Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-16-03

Keu – Kijxil

Keu ebm) chac-x-keuel, or chac-keuel. Loranthus calyculatus Dc. Muerdago. Described as a parasite, often 3 feet high, with red or yellow flowers.
ems) planta parasita de los arboles: keb.
nel) aechmea bracteata (swartz) griseb. - brome.: chac-canalzihil, xkeo, xku, xtub. nel) phoradendron vernicosum greenman - loran.: x-akxiu, xkeu, xmuyche, yaax-xiu, yaax-xkeu (caballero) -- med. nel) phoradendron spp. - loran.: xkeu (muerdago). nel) psittacanthus americanus (jacq.) mart. - loran.: chac-keuel, chacxen, chacxiu, chacxkeu, chacxkeuel, xkauiz, xkeu (liga, muerdago) -- med.

Keuel cam) keuel, keulil: cuero, pellejo.
crm) yacħbil taan, yaacħbil taan: masa de cal, argamasa. yacħbil keuel: cuero argamasado.
ebl) chac-x-keuel, or chac-keuel. loranthus calyculatus dc. muerdago. described as a parasite, often 3 feet high, with red or yellow flowers.
ebl) loranthus calyculatus dc. chac-x-keuel.
ebm) chac-canal-zihil. acchmea bracteata. see x-keuel. (no definition given.)
ebm) ppilan-keuel. titra semifasciata spix. mexican titra.
ems) cuero: oth, keuel, cut, cu-cut.
ems) piel: keuel.
ems) pellejo: keu-el, otz.
mtm) ah bon keuel: idem: curtidor.
mtm) ah koh keuel: bruxo o hechizero, que vestido con pieles de tigers espantaba la gente para robar los.
mtm) ah kuncinah keuel: curtidor que ablanda los cueros.
nel) psittacanthus americanus (jacq.) mart. - loran.: chac-keuel, chacxen, chacxiu, chacxkeu, chacxkeuel, xkauiz, xkeu (liga, muerdago) -- med.
nel) phoradendron vernicosum greenman - loran.: x-akxiu, xkeu, xmuyche, yaax-xiu, yaax-xkeu, (caballero) -- med. (in e.b.: yaax x- keuel)
vns) Cuero de animal bruto: keuel. Cuero del hombre: [o]th. Mi cuero: u othel. [El tuyo]: a uothel. [El suyo]: yothel. Cuero curtido: boonbil keuel, hochbil keuel. Cuerpo, generalm[en]te: cucut. Cuerpo del hom[br]e: u cucutil uinic. Cuerpo viuo: cuxul cucut. Cuerpo y alma tener: cucut pixan cah. Negocio graue es deçir mal de quien tiene cuerpo y alma: talan u likçabal than yokol cucut pixan u cah tumen Dios.
vns examples: vns) Abarca, suela de cuero crudo: xanab keuel. vns) Aljaba o carca de flechas: pay keuel, payab keuel. vns) Afo[rr]ar algo con cuero: yalbeçah keuel. Afo[rr]ada cosa assí: yalbeçan ti keuel. vns) Arcaduz de la noria: choi. De baro: choi kat. De cuero: choi keuel. vns) Bolsa: chim. Hurtádome an mi bolsa: ti oclabi in chim. Bolsa de cuero: chim keuel. de rred: chim kaan. vns) Bota, calçado de cuero: hup oc keuel. vns) Calsarse los guantes: hup kab .t. Cálsate los guantes: hup kabte, a hup kabte keuel. vns) Carcaj o aljaba: pay keuel, payal keuel. vns) Cola o engrudo para pegar [cosas] de cuero: chacbil keuel c[hhi]ic. vns) Curtir cueros o pellejos rrayéndolos: hoch keuel, mentah keuel. Curtidor así: ah hoch keuel, ah men keuel, ah menyah keuel. Curtido cuero así: hochbil keuel, hochan keuel. Curtir cueros estregándolos: hij keuel. Curtir cueros adobándolos; oficio del curtidor: bon, bonhal. [Oficio del curtidor]: [ah] bon. Curtiendo está Ju[an]: bon[h]al, bonol u cah Ju[an]. Curti[do]r así: ah bon keuel. Curtido así: bonol keuel. [¿Diose, por ventura, tinte a mi cuero?]: dzaci ua u bonol in keuel? vns) Correa de cuero: keuel kaan. Con que se ata el çapato: u tab xanab. vns) Corrediça cosa, [que se deshila]: hil tabil. Corrediço botón: hil tabil botón. vns) Çamarra: keuel nok, keuel çuyem. Ropa de pellejos tenía vestida s[an]t Ju[an] Baptista: keuel nok u bucma san Ju[an] Bap[tis]ta cuchi.
mr020.003 ca dzolabac u keuel ca kaktabac
mr080.043 cambalhau, x- pakunpak, chac keuel nicte,
      u nic ua ix u le
mr124.011 x- cabal xaan, x- cabal huaz, pakunpak,
      chac keuel nicte
mr165.010 hohoxci bay lab keuele ua ix cheche keuele

