. cam) nacħkax: atar a soga corta, apretar lo atado.
ems) amarrar palos para hacer uno largo: uat kax. ems) admirar: cħa ak, cħa kax than. ems) atar: kax. ems) entablar amistad: kax can. ems) espantarse: cħa kax than. ems) escandalizarse: cħa kax than. ems) faja: thun, kax nak. ems) imponer penitencia; castigar: kax. ems) maravillarse: mac-at, cħa kax than. ems) manojo: kax, chaacha.
mtm) ah kax bac: el que encaja y concierta huesos desencajados. mtm) ah kax nak ti ya nak, ah kax nak: medico que echa bithmas y cura dolores de barriga. mtm) bah kax. tah. te. atar o liar, que quede muy apretado.
vns) Apretador con que se aprietan las mugeres los cabellos: kaxi. vns) Atado en rrededor: bak kaxan. vns) Atado por una parte y otra: cahmat kaxan. vns) Atadura: kax, kaxal. Atadura del madero: u kaxal che. vns) Atar alguna cosa, juntandola con otra: lot kax .t. Cortó más leña para atar con la otra: u chacah u chayan cij u lotkaxte. Atar así muchas cosas: lolot kax .t. vns) Atar con muchas bueltas y fuertemente: yul kaxtabal. vns) Atar corto: com kax, comcinah kax. vns) Atar floxo: cool kax .t., chochol kax .t. vns) Atar largo: chauac kax .t. Atar algo largo: chachauac kax .t. vns) Atar un madero a otro para que sea largo: uat kax .t. Atad un madero a otro para q[ue] alcance arriba: uatkax che ca chambilac caanal. vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos conpuestos y atados en manojo, que cuelgan: kax çuc. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol. vns) Casa haçer de paja, o atarla: kax na, çic na. Por bentura, ¿has echo casa así en domingo?: kax nanech ua ti domingo?, a kaxah a uotoch ti domingo?. vns) Cohechar al juez: kax ich, mac chij. Cohechado así: kaxan ich, macan chij. vns) Conçertarse con otro, y haçer conçierto y amistad: kax than, kax can. Conçert[é]me con mis ojos: in kaxma in than yetel in ich. vns) Cordón o cuerda como de fraile: kax na[k], kax na[k] kaan. Cordón o cuerda de tres rramales: ox bal kaan. Cordón torçido con las palmas: ox bal kax kaan, ox bal kaxbil. Cordonero, que haçe cordones o cuerdas: ah bal [hax] kax nak. vns) Çenojil [o liga para las medias]: kax hup oc. vns) Çe[ñ]i[r]se o atarse alguna cosa por la çintura: hemcabtah nok ti nak. Çi[ñ]ete así porque no [t]e entre el frío: hemcabte nok ta nak. vns) Çe[ñ]i[r]se o fajarse, o ponerse cuerda: kax nak .t. Çe[ñ]idor [así]: kax nak.
c296 oxlahunpiz u ppic mocol u kax nak
d315 cit bolon uah u uich tu caanil,
      cit bolon uah tu kin u kax eb chei
f055 ti kaxi u puczikal peten
i056 ca u kaxoob nohoch na;
      uac thil u uaan, hun dzitil yocmal
i380 lay hach zac hadzen u uiche, hach cichpame;
      zazac u bocħ yetel u kaxi
mr074.021 ca a kax tu puczikal chocou
mr099.029 ca a pac kax tu chun u nak u uincil
mr113.007 ca tun a kax tu nak le max yanil ppulmal
rb052.013 kan dzutoob, kan dzocoob u kax u dzulbal
rb082.013 max u kax yaban
rb169.004 tu tzuc uil ti bin kaxi tu yol uiil uakeh

Kax 1a) vns) Armarse: kax ba. Armaos, soldados: kaxex aba, holcanexe.

Kax (vowel length regular) 2) db) to rain. Tan u kaxal ha. It is raining.
cam) kax, zah: v.a. hacer llover.
vns) A la luna nueba: hokçah U. A la luna nueba lloberá: hokçah U u kaxal haai uale. vns) Albergarse del sol o [ll]ubia al abrigo de algún árbol: booychahal, booypahal. Albérgate en la yglesia, que biene agua: booychahen ti yotoch ku, tal u cah u kaxal haa. vns) Alçarse las aguas: haual u kaxal haa. Alçádose an las aguas: haui u kaxal haa. vns) Apedrear, caer piedras o graniço: kaxal bat, kaxal ixim bat.