Keuel, bon vns) Cuero de animal bruto: keuel. Cuero del hombre: [o]th. Mi cuero: u othel. [El tuyo]: a uothel. [El suyo]: yothel. Cuero curtido: boonbil keuel, hochbil keuel. vns) Curtir cueros o pellejos rrayéndolos: hoch keuel, mentah keuel. Curtidor así: ah hoch keuel, ah men keuel, ah menyah keuel. Curtido cuero así: hochbil keuel, hochan keuel. Curtir cueros estregándolos: hij keuel. Curtir cueros adobándolos; oficio del curtidor: bon, bonhal. [Oficio del curtidor]: [ah] bon. Curtiendo está Ju[an]: bon[h]al, bonol u cah Ju[an]. Curti[do]r así: ah bon keuel. Curtido así: bonol keuel. [¿Diose, por ventura, tinte a mi cuero?]: dzaci ua u bonol in keuel?

Keuel, chacbil vns) Cola o engrudo para pegar [cosas] de cuero: chacbil keuel c[hhi]ic.

Keuel, chim vns) Bolsa: chim. Hurtádome an mi bolsa: ti oclabi in chim. Bolsa de cuero: chim keuel. de rred: chim kaan.

Keuel, hi vns) Curtir cueros o pellejos rrayéndolos: hoch keuel, mentah keuel. Curtidor así: ah hoch keuel, ah men keuel, ah menyah keuel. Curtido cuero así: hochbil keuel, hochan keuel. Curtir cueros estregándolos: hij keuel. Curtir cueros adobándolos; oficio del curtidor: bon, bonhal. [Oficio del curtidor]: [ah] bon. Curtiendo está Ju[an]: bon[h]al, bonol u cah Ju[an]. Curti[do]r así: ah bon keuel. Curtido así: bonol keuel. [¿Diose, por ventura, tinte a mi cuero?]: dzaci ua u bonol in keuel?

Keuel, hoch vns) Cuero de animal bruto: keuel. Cuero del hombre: [o]th. Mi cuero: u othel. [El tuyo]: a uothel. [El suyo]: yothel. Cuero curtido: boonbil keuel, hochbil keuel. vns) Curtir cueros o pellejos rrayéndolos: hoch keuel, mentah keuel. Curtidor así: ah hoch keuel, ah men keuel, ah menyah keuel. Curtido cuero así: hochbil keuel, hochan keuel. Curtir cueros estregándolos: hij keuel. Curtir cueros adobándolos; oficio del curtidor: bon, bonhal. [Oficio del curtidor]: [ah] bon. Curtiendo está Ju[an]: bon[h]al, bonol u cah Ju[an]. Curti[do]r así: ah bon keuel. Curtido así: bonol keuel. [¿Diose, por ventura, tinte a mi cuero?]: dzaci ua u bonol in keuel?

Keuel, hup kab vns) Calsarse los guantes: hup kab .t. Cálsate los guantes: hup kabte, a hup kabte keuel.

Keuel, hup oc vns) Bota, calçado de cuero: hup oc keuel.

Keuel kaan vns) Correa de cuero: keuel kaan. Con que se ata el çapato: u tab xanab. vns) Corrediça cosa, [que se deshila]: hil tabil. Corrediço botón: hil tabil botón.

Keuel, men vns) Curtir cueros o pellejos rrayéndolos: hoch keuel, mentah keuel. Curtidor así: ah hoch keuel, ah men keuel, ah menyah keuel. Curtido cuero así: hochbil keuel, hochan keuel. Curtir cueros estregándolos: hij keuel. Curtir cueros adobándolos; oficio del curtidor: bon, bonhal. [Oficio del curtidor]: [ah] bon. Curtiendo está Ju[an]: bon[h]al, bonol u cah Ju[an]. Curti[do]r así: ah bon keuel. Curtido así: bonol keuel. [¿Diose, por ventura, tinte a mi cuero?]: dzaci ua u bonol in keuel?