Kax, kaax (vowel length elongated and reduplicated glottal stopped) db) forest.
cam) kax, kaxil: monte.
crm) yum kaax: 13 jet: diedad de los bosques y de la agricultura.
ebm) kax: forest.
ems) bosque: kaax. ems) monte: kaax. ems) montaraz: kaax. ems) salvaje: kaax.
mtm) ah cimzah kax: el milpero o labrador, poruqe tala el monte para hazer su milpa y labranza. mtm) ah zut kax: cazador que anda por el monte. mtm) ah kaxil yoc: el que trata en el monte que va y a tiene alla.
nem) kaax: selva. vegetacion. monte, en su acepcion de lugar poblado de arboles silvestres. nem) zuhuy kaax: selva, monte que no da signos de haberse tumbado alguna vez para cultivo. nem) zupp kaax: matorral.
b296 uacil eb utz; zut ti kax xinximbale,
b504 uacil cib lob; xinximbal ah zutulzutoob ti kax
g170 lay haab cu ximbal ca hicħi u cal ah kaxoob lae, 1610
j125 ca bin emece, bin ix uil xiceex a balabaex ti kaxe
k235 tumen ca u dzibolt tech tac le :u:e
      yetel u ix lol nicte kax
k242 ix cichpam :u: dzu likil yok kax
k245 tulacal kax chen cici u tal ik, u udzben boc
k249 dzoc c' cohol tu ichil u nak kax
k258 dzocilil ti yanoon tu dzu kax tu chi noh haltun
k259 utial c' paat u hokol ix cichpam budz ek yokol kax
rj085 ti kaxe bacan santo coloob
      tial bacan le santo ukul xano
rp318 ti noh kab in yumiloob cin bin ximbaloob ti kaxe
rp353 ti mesa xan cu ocol ti kaxo ximbal kax
rp369 tu yoczic tu chumuc kaxoob yum balam
rr215 cu yantal in kati oltic zuhuy alak
      tu ah kuiloob kaxi,
rv026 bala oxtez kuyen cu lubul in than
      ti ah canaan cacaboob, ti canaan kax,
mr015.003 cħa u motz zac catzim yan ti tzekel kaxe
mr044.015 ua ix u luumil nucuch cheob ti kax
mr080.059 ca hucħuc yetel yoyol ni kuxub
      yetel cabal kopte yan ti kax
mr159.002 u dzacale citac u lecele ca cħabac xib ceel
      cu yantal ti kaxoob
mr171.009 lay yan kaxe ti caxbalac dzudzil yanil bay huune
mr227.004 bay ix lay yantac tu kab cheob ti kaxe
mr281.008 ua mae u ui x- canzel ak yan ti kaxe
      bay pichi u le, yan u yitz
mr431.003 ca a cħa u motz thuthuy nicte,
      zac nicte le yan ti kaxe,
t 045.034 tu man iximob te ti kaxe nak uitzile
      tumen ah coh cabob

Kax db) in plant names:
ebl) randia xalapensis. kax.
nel) amaranthus sp. - amara.: xtezkax. nel) astrocasia phyllantoides robins et millsp. - eupho.: cabal ppixtholon, kahyuc, ppixthonkax, xcabalppixthon, xcabalppixtholon.
nem) ahkamkax: randia laetevirens standley - rubia. randia longiloba hemsley - rubia. nem) akankax: randia sp. - rubia. nem) akilkax: cayaponia alata cogn. - cucur.

Kax vns) Agallas del hombre, o de qualquier animal: bul cal, bul luth; u bul cah uinic. vns) Agallas de árboles: acat. vns) Agallas de çierto árbol, que contienen en sí tinta para escribir, y el tal árbol: kax.

Kax ba vns) Armarse: kax ba. Armaos, soldados: kaxex aba, holcanexe.

Kax ba: atarse y allegarse al parecer de otro. ¶ kax aba yicnal yutzil vinicob: allegaos al parecer de los buenos. ¶ Item: armarse: kax abaex holcanexe: armaos valientes. (mtm)

Kax bac db) lit.: tier of bones. A person who sets broken bones.
mtm) ah kax bac: el que encaja y concierta huesos desencajados.

Kax cab: vendar, poner venda. (sfm)

Kax can db) lit.: to tie words. To bring about friendships.
ems) entablar amistad: kax can.
vns) Conçertarse con otro, y haçer conçierto y amistad: kax than, kax can. Conçert[é]me con mis ojos: in kaxma in than yetel in ich.

Kax can: concertarse o trauar amistad y ser de vn parecer y hazer liga y concierto y el tal concierto y liga. ¶ in kaxab in can yetel Pedro binil xijcon tac cabil ti kaax: concertamonos yo y Pedro de yrnos al monte. ¶ Vide kax than infra. (mtm)

Kax che.t.: cercar la milpa o eredad atando ramos grandes de arboles al seto o cerca de palos que tiene echo porque no entra vacas. (mtm)

Kax cuch; buth cuch: calumniar. (sfm)

Kax cuch; kamtezah; cuchbezah; dza cuch: cargar a otro (la carga) (sfm)

Kax cun.t.: ligar con ciertos hechizos y echizar assi y los tales hechizos. ¶ a uohel va kax cun: por ventura sabes echizar assi estos hechizos. ¶ kax cun vinic: hombre enhechizada o ligada assi. (mtm)

Kax dzulub: hazer ramadas de arcos y enrramar assi, y las ramadas. (mtm)

Kax, hem vns) Çe[ñ]i[r]se o atarse alguna cosa por la çintura: hemcabtah nok ti nak. Çi[ñ]ete así porque no [t]e entre el frío: hemcabte nok ta nak.

Kax hol / kax hool db) hair piece which holds the hair in place. See thuch = bun. Note that the mtm entry kax hol appears to be incorrect in equating kax hool to kax pol, as shown by the mtm example, and that there is a difference between kax hool and kax pol.
mtm) Kax hol: coger o trançar los cabellos. ¶ kaxex a holex cħuplalexe: mtm) Kax pol: lo mismo que kax hol.
mtm example) Pit cab.t.: quitar. ¶ pit cabte a kax hool: quitate el tocada.
mts) Corona: kax hool; ppoc hool.
vns) Capillo de muger, garfín o escofia: kax hol. vns) Corona comoquiera: kax hol, ppoc hol, nac hol. Corona de oro: kax hol kankan takin. Corona de flores o guirnalda: kax hol nicte, ppocbil nicte. Coronar, poner corona en la caueça: dza kax hol ti hol. Corona de espinas: ppocbil kijx. Coronáronme de espinas: kijx in ppoccinah. Coronado está: dzaan ppoc hol tu hol. Corona de clérigo: pet coch, pet cuz, pet koz. vns) Guirnalda qualquiera para la cabeza: kax hool; kax hool nicte. ¶ Guirnalda de yerbas: ppoc xiu; ppocbil xiu. ¶ Guirnalda de plumas: kax hool kukum. vns) Tocador o paño de cabeza: kax hool.
vns example) Quitarse algo aflojándolo: pit cab.t. ¶ Quítate el tocador o trenza: pit cabte a kax hool.

Kax hol nicte vns) Corona comoquiera: kax hol, ppoc hol, nac hol. Corona de oro: kax hol kankan takin. Corona de flores o guirnalda: kax hol nicte, ppocbil nicte. Coronar, poner corona en la caueça: dza kax hol ti hol. Corona de espinas: ppocbil kijx. Coronáronme de espinas: kijx in ppoccinah. Coronado está: dzaan ppoc hol tu hol. Corona de clérigo: pet coch, pet cuz, pet koz.

Kax hol: coger o trançar los cabellos. ¶ kaxex a holex cħuplalexe: (mtm)

Kax hool zim: romadizo con dolor de cabeza. (sfm)

Kax hool; ppoc hool: corona. (sfm)

Kax hup oc vns) Çenojil [o liga para las medias]: kax hup oc.

Kax ich vns) Atapar los ojos con algún paño para que no bea: kax ich. vns) Cohechar al juez: kax ich, mac chij. Cohechado así: kaxan ich, macan chij.

Kax ichil: soborna. ¶ cappel tostones v kax ichil batab: dos tostones es el soborno con que sobornaron al cacique. (mtm)

Kax ix chel ebm) kaxixcu. a medicinal plant for causing broken bones to knit. A red vine found along stone walls. Another green one is called kax-ix-chel.
mr210.011 ulak u dzace, caxant kax ix chel,
      u yakil yetel u le
mr210.014 ma kaxikin, kax ix chel petelpet u le
rb211.001 ca tin noh kaxtah chacal kax ix chel,
      zacal kax ix chel

Kax ix chel: vna yerua que haze bexuco; su raiz mondada y lauada y machacada muy bien y puesta algo caliente es bizma. marauillosa para sacar frio de alguna pierna o braço o mano y hazese babaças blancas. (mtm)

Kax ix ku ebm) kaxixcu. A medicinal plant for causing broken bones to knit. A red vine found along stone walls. Another green one is called kax-ix-chel.

Kax kab; che tun: de repente, a deshora. (sfm)

Kax kax kab tzimin: amanear y los maneos (sfm)

Kax moan vns) Boltear en çierto juego de indios, y jugarle: kax muan, pik muan. Bolteador así: ah kax moan, ah pik moan.

Kax muan vns) Boltear en çierto juego de indios, y jugarle: kax muan, pik muan. Bolteador así: ah kax moan, ah pik moan.

Kax na vns) Casa haçer de paja, o atarla: kax na, çic na. Por bentura, ¿has echo casa así en domingo?: kax nanech ua ti domingo?, a kaxah a uotoch ti domingo?.

Kax na: hacer casa amarrando. (sfm)

Kax na: hazer o atar casas paxiças. ¶ kax nanech va ti domingo: por ventura has atado casa en domingo. (mtm)

Kax nak (ah—): ceñidor. (sfm)

Kax nak db) see kux nak.
vns) Baçín en que se purga el bientre: u katil kaxnak, kaaxil.

Kax nak db) lit.: stomach tie. Belt.
cam) kax nak: ceñidor.
ems) cincho: kax nak. ems) cinturon: kax nak. ems) faja: thun, kax nak.
mtm) ah kax nak ti ya nak, ah kax nak: medico que echa bithmas y cura dolores de barriga.
vns) Almilla de cuerd[a] o cordón de fraile: yol kax nak. vns) Cordón o cuerda como de fraile: kax na[k], kax na[k] kaan. Cordón o cuerda de tres rramales: ox bal kaan. Cordón torçido con las palmas: ox bal kax kaan, ox bal kaxbil. Cordonero, que haçe cordones o cuerdas: ah bal [hax] kax nak. vns) Çe[ñ]i[r]se o fajarse, o ponerse cuerda: kax nak .t. Çe[ñ]idor [así]: kax nak.

Kax nak kaan vns) Cordón o cuerda como de fraile: kax na[k], kax na[k] kaan. Cordón o cuerda de tres rramales: ox bal kaan. Cordón torçido con las palmas: ox bal kax kaan, ox bal kaxbil. Cordonero, que haçe cordones o cuerdas: ah bal [hax] kax nak.

Kax nak.t.: atar o cinchar con estas cosas. (mtm)

Kax nak: cinta o cinto pretina o cincha o faisa con que se atan la cintura. ¶ kax nak kaan: cordon de fraile &. (mtm)

Kax nak: cuerda, ceñidor, cordón, cinto. (sfm)

Kax nak; packaxtah: ceñir. (sfm)

Kax oc: cenojil, ligas para atar medias. (sfm)

Kax pol db) braids. The usual hair style involves either tying the hair or braiding it at the back of the head and then winding it clockwise into the thuch, or bun. See also kax hol, met pol, ppot, thuch, zozok.
mtm) Kax hol: coger o trançar los cabellos. ¶ kaxex a holex cħuplalexe: mtm) Kax pol: lo mismo que kax hol.
mts) Coger los cauellos y trançarse: kax pol; met pol. mts) Trançado y trançarse: kax pol; met pol.
vns) Cauellos conpuestos y rrodeados a la cabeça: met polbil. ¶ Cauellos conpuestos y atados en manojo, que cuelgan: kax [tz]uc. ¶ Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol. vns) Enrriçarse el cauello: mumuchhal hool. ¶ Enrriçado assí: mumuch hool. vns) Enrodetarse la mujer el cabello: metba u pol. ¶ Enrrodetada muger: metbil u pol cħuplal. vns) Rodetes que usan las mugeres para los cabellos: mahan meet pol. ¶ Rodete hacer la muger de sus cabellos: meet pol .l. meet kax pol.t. ¶ Haz tu rodete así: meet polte a kax pol .l. meet polbil a cib ta kax pol. vns) Trançado de muger: kaaxi. ¶ Trançar los cabellos: kaxal pol. ¶ Trancar los cabellos en rodete: meet pol.t. kax pol. ¶ Tránçate así los cauellos: meet polte a kax pol .l. ta kax pol.