Keuel nok vns) Çamarra: keuel nok, keuel çuyem. Ropa de pellejos tenía vestida s[an]t Ju[an] Baptista: keuel nok u bucma san Ju[an] Bap[tis]ta cuchi.

Keuel, pay vns) Carcaj o aljaba: pay keuel, payal keuel.

Keuel xanab; xanab keuel: zapato de piel o cuero, abarca. (sfm)

Keuel zuyem vns) Çamarra: keuel nok, keuel çuyem. Ropa de pellejos tenía vestida s[an]t Ju[an] Baptista: keuel nok u bucma san Ju[an] Bap[tis]ta cuchi.

Keuel: cuero, pellejo, correa, cuero curtido del hombre. ¶ u keuel: cuero del tigre (de Guatemala). ¶ keulel: pellejo del animal natural. ¶ oth: cuero reciente del hombre. (sfm)

Keuel: pellezo, piel, o cuero de animal desollado, curtido, o por curtir que alguno posee. ¶ in keuel: mi pellejo o cuero que es mio que le compre o del animal que yo mate. (mtm)

Keuel; u pix huun: pergamino. (sfm)

Keuelel .l. keulel .l. keuelil:} el cuero o pellejo del animal cuyo es. ¶ v keuelel balam: cuero o pellejo de tigre. ¶ huntzil v keuelel ceh: vn cuero de venado. ¶ De aqui se dize: bay v keuelil balam v pucçikal Juan: es Juan muy sabio y prudente. ¶ chaccabaccun a than v keuelil balam: no seas de varios pareceres como la piel del tigre. ¶ yan v yaah v keuelil balam tu pucçikal: tiene muchos y varios parecers. (mtm)

Keuic: plaza, mercado. (sfm)

Keulel cam) keuel, keulil: cuero, pellejo.
ems) cuero: oth, keuel, cut, cu-cut.
ems) pellejo: keu-el, otz.
ems) piel: keuel.
d112 bin u kohi u keulel hun pay balam
d185 haylic u keulel can, haylic u keulel balam
      ti ichcaanziho
e336 haulahom u keulel chac bolay tan kiuic
k026 ua yanal u keulel cichcelem ceh ua ah chac mool
rb020.007 bax bin oc ta keulel;
      u chachac pop bin ix hun ahau

Keulel (u—) xanab; u tab xanab: correa de zapato. (sfm)

Keulil balam ems) sabio, prudente: keu-l-il balam.
ems) prudente: keu-l-il balam.
ems) sabio: miatz, itz-at, idz-at, keu-l-il balam.

Keulil cam) keuel, keulil: cuero, pellejo.
ems) sabio, prudente: keu-l-il balam.
ems) prudente: keu-l-il balam.
ems) sabio: miatz, itz-at, idz-at, keu-l-il balam.

Kex cam) kex, kexah: v.a. trocar, feriar, conutar.
ems) recompensa: kex-ul, paac, hel. ems) trocar: kex.
vns) Canbiar: kekex takin, dzutyah. Canbia [o suele cambiar]: licil [u] kekex takin.
c007 mayapan u uich u kex katun
c253 cħa u caah ti yah kin u kex ah kine tu hol pop
f251 hun dzit tunil u kex u keban u numil ah itza
k150 coox dzaic c' kex utial tumben haab
k229 dza a malob bocħ, dza u kexiloob a ix cichpam cal

Kex mtm) ah kekex than: malicioso que trueca la palabras. item, el que es inconversable que no se dexe tratar ni conversar.
vns) Apartar puniendo discordia: kex. ah eb, kexcunah. El odio nos aparta de Dios: kuxil kexicon, kexcunicon yicnal Dios. vns) Çismatico: ah kekex thanil, ah xab olal.

Kex .l. hel: respuesta como de carta o palabras y lo que se da en truenco y retorno de otra cosa. (mtm)

Kex (u—) huun; u hel huun: respuesta (a la carta que se recibe). (sfm)

Kex (u—); u hel: trueque, retorno, respuesta. ¶ bin a cħab u hel huun; u kex huun: traerás respuesta de mi carta. (sfm)

Kex ak nel) paullinia fuscescens h. b. et k. - sapin.: bixchemak, kex-ak -- text.
nel) serjania goniocarpa radlk. - sapin.: buy, buy-ak, kex-ak.