Kax pol: lo mismo que kax hol. (mtm)

Kax pol; met pol: trenzado, coger, trenzar, atarse los cabellos. (sfm)

Kax tah: hacer hachas de varillas. (sfm)

Kax tan: refrán, proverbio. (sfm)

Kax than 1) db) lit.: tie word. Proverb. cħa kax than: lit.: take tie word. to admire, to astound.
crm) yan tu kax than: 3: refranes.
ems) admirar, espentarse, escandalizarse, maravillarse: cħa kax than.
vns) Admirar a otro causándo[le] admiración o escandalo: dza kax than. vns) Admirarse, tomando admiraçión: cħa kax than .l. kaxinah than, kaxintah than.

Kax than 2) vns) Aliança en amistad: moc than, kax than. vns) Conçertarse con otro, y haçer conçierto y amistad: kax than, kax can. Conçert[é]me con mis ojos: in kaxma in than yetel in ich. vns) Co[n]çierto y pacto hacerla: xot than (kax than).
vns) Juramentarse aciendo concierto: kax than, moc than, nuchlum can.

Kax than babaal: cosa admirable o escandalosa. ¶ kax than babaalex: sois vna cosa escandalosa o muy admirable. (mtm)

Kax than: aliarse, confederarse, hazerse a vna y concertarse y el tal concierto en que muchos conforman y juramentarse y hazer monipodio y el tal monipodio. ¶ in kaxah in than yetelob: concerteme assi con ellos. ¶ Vide supra kax can. (mtm)

Kax than: escandalo o marauilla en bien y en mal. ¶ lay v chun licil valic v noh kaxil than loe: pro esto digo este gran escandalo o esta gran marauilla, segun lo que ha precedido. ¶ lai a kax than a kax can lic a dzaic ten lo .l. lay v kax than v mol can lic a dzaic ten lo: este escandalo me das. (mtm)

Kax than: marauillarse de lo bueno y escandalizarse de lo malo. ¶ v kax in than Juan .l. v kax in than in than Juan .l. v kaxma in than Juan: marauillome o escandalizome de Juan. ¶ caix v kaxinah v than Judas tumen mactzil lae: y admirose o marauillose Judas desta marauilla y milagro. ¶ v kaxen a than .l. v kaxmen a than: marauillaste o escandalizaste de mi. ¶ v kaxma a than Pedro: escandalizaste o marauillaste de Pedro. ¶ v kaxech in than .l. v kaxmech in than: escandalizome o marauillome de ti. ¶ v kaxech v than Juan .l. v kaxmech v than Juan: marauillase o escandalizase Juan de ti. (mtm)

Kax than: maravilla. ¶ u kax ma in than Pedro: maravillóme de Pedro. ¶ u kaxili than paal ca huli uaye: era este muchacho cuando aquí vino. ¶ kaxi u than Pedro tin xicin: creí la palabra de Pedro. ¶ kaxi u kinam a than tin puczikal: temí cuando oí tus palabras. (sfm)

Kax than; dza than: desposar los hijos. (sfm)

Kax than; moc than yokol: conjurarse (con alguno) (sfm)

Kax than; mocthan; nuch than; hunppelcunah than: concertarse o concordarse, aliarse, liga, concierto. ¶ in kaxah in than yetel batab bin xicen tac ca: concertéme con el batab (cacique) que nos habiamos de ir entre ambos. (sfm)

Kax thanil; moc thanil: alianza. (sfm)

Kax thanob (ah -); ah moc thanob: aliados. (sfm)

Kax thantzil: cosa admirable o escandalosa, digna de admiracion o escandalo. ¶ ma kax thantzil v beel Juan: no ay que admiraros o escandalizaros de las obras de Juan de lo que haze. (mtm)

Kax tzuc mtm) Kax tzuc.t. v met pol: coger los cabellos y que cuelguen atras assi cogidos. ¶ kax tzucte v met pol a ual: coge assi los cabellos de tu hija. ¶ Item: lo que los trae assi cogidos atras que cuelgan. ¶ kax tzuc v met pol val: assi trae mi hija cogidos los cabellos.
vns) Cauellos conpuestos y atados en manojo, que cuelgan: kax [tz]uc.

Kax tzuc.t. v met pol: coger los cabellos y que cuelguen atras assi cogidos. ¶ kax tzucte v met pol a ual: coge assi los cabellos de tu hija. ¶ Item: lo que los trae assi cogidos atras que cuelgan. ¶ kax tzuc v met pol val: assi trae mi hija cogidos los cabellos. (mtm)

Kax u pach zaz vns) Armas o guarniçión de ant[e]ojos: u kax u pach çaz, u kax u pach mahan ich.

Kax u pach mahan ich vns) Armas o guarniçión de ant[e]ojos: u kax u pach çaz, u kax u pach mahan ich.

Kax zuc db) See kax tzuc.
vns) Cauellos conpuestos y atados en manojo, que cuelgan: kax çuc.

Kax.ah,ab: atar, liar, o bendar la herida con paños. (mtm)

Kax.ah,ab: atar o liar cosas inanimadas o que no se pueden huir. ¶ kaxex che: atad el madero. ¶ kaxex v kab: atadle las manos. ¶ kaxex silla ti tzimin: ensillad el cauallo, ettz. (mtm)

Kax.ah,ab: imponer penitencia, trabajo, o otra cosa penosa y obligar assi. ¶ mabal ti beeil v kaaxah padre vokol v yaya tululte in keban: ninguna penitencia me inpuso el padre por mis pecados. (mtm)

Kax: atadura con que algo se ata o lia. ¶ v kax caliz: la funda del caliz en que se ata y embuelue el caliz. ¶ v kax pipa: aro de pipa. ¶ v kax ppoc: toquilla de sombraro. ¶ v kax tzem tzimin: el pretal del cauallo. ¶ v kax v kab tzimin: maneas para el cauallo. (mtm)

Kax: atar. ¶ kax a hool: cójete o trénzate los cabellos. ¶ et kax.t.: atar cosas juntas. ¶ chich kax; hich kax; hepp kax: atar fuertemente. ¶ kaxal tab: atadero. ¶ chuh kax.t.: atar (como bolsa). ¶ kat kax.t.: atar cosas atravesadas. ¶ lot kax: atar cosas juntas como varas. ¶ pedz kax: atar apretando con la rodilla. (sfm)

Kax: manojo atado. ¶ hun kax xaan .l. hunppel v kaxal xaan: vn manojo de guano atado, ettz. (mtm)

Kax: penitencia, pena que se impone. (sfm)

Kax; poc che: campo (donde hay monte). (sfm)

Kaxaan db) third form intransitive and passive of kax = to tie, to bind.
vns) Atado en rrededor: bak kaxan. vns) Atado por una parte y otra: cahmat kaxan. vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol. vns) Cohechar al juez: kax ich, mac chij. Cohechado así: kaxan ich, macan chij.
c384 kaxaan ti che u coil kin, u coil katun
c396 u kax cuch katun; he ix yahaulil cabob,
      kaxan u uich ti ualac yahaulil
d155 kaxaan u uichoob, ma tan yilaboob
e094 ti yan kaxaan u tab tu nake; he ualac u talele
i124 lay kaxaan u kab tu tan yetel yuma che,
      cħa payan u zumil
j238 kaxaan u uich; lic u talel chouac u chi, com u chi
k018 tu chumuc c' kiuic yan hunppel xib
      kaxaan tu chum ocom tunich
k051 lay tuux kaxaan lae xibil pal, ah zac zuhuy uinic
mr160.006 mek kaxaan hatzbal yokol kohaan

Kaxaan ich vns) Cohechar al juez: kax ich, mac chij. Cohechado así: kaxan ich, macan chij.
c396 u kax cuch katun; he ix yahaulil cabob,
      kaxan u uich ti ualac yahaulil
d155 kaxaan u uichoob, ma tan yilaboob
j238 kaxaan u uich; lic u talel chouac u chi, com u chi

Kaxaan pol vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol.

Kaxaan: cosa que esta atada o liada. ¶ De aqui: kaxaan v canob, v thanob tu batanbaob: estan concertados entre si. ¶ kaxaan in can yetel Juan: concertadome he con Juan. ¶ kaxaan in cucutil: todo el cuerpo tengo lleno de lagas o de dolores. ¶ kaxan ich: el que tiene vendados los ojos, y el que esta sobornado y el que ignora y no lo sabe. ¶ kaxaan v uich, ma toh v xot kin: sobornada esta; no juzgo bien. ¶ kaxaan a ich ta batabil: ignoras lo que has de hazer en tu officio de cacique; tienes vendados o atapados los ojos. ¶ kaxaan in pucçikal tumen yah: mucho me duele el estomago de la endermedad y mal que tengo; tengole como atado. ¶ kaxaan ti ayikayil; kaxaan ti tzacomal: el que esta descomulgado, ligado con descomunion. ¶ kaxaan v uinicil Juan: esta Juan ligado por matrimonio. ¶ ma kaxaan v uinicil: esta libre. (mtm)

Kaxaan: cosa que ha venido a alguno de penas o trabajos o le han impuesto en penetencia. ¶ cħa hibal u ka kaxaan a uokol tumen dios: tomale que dios te ha embiado de trabajos o persecuciones ettz, lo que te ha venido de parte de dios. ¶ yaabi kaxaan tac yokol Juan tumen padre v tem olilte v keban cuchie: muchas cosas le auia impuesto el padre en satisfacion de sus pecados. (mtm)

Kaxab db) second form passive of kax = to tie, to bind.
rb207.014 zame ual ix bacini cħabi chacal kaxab yaxche,
      yax uudze
rb208.002 zam tun bacin kaxab chacal uudze, zacal uudze,
      ekel uudze, kanal uudze

Kaxab ich: sudario. (sfm)

Kaxab vns) Atadero con que algo se ata: tab, heppeb, kaxab. Venga el atadero: tac u tabil.

Kaxab yax vns) Bejuquillo que comen bien los caballos y cabras: kaxab yuc, yax.

Kaxab yuc 1) db) an unidentified snake, perhaps a boa.
ebm) kaxab-yuc. lit. that which binds the brockett. Snakes from 4 to 5 meters in length and 7 to 8 inches in thickness.

Kaxab yuc 2) db) an unidentified vine.
ebm) kaxab-yuc. lit. bind the brockett. This is also the name of a snake. A plant or small vine which is good fodder for horses.
vns) Bejuquillo que comen bien los caballos y cabras: kaxab yuc, yax.
Roys/Bac/121: Kaxab-yuc ("brocket-binder," better known as the name of snake of the constrictor type). "A plant or small vine, which is good fodder for horses" (Motul Dict.). It produces a handsome blue flower, has a round leaf, and climbs on trees. It is prescribed for dysentery (Roys, Ethno-Botany, 253-54). It is cited in an incantation for obstruction of the breathing passages (MS p. 195).
mr095.025 ua mae cħabac u kaxab yuc
mr100.007 ua mae cħa u le culantrillo yetel kaxab yuc
mr430.002 u dzacale u le cehche, chiceh, yetel xulceh,
      kaxab yuc, mucta,
rb195.012 ix chac anicab, ix kaxab yuc

Kaxab yuc: yerua o bexuquillo que comen bien los cauallos. (mtm)

Kaxab: atadero o lia con que algo se ata. (mtm)

Kaxabyuc: yerba (que hay en tiempo de aguas). (sfm)

Kaxac db) fourth form intransitive of kax = to tie, to bind.
i635 ca ix cici kaxac u kax pole ti kukmil kax
mr074.051 ca kaxac yokol u puczikal
mr133.006 u xixile ca kaxac tu puczikal

Kaxah db) second form transitive of kax = to tie, to bind.
cam) kax, kaxah: v.a. atar, ligar.
vns) Casa haçer de paja, o atarla: kax na, çic na. Por bentura, ¿has echo casa así en domingo?: kax nanech ua ti domingo?, a kaxah a uotoch ti domingo?.