Kex ba ti; kexel ti: discordar. (sfm)

Kex ba: apartarse de otro; no conformarse con el. ¶ ma a kexic aba ta xiblil: no te apartes assi de tu marido; no estes discorde con el. (mtm)

Kex kab tzimin: manear bestia. (sfm)

Kex ol: discorde que no concuerda con otro y se aparta de su parecer. (mtm)

Kex olal cam) kexolal: discordia.

Kex olal: discordia de voluntades. (mtm)

Kex takin vns) Canbiar: kekex takin, dzutyah. Canbia [o suele cambiar]: licil [u] kekex takin.

Kex than: discorde que no concuerda con otro. ¶ kex v thanob ah tzicbaob: discordes son entre si los soberuios. (mtm)

Kex than; ualak than: vuelta de palabras. (sfm)

Kex tul.t.: trocar. ¶ in kex tultah in tzimin ti thul: troque mi cauallo por vna mula. ¶ kex tul v beel: tiene officio de andar trocando cosas. (mtm)

Kex un kex: mohatra, andar cambalacheando o trocando. (sfm)

Kex.ah,eb: poner discordia y apartar poniendo discordia. ¶ kuxil kexicon yicnal dios: el odio y rancor nos aparta de dios y pone discordia entre dios y nosotros. ¶ ma a kexic a uol, a pucçikal, a than ta xiblil: no descordes ni apartes por discordia tu voluntad, tu coraçon, tus palabras de tu marido; ten concordia con el. (mtm)

Kex.ah,eb; kex.t.:} trocar o feriar o comutar vna cosa con otra. ¶ in kexah .l. in kextah in tzimin ti thul: troque mi cauallo por vna mula. (mtm)

Kex: cosa discorde que no concuerda con otra sino que difiere. ¶ lex yol, kex u pucçikal, kex v than Juan toon: discorde somos y diferimos Juan y nosotros en la voluntad, coraçon, y palabras. ¶ kex tu batanbaob pixan yetel cucut: diferentes son y discordes entre si el alma y el cuerpo. ¶ kex v than, kex yol tu lak: particularizase con su compañero; haze rancho para si. (mtm)

Kexac
j386 numtetah u kexac hokol helele

Kexah cam) kex, kexah: v.a. trocar, feriar, conutar.

Kexah vns) Añadidura que dan los indios sobre el tributo: u holmal patan. Añadidura que se da sobre lo que trueca: u hol, u holmal. Quatro tostones me dieron de añadidura por el caballo q[ue] troqué: canppel tostones u holmal in tzimin in kexah tiob.

Kexah vns) Apartar puniendo discordia: kex. ah eb, kexcunah. El odio nos aparta de Dios: kuxil kexicon, kexcunicon yicnal Dios.

Kexah; kex ultah: trocar. ¶ in kexah in tzimin ti hul: troqué mi caballo por una mula. ¶ mech a kexul al u kexul mehen: mi hijo verdadero eres, no trocado o prestado. (sfm)

Kexan: cosa que se ha trocado por otro. (mtm)

Kexan: el que esta discorde y reñido con otro o apartado del por no conformarse. ¶ kexanech va ta xiblil: estas por ventura discorde con tu marido. (mtm)

Kexbil: cosa que se trueca. (mtm)

Kexcunah vns) Apartar puniendo discordia: kex. ah eb, kexcunah. El odio nos aparta de Dios: kuxil kexicon, kexcunicon yicnal Dios.

Kexcunah: apartar discordando. ¶ kuxil kexcunicon yetel nachcunicon yicnal dios: el odio nos aparta y alexa de dios. (mtm)

Kexcunic vns) Apartar puniendo discordia: kex. ah eb, kexcunah. El odio nos aparta de Dios: kuxil kexicon, kexcunicon yicnal Dios.

Kexeb vns) Apartar puniendo discordia: kex. ah eb, kexcunah. El odio nos aparta de Dios: kuxil kexicon, kexcunicon yicnal Dios.

Kexel ti: discordar y diuidirse en vandos. (mtm)

Kexel ti; kex ba ti: discordar. (sfm)

Kexel u than ti: discordar (en parecer). (sfm)

Kexel: ser trocada o comutada vna cosa por otra. (mtm)

Kexel; hubulzah: dividirse el pueblo en pareceres o bandos. (sfm)

Kexhal: discordar o hazerse discorde de otro y apartarse. (mtm)

Kexic vns) Añadir así: holbeçah u hol. A[ñ]ade, o de la añadidura del caballo q[ue] troqué: holbez u hol in tzimin in kexic a uetel.

Kexic vns) Apartar puniendo discordia: kex. ah eb, kexcunah. El odio nos aparta de Dios: kuxil kexicon, kexcunicon yicnal Dios.

Kexlem okot vns) Bailar o dançar: okot. Bailando está: okot u cahob. vns) Baylador o dançante: ah okot, ah tzublal, tzublal. vns) Bailar o dançar al trocado, mudando los lugares: hub lum okot, kex lem okot. vns) Bailando fue llebado o traydo: oktebil chabic. vns) Baile de señores: tan kinam. vns) Baile antiguo y malo: okot muan.

Kexpahal cam) kexpahal: v.n. trocarse, cambiarse.

Kexpahal: trocar o dar algo en reconpensa de otra. ¶ kexpahi in tzimin ti Juan: trocome Juan mi cauallo. (mtm)

Kexul cam) kexul: hijo sucesor.
ems) hijo: cħot, kex-ul, kuk. ems) sucesor: hel, kex-ul.
sfs) Sucesor: u hel tu pach; u kexulan; u koh balam; coicabil.

Kexul ems) recompensa: kex-ul, paac, hel.
vns) A trueque de alguna cosa: tu kexul, u kexulte.

Kexul: trueco o recompensa. ¶ ma che v kexul che, maix tunich v kexul tunich: no se ha de dar mal por mal; esto es, no se ha de dar palo por palo y piedra por piedra. ¶ v kexul in cahal .l. in cuchteel lo: este es mi faligres o subito. ¶ De aqui: lay v kexul ta pach lo: este es tu sucesor y heredero. ¶ Juan in kexul tin pach: Juan es mi sucesor y heredero. (mtm)

Kexulan (u -); u hel tu pach; u koh balam; coicabil: sucesor. ¶ lay in ppatab in kexulante: este dejaré por mi sucesor. (sfm)

Kexulan sfs) Sucesor: u hel tu pach; u kexulan; u koh balam; coicabil.

Kexulan: sucesor que sucede a otro. ¶ ten v kexulan in yum tu baaluba yetel tu batabil: yo soy el que sucedo a mi padre en su hazienda y cacicazgo. (mtm)

Kexultah; kexah: trocar. (sfm)

Kexulte vns) A trueque de alguna cosa: tu kexul, u kexulte.

Kexun kex: mohatrar y gitanear; andar trocando. (mtm)

Key ems) riña: key. ems) regaño: key.
mtm) ah zacach keytanba: renzillosos que riñen entre si unos con otros.
vns) Adredemente assí: tal oltzil. Adremente me riñó: tal oltzil u keicen. vns) ¿A q[ué] propósito?: balx u than, bal u chum? A q[ué] propósito me riñes? q[ué] imajinas o qué piensas?: bal u num a uol a keyben? vns) Barajas, o riñas de palabras: cale cal, calal cal, cal cal, keytanba. vns) Callar uno, no ablando q[uan]do le ablan: cħijcil. Calló P[edr]o rriñiendo el maestro: ti c[ħ]ijci P[edr]o tu keyabal tumen ah canbeçah. vns) Causa o raçon: yala. No se qué es la ca[u]sa por que no os quieren escrebir: [b]al ua yala ma u katob dzibob teex? ¿Por qué causa ri[ñ]es a tu hijo?: bal yala a keyic a mehen?

Key than.t.: lo mismo que keyah than.t. (mtm)

Keyabal vns) ¿A q[ué] propósito?: balx u than, bal u chum? A q[ué] propósito me riñes? q[ué] imajinas o qué piensas?: bal u num a uol a keyben? vns) Callar uno, no ablando q[uan]do le ablan: cħijcil. Calló P[edr]o rriñiendo el maestro: ti c[ħ]ijci P[edr]o tu keyabal tumen ah canbeçah.

Keyabal: ser reñido. (mtm)

Keyabil: siendo reñido. ¶ keyabil a beelticex babaal: siendo reñidos o riñendoos hazeis algo. ¶ keyabil v kati: menester que le riñan. (mtm)

Keyah (u -) pek; yauat pek: ladrar, ladrito. (sfm)

Keyah cam) keyah: regaño, reprencion. cam) keyah: regañar, reprender.
mtm) ah zacach keyah: reñidor que riñe mucho. mtm) ah mucul keyah, ah mucul than, ah mucul nib: gruñidor o refunfuñador.
vns) Acometer a otro: dza chun keyah. vns) Alharacas, y açellas: banban keyah. vns) Callar uno, no ablando q[uan]do le ablan: cħijcil. Calló P[edr]o rriñiendo el maestro: ti c[ħ]ijci P[edr]o tu keyabal tumen ah canbeçah.