Kaxal (u—) kab: venda de brazo. (sfm)

Kaxal bat vns) Apedrear, caer piedras o graniço: kaxal bat, kaxal ixim bat.

Kaxal bat: granizar. ¶ bat: granizo. ¶ kaxal u cah bat: eslá granizando. (sfm)

Kaxal ceel: espantarse o asombrarse o turbarse con la vista de algun animal. ¶ kaxi v ceel balam ten ca vilab ti be: espanteme quando vi el tigre en el camino. (mtm)

Kaxal che vns) Atadura: kax, kaxal. Atadura del madero: u kaxal che.

Kaxal db) general form intransitive of kax = to tie, to bind.
cam) kax, kaxal: manojo, atado.
vns) Atadura: kax, kaxal. Atadura del madero: u kaxal che. vns) Caer la maldiçión sobre alguno: kaxal lolob than okol.
c450 tu kin u kaxal u cuch ah ho ahau
f046 ti ma ix kaxal hai, yaal cie
i562 28; mehene, ta uilah ua u kaxal yaal kue
j251 ti tali u kaxal u uich culaan ti pop, culaan ti dzam
mr222.025 utz u pac kaxal yoyol ni
      ti le pol cu chibale xane
rb125.007 ca u kaxal bin tu hol uitz, tu hol cacab
rb125.011 u kaxal bin tu chi kaknab
t 042.002 bin yanac yaxkini, bin yan yanac u kaxal hai

Kaxal ha ebm) kaxal-haa: to rain.
nem) kaaxalha: llover, mojarse el monte.
vns) A la luna nueba: hokçah U. A la luna nueba lloberá: hokçah U u kaxal haai uale. vns) Albergarse del sol o [ll]ubia al abrigo de algún árbol: booychahal, booypahal. Albérgate en la yglesia, que biene agua: booychahen ti yotoch ku, tal u cah u kaxal haa. vns) Alçarse las aguas: haual u kaxal haa. Alçádose an las aguas: haui u kaxal haa. vns) Apedrear, caer piedras o graniço: kaxal bat, kaxal ixim bat.
f046 ti ma ix kaxal hai, yaal cie
t 042.002 bin yanac yaxkini, bin yan yanac u kaxal hai

Kaxal haa: llover, lluvia. ¶ kaxi haa: llovió. (sfm)

Kaxal haa; kaxal a:} llouer y la pluuia. (mtm)

Kaxal ixim bat vns) Apedrear, caer piedras o graniço: kaxal bat, kaxal ixim bat.

Kaxal lolob than okol vns) Caer la maldiçión sobre alguno: kaxal lolob than okol.

Kaxal than ti ol, ti pucçikal: llegar al coraçon y sentir mucho las palabras de alguno. ¶ hun çuthi v kaxal v than padre ti uol: luego me llego al coraçon y sentir mucho lo que el padre me dixo. ¶ ca utzac v kaxal in than ta pucçikal: para que te lleguen al coraçon y sentir mucho mis palabras. (mtm)

Kaxal tzabal haa: llouiznar. (mtm)

Kaxal u kinab Dios tu puczikal; tibib ti Dios; cha: temer a Dios. (sfm)

Kaxal: venir o lleuar como trabajos y miserias, frio, calentura, temor y espanto, y cosas assi. ¶ bin kaxac v numyail a uokol: caera o llouera la pena sobre ti. ¶ kaxi çahalil yokolob: vinoles vn espanto. ¶ De aqui: kaxi v kinam v than padre tin pucçikal: temi lo que me dixo el padre; imprimioseme en el coraçon la fuerça de sus palabras. (mtm)

Kaxal; tab: atadero. (sfm)

Kaxal; tzabal haa; toz haa; cħehel haa; yeeb haa: lloviznar, llover poco a poco. (sfm)

Kaxan db) alternative spelling if the third form intransitive of kax = to tie, to bond. See kaxaan.
c396 u kax cuch katun; he ix yahaulil cabob,
      kaxan u uich ti ualac yahaulil

Kaxbil vns) Cordón o cuerda como de fraile: kax na[k], kax na[k] kaan. Cordón o cuerda de tres rramales: ox bal kaan. Cordón torçido con las palmas: ox bal kax kaan, ox bal kaxbil. Cordonero, que haçe cordones o cuerdas: ah bal [hax] kax nak.
mr110.003 ca cħabac tu nak pak kaxbil yetel nok
mr184.003 ca tun dzabac yokol le bac zayale, kaxbil yokol
mr229.004 ca nabzabac yetel chacxul, u le kaxbil,
      yetel cħilib tux, u le kaxbil,
mr389.003 chuybil u chi, moch kaxbil

Kaxbil: cosa atada o liada. kax cab: de repente o a desora, y cosa repentina o subita. ¶ kax cab talic Juan: a desora vino oy Juan. ¶ kax cab hulci cimil yokol: vinole la muerte de repente. ¶ kax cab cimil huli tin yum: muerte repentina vino a mi padre. (mtm)

Kaxbil tah: hacha de varillas. (sfm)