Keyah kuil: denostar en ausencia, maldezir, o dezir mal de otro en ausençia. ¶ in keyah v kuil batab: dixe mal del cacique en ausençia. (mtm)

Keyah pectzil: idem. ¶ yan in keyic v pectzil in lak: he dicho mal de mi proximo en ausencia. (mtm)

Keyah pixan: lo mismo. (mtm)

Keyah pixan; chub chi; mucul keyah: reñir entre si o refunfuñar. (sfm)

Keyah pixan; cuch pach keyah; nach keyah: denostar en ausencia. (sfm)

Keyah tanba: reñir unos con otros, riñas. (sfm)

Keyah tanba; key tanba:} reñir vnos con otros y riña assi. (mtm)

Keyah than.t.: reprehender riñendo. ¶ v keyah thantahen Juan: reprehendiome Juan. ¶ keyah thanen: reprehende tu assi. (mtm)

Keyah tucub: reñir o gruñir sin causa. (mtm)

Keyah: preterito tambien es keyah; futuro, keyeb: reñir y la tal riña en general. ¶ yanyan v keyah padre toon: mucho nos riñe el padre. ¶ v keyahen batab: riñome el cacique. ¶ ma tan in keybex .l. mex tan in keyeb: no os reñire. (mtm)

Keyah; mucul keyah: reñir. ¶ tu keyahen padre: hame reñido el padre. ¶ baci a keyeyex: no le riñes. ¶ mucul keyah: ir riñendo o murmurando entre si. ¶ in keyah u pixan Pedro: reñí o blasfemé de Pedro en su ausencia. ¶ in mucul keyah Pedro: reñí o murmuré entre mi de Pedro. ¶ mucul keyah: reñir entre dientes. ¶ ca kabanzah: reñir el que otro riñe. (sfm)

Keyel
mr164.024 tu keyel ua hach thaben u uix, ma zaci ichil ti

Keyem db) Keyem is both a corn dough and a drink which is called pozole in Spanish, a word borrowed from Nahuatl. The drink made by mixing well cooked ground corn with water. Balls about the size of a softball are made of the ground corn. These balls are then placed in a woven bag called pauo to be carried to work, and the drink is typically consumed in mid-morning about half way through the work. Keyem is also carried as a food source on longer trips. The number of balls a person takes with him depends on the number of days he will be away from a place where he can get other food. On the first day keyem is consumed fresh. However, as the days go by the remaining balls grow an orangish mold on them and the corn dough begins to ferment. This does not immediately deter the use of the keyem balls to make the drink. I do not know how long keyem can be stored before it is determined to be no longer fit for consumption.
ems) bebida de masa de maiz: key-em. ems) masa de maiz: key-em.
mtm) Koyem: lo mismo que keyen.
mtm examples) Ah thach celel: poçol y beuida clara sin cacau. mtm) Cheh ba: apartarse vna cosa de otra; ponerse por se, y hazerse a vna banda…. ¶ v chehma vba v noy çaca: hase puesto el asiento del poçol. mtm) Mazak che: paja o mota como las que caen en los ojos, o pedacillos pequeños de palos. ¶ v mazak cheil ça .l. çaca: pajuelas que caen en el atol o poçol…. mtm) Madz: la masa de que se haze el poçol de maiz por despicar, y la masa del atol, y el asiento del mismo atol, y el maiz que se cueze sin cal como para hazer atol. mtm) Nili .l. çebi: hagase de priessa. ¶ Vnde: nil ta koyem .l. nilte a koyem: muele bien el poçol…. mtm) Nooy: el meollo de qualquier cosa, y la carne que se come de las frutas que tienen cascara o corteza incomestibles…. v nooy çaca: el asiento del poçol que es la sustancia de aquella beuida. mtm) Och keyem; och koyem:} mantemiento y prouision de massa de maiz para el camino o viage. mtm) Okol ça; okol çaca: llorar porque no le dan atol o poçol.
mts) Despensa para el camino: yoch hanal; keyem.
nem) keyem: pozole; bebida hecha de granos de maiz hervidos, molidos toscamente y macerados en agua. se toma fresco o ligermente acedo. nem) zacah: bebida hecha con masa de maiz, cuyo nixtamal se prepara sin añadirle cal como es costumbre cuando se trata de elaborar tortillas.
vns) Comida, mantenimiento o sustento: och. Comida, mantenimiento o sustento de maíz o frijol: och yxim, buul. Comida de masa de maíz, como para el camino: och, och keyem. vns) Masa de que hazen el pozol, beuida de los indios: keyem .l. koyem.
vns examples) Ablandar con la mano los çuelos del poçol: may kab.t. vns) Asentarse el suelo o asiento del licor que está en alguna basija: dzanal. ¶ Asentándose ba el asiento del poçol y el polbo: dzanal u cah u xixil çaca yetel u lukil haa. vns) Asiento del bino o heçes de la masa de trigo: u xixil bino .l. u xixil castelan çacan. ¶ Asiento de cosas líquidas, como chocolate o poçol que no se molió bien: u xixil chacau ha. vns) Beuida ordinaria de los indios, de maíz cozido, agua y cacao: çaca. ¶ Beuida llamada chocolate: chacau haa. ¶ Beuida o poçol de maíz nuebo para refrescarse: akalix çaca. ¶ Beuida que acen, en tiempo de hambre, de las espigas de las cañas: çaca yijh. ¶ Beuida echa de cacao, maíz y pepitas de çapotes: tzune. ¶ Beuida de los dioses, que ofreçían los antiguos: cħuyul haa .l. cħuyul a.
mr007.009 ca ix hubuc u nak
      zudz keyem tun bin yuke macbal u xe
mr155.007 pah keyem tun bin dzabac yuk
mr305.014 he ca bin thanac,
      he ca bin u kat baal yuke ca dzabac pah keyem yuke