Kaxbom
tf032 kaxbom kak tu teel chacil yooc

Kaxçah: hazer llouer y graniçar y apedrear. ¶ De aqui: v kaxçah noh çahalil yetel hak olal yokol morosob: embio o puso gran miedo y espanto sobre los moros. ¶ v kaxçah numya vokol: embiome trabajos. ¶ baci a kaxez v v kakil in keban vokol: no me castigues; no me embies el castigo de mis pecados sobre mi. (mtm)

Kaxçah: pasar de la otra parte del agua. ¶ in kaxçah kaknab: (mtm)

Kaxci db) alternative fourth form intransitive of kax = to tie, to bind.
rb023.005 lubci, kaxci u kinam cħab lae
rb023.008 lubci, kaxci zam kathoob dzul cacau tu cal
rb041.002 yanhi bin u uoohil xan kaxcie hol mek
rb041.008 kaxcie, lubcie, ti tu cħaah u mac iki
rb054.011 kaxcie, lubcie u kazil cħabe
rb196.001 tin kaxciech

Kaxezah haa: (activa) hacer llover. ¶ bin u kaxcex numya a uokol: hará llover trabajos sobre ti. (sfm)

Kaxi ix chel; kaxi ix ku: yerba cuya raíz sacan (los indios) frío. (sfm)

Kaxi ix ku: otra yerua medicinal para soldar qualquier quebradura de huessos. (mtm)

Kaxi ix ku; kaxi ix chel: yerba cuya raíz sacan (los indios) frlo. (sfm)

Kaxi vns) Apretador con que se aprietan las mugeres los cabellos: kaxi.

Kaxic db) general form transitive of kax = to tie, to bind.
f135 kaxic u uich oxlahun ti ku
rb125.009 kaxic u cool cħab zut ni cal
rb126.002 u canhel bin kaxic u cool al, u cool cħab,
      u cool akab
rb132.003 ti tun bacin tin kaxech ti yoc ca
rb195.010 ca in hom kaxhech ti zuhuy tzootz, ti zuhuy cibix

Kaxikin db) an unidentified plant.
mr210.014 ma kaxikin, kax ix chel petelpet u le

Kaxil, kaaxil 1) db) forest, woods. By extension, wild.
cam) kax, kaxil: monte.
ebm) kaxil: wild.
mtm) ah kaxil yoc: el que trata en el monte que va y a tiene alla.
nem) kaaxil: silvestre, de la selva.
vns) Criado en el canpo: ah kaxil uinic.
d142 hun pach kaxil, hun pach buktunil
d144 yanhom uil uah hun pach kaxil, hun pach buktunil
k170 lay u kaxil cħicħ cu hoppzic u kay
k256 lay xan u kaxil c' hol utial c' ppoc nicte ha
k260 pit a nokeex, lukz u kaxil a holeex
rp362 utial cin emzic tulacal u kaxiloob
      tu nohol a kab a cichcelemech
rr216 ti ah canuliloob, ti ah canaan kaxiloob, amen
mr065.003 akab kaxil, kan kaxil ulak u kaba
mr079.003 cu manzic u kaxil kikoob,
      cu huntuccinzicuba ti lae
mr090.002 ley cu manzic u yaabal ziz
      ichil u kaxile ca ix uchben cħapahal
mr093.002 le kohaanil kan kaxile kankan yothel u uinicil
mr107.005 le u kaxil yah cu yulel ti le u hobnel uinice
mr124.009 u macapil halal, u macapil kaxil koch
mr195.014 ca tun dzabac u ticin tozil lay kaxil x- kochie
mr430.003 ah tab, acanceh, akab yom, kaxil koch, chulceh,
      xahceh,

Kaxil 2) db) tied. to tie the stomach.
vns) Apretador con que se aprietan las mugeres los cabellos: kaxi.

Kaxil 2a) db) in disease names. It probably come form going into the woods. See poc che for a similar expression. See also kux nak, ta. akab kaxil: db) night stools.
cam) kaaxil: regir de vientre.
vns) Baçín en que se purga el bientre: u katil kaxnak, kaaxil. vns) Cagar y prooberse: kux nak, kaaxil, poc [c]he, taa. Cagar otra cosa, ensuçiándola: kux nak .t. Cagóme la rropa Juan: u kux naktah i[n] nok Juan. vns) Cagarse de miedo: taa ba. Ensuçióse así mi hijo: u taah u ba ual. vns) Cámara haçer o purgar el bientre: kaaxil, kuxnakil, taa.
mr065.003 akab kaxil, kan kaxil ulak u kaba

Kaxil (u—) cab: heredad, asiento de colmenas. (sfm)

Kaxil (u—) pol: trenzadera. (sfm)

Kaxil cab db) lit. forest honey. Native honey.
mr239.003 caxant dzedzec kaxil cab

Kaxil cab: hombre montaraz; abejas montesinas. (mtm)

Kaxil ix chel ebm) kaxil-ix-chel. lit. wild ix-chel. ix-chel means rainbow and was the mayan goddes of medicine and child-birth. also urraca. see kaxil-ix-ku.
ebm) kaxil ix ku, or kax ix ku. kaxixku. another medicinal plant for causing broken bones to knit. (motul) This plant called kaxil ku is a vine ordinarily found along stone walls. This one is red. There is another which is green which they call kax-ix-chel, and it has the same effect. It is heating and it is a miracle that nature provides this land with it, so famous it is. Nothing else could equal it for any dislocation or broken bone. (Y. de H. del Yuc. f. 301 r.) The Maya text prescribes an infusion of the plant for hair falling out and a crippled arm (218).

Kaxil ix ku ebm) kaxil-ix-chel. lit. wild ix-chel. Ix-Chel means rainbow and was the mayan goddes of medicine and child-birth. Also urraca. See kaxil-ix-ku. ebm) kaxil ix ku, or kax ix ku. kaxixku. Another medicinal plant for causing broken bones to knit. (motul) This plant called kaxil ku is a vine ordinarily found along stone walls. This one is red. There is another which is green which they call kax-ix-chel, and it has the same effect. It is heating and it is a miracle that nature provides this land with it, so famous it is. Nothing else could equal it for any dislocation or broken bone. (Y. de H. del Yuc. f. 301 r.) The Maya text prescribes an infusion of the plant for hair falling out and a crippled arm (218).
mtm) kaxiixku (db: kaxil ku): otra yerua medicinal para talaar qualquier quebradura de huessos.

Kaxil koch
mr195.012 cu dzocol u ppobole
      ca zopp kaktabac u le x- kaxil x- koch

Kaxil ku
ebm) kaxil ix ku, or kax ix ku. kaxixku. Another medicinal plant for causing broken bones to knit. (motul) This plant called kaxil ku is a vine ordinarily found along stone walls. This one is red. There is another which is green which they call kax-ix-chel, and it has the same effect. It is heating and it is a miracle that nature provides this land with it, so famous it is. Nothing else could equal it for any dislocation or broken bone. (Y. de H. del Yuc. f. 301 r.) The Maya text prescribes an infusion of the plant for hair falling out and a crippled arm (218).
mtm) kaxiixku (db: kaxil ku): otra yerua medicinal para talaar qualquier quebradura de huessos.
mr218.002 caxant le xiu kaxil ku

Kaxil put cħicħ db) lit. wild bird papaya. Wild papaya.
mr296.002 ca a cħa u yitz kaxil put cħicħ

Kaxil uinic vns) Criado en el canpo: ah kaxil uinic.

Kaxil uinic: campesino. (sfm)

Kaxil x- koch ebl) cecropia obtusa trec. x-koch-le, kaxil-x-koch?
mr195.012 cu dzocol u ppobole
      ca zopp kaktabac u le x- kaxil x- koch

Kaxil x- kooch nel) cecropia obtusifolia bert. - morac.: kaxilxkooch, kaxixkooch, koochle, xkoochle (guarumo) -- mad., med.

Kaxil yoc mtm) ah kaxil yoc: el que trata en el monte que va y a tiene alla.

Kaxiltabal kik db) to evacuate blood, to have bloody stools.
mr095.001 u kaxiltabal kik, ta kik
mr100.038 ua mae yan ulak u dzac utial u kaxiltabal kik
mr100.043 cu macic lay u kaxiltabal kike

Kaxinah than vns) Admirarse, tomando admiraçión: cħa kax than .l. kaxinah than, kaxintah than.

Kaxintah than vns) Admirarse, tomando admiraçión: cħa kax than .l. kaxinah than, kaxintah than.

Kaxkab cam) kaxkab: derrepente, a desora.

Kaxlic: cosa que esta atada. (mtm)

Kaxma vns) Conçertarse con otro, y haçer conçierto y amistad: kax than, kax can. Conçert[é]me con mis ojos: in kaxma in than yetel in ich.

Kaxmal ich: desuelarse vno, poder dormir. ¶ ti kaxmi in ich; ma tan yocol in venel: desueladome he; no ay dormir. (mtm)

Kaxnahci db) archaic fourth form intransitive of kax = to tie, to bind.
rb093.006 kaxnahci, chucnahci bey chacal hun pedz kin
rb098.006 canten kaxnahci, canten chucnahci

Kaxnakil db) belt. See kax nak.
vns) Çe[ñ]i[r]se o fajarse, o ponerse cuerda: kax nak .t. Çe[ñ]idor [así]: kax nak.
mr319.023 xotbil, ca dzabac ti bolsa ua ix kaxnakil

Kaxnaktic vns) Çe[ñ]i[r]se o fajarse, o ponerse cuerda: kax nak .t. Çe[ñ]idor [así]: kax nak.

Kaxol db) mosquito. See koxol.
vns) Chupar algo comoquiera: dzuudz. ah ub. Reçiamente chupa el mosquito: hach ya u dzuudz kaxol. Venga un cañuto de tabaco que yo chupe: tac chamal in dzuudzub. Chupada cosa: dzuudzaan. [Chupada es mi sangre por el mosquito]: dzudzan in kikel tumen kaxol. Chupado de f[l]aco: dzuudzem uinic. Chupando, veuer como cabros: dzuudzbil ukul. Chupar o comer cañas dulçes: dzuudz [c]hach .t.

Kaxol; koxol: mosquito zancudo. ¶ tuudz koxol: un mosquito grande. (sfm)

Kaxtac db) alternative fourth form transitive of kax = to tie, to bind.
mr175.005 ca a kaxtac tu chi u lec tac tu chun u xicin

Kaxtah db) alternative second form transitive of kax = to tie, to bind.
mtm) bah kax. tah. te. atar o liar, que quede muy apretado.
rb210.011 bal in uayazba ca tin dze kaxtah
rb211.001 ca tin noh kaxtah chacal kax ix chel,
      zacal kax ix chel

Kaxte db) alternative fourth form transitive of kax = to tie, to bind.
mtm) bah kax. tah. te. atar o liar, que quede muy apretado.
d464 ulom kuk, ulom yaxum tu kab kaxte

Kaxthan cam) kaxthan: maravillosa, admirable, asombrosa, escandalosament

Kaxtic db) alternative general form transitive of kax = to tie, to bind.
e065 lay u dzaic ti mazcab, lay ti hokzic ca u kaxtic,
      ca u hadzab
rb211.004 tin pedz kaxtici u kinam, hunac ah kinam,
      hunac ah oxou, hunac ah pec

Kaxtunil chi vns) Bordo de tinaja o cantaro: kax tunil chii, can chij.

Kaxul: la atadura de lo atado; el acento en la vltima. (mtm)

Kaxzah cam) kax, zah: v.a. hacer llover.

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section K - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page