Keyem db) in plant names:
nel) oxalis latifolia h. b. et k. - oxali.: chacmulahkak, chacmulkak, ele, zuudzkeyem, zuudzkeymil, yaelel, yahelel, halaelel, yalelel -- med.

Keyic crm) bal yal a keyic a na: bal yaala a keyic a na? por que riñes a tu madre?
vns) Adredemente assí: tal oltzil. Adremente me riñó: tal oltzil u keicen. vns) Causa o raçon: yala. No se qué es la ca[u]sa por que no os quieren escrebir: [b]al ua yala ma u katob dzibob teex?. ¿Por qué causa ri[ñ]es a tu hijo?: bal yala a keyic a mehen?

Keytanba mtm) ah zacach keytanba: renzillosos que riñen entre si unos con otros.
vns) Barajas, o riñas de palabras: cale cal, calal cal, cal cal, keytanba.

Kez ems) sal, comenzando a cuajar: kez. ki che nel) castilla elastica cerv. - morac.: kiche, kikaban, kikche, kiikche, yaxha -- cau., com., med.

Kez: la sal quando comiença aguajarse en las salinas. (mtm)

Kezhal: començarse aguajar la sal. (mtm)

Kich ems) calentar a la lumbre bajo la cama: kich.
vns) Calentarse al fuego: kijch kak, kijchintah. vns) Calentarse al sol: kijch kin. Estoyme calentando al sol: kijch kin in cah.

Kich kin: calentarse sentado al sol. ¶ kich kin in cah: calientóme al sol. (sfm)

Kich; kiich: calentarse a la lumbre o al fuego. ¶ kichen: calientate. (sfm)

Kichintah vns) Calentarse al fuego: kijch kak, kijchintah.

Kichintic vns) Calentarse al fuego: kijch kak, kijchintah.

Kichmal ems) cubrirse de moho: kichmal.

Kiich kak vns) Calentarse al fuego: kijch kak, kijchintah.

Kiich kin vns) Calentarse al sol: kijch kin. Estoyme calentando al sol: kijch kin in cah.

Kiich vns) Calentarse al fuego: kijch kak, kijchintah. vns) Calentarse al sol: kijch kin. Estoyme calentando al sol: kijch kin in cah.

Kiik che nel) caesalpinia platyloba s. watson - legum.: chacte, chactecoc, cikche, kiikche (brasilete) -- tint.
nel) castilla elastica cerv. - morac.: kiche, kikaban, kikche, kiikche, yaxha -- cau., com., med.

Kiik ebl) tetramerium scorpioides (l.) hemsl. xib-kuub, xib-kiik?
ra061 ti x- kiik ichil

Kiix db) thorn.
ebm) kix: thorn, spine.
mtm) ah kiix pach och: erizos desta tierra. mtm) ah kiix: cosa espinosa que lleva o tiene espinas. mtm) ah kiix che, ah kiixil che: arbol espinoso.
nem) kiix: espina o aguijon, indistintamente.
vns) Abrojos [o piezas] de ie[rr]o: petec mazcabil kijx. vns) Aguda cosa, como punta de espina: kijx nij.

Kiix db) in plant names:
nel) buettneria aculeata jacq. - sterc.: tez-ak, xtez-ak, yaaxkiix -- med. nel) caesalpinia vesicaria l. - legum.: toxob, toxob-ek, yaxkixkanab, yaaxkiixkanab -- med., tint. nel) cydista potosina (schumacher et loes.) loes. - bigno.: ekkixil, x-ekkixil. nel) mimosa purpurascens robinson - legum.: chac-kiix, chac-kiixil. kiix kan lol ebl) argemone ochroleuca sweet. kix-kan-lol.
nel) argemone mexicana l. - papav.: h-am (cardosanto), ixkanlol, kanlol, kiixkanlol, kiixzaclol -- med.

Kiix kanab nel) caesalpinia vesicaria l. - legum.: toxob, toxob-ek, yaxkixkanab, yaaxkiixkanab -- med., tint.

Kiix lol ak nel) ipomoea cissoides (lam.) griseb. - convo.: kiixlol-ak, kiixolok -- mel.

Kiix ni vns) Aguda cosa, como punta de espina: kijx nij.

Kiix och ebm) ah-kiix-pach-och, or kiix-och. hystrix mexicanum. h. prehensilis. coendu yucataniae. lit. spiny-back-opossum. tree porcupine.

Kiix och; kiix pach och: zorro espín. (sfm)

Kiix pach kum nel) sechium edule (jacq.) swartz - cucur.: kuuxpachkuum, kuum (chayote) -- com., cult.

Kiix pach och ebm) ah-kiix-pach-och, or kiix-och. hystrix mexicanum. h. prehensilis. coendu yucataniae. lit. spiny-back-opossum. tree porcupine.
mtm) ah kiix pach och: erizos desta tierra.
mr416.005 ca xot kuptac u ni u ne
      x- cħupul x- kix pach och
mr416.009 ua cħuplal bin kalac u uixe u ni u ne
      xibil kix pach och

Kiix pach och; kiix och: zorro espín, erizo, puerco espín. (sfm)

Kiix, ppocbil vns) Corona comoquiera: kax hol, ppoc hol, nac hol. Corona de oro: kax hol kankan takin. Corona de flores o guirnalda: kax hol nicte, ppocbil nicte. Coronar, poner corona en la caueça: dza kax hol ti hol. Corona de espinas: ppocbil kijx. Coronáronme de espinas: kijx in ppoccinah. Coronado está: dzaan ppoc hol tu hol. Corona de clérigo: pet coch, pet cuz, pet koz.

Kiix tez nel) amaranthus spinosus l. - amara.: kiix-tez (bledo) --med., xtez.

Kiix x- tez nel) amaranthus spinosus l. - amara.: kiix-tez (bledo) --med., xtez.

Kiix xolok nel) ipomoea cissoides (lam.) griseb. - convo.: kiixlol-ak, kiixolok -- mel.

Kiix zac lol nel) argemone mexicana l. - papav.: h-am (cardosanto), ixkanlol, kanlol, kiixkanlol, kiixzaclol -- med.

Kiix: espina. (sfm)

Kiix: espinas. (mtm)

Kiixbezah; hupp kiix; kiixtah; top kiix; dzop kiix: espinar o punzar la tela para que se empareje. (sfm)

Kiixil che mtm) ah kiix che, ah kiixil che: arbol espinoso.

Kiixil ebm) kixil: thorny, spiny.

Kiixil tez vns) Bledos, yerba conosida: tez. vns) Bledos espinosos para los puercos: kixil tez. vns) Bledos pequeños comestibles: edzen, tez mucuy.

Kiixil x- tez nel) amaranthus spinosus l. - amara.: kiix-tez (bledo) --med., xtez.
vns) Bledos, yerba conosida: tez. vns) Bledos espinosos para los puercos: kixil tez. vns) Bledos pequeños comestibles: edzen, tez mucuy.

Kiixolok nel) ipomoea cissoides (lam.) griseb. - convo.: kiixlol-ak, kiixolok -- mel.

Kiixtah; kixbezah; top kiix; hupp kiix: espinar o punzar la tela para que se empareje. ¶ tul kiix: espinoso, lleno de espinas. (sfm)

Kiixte nel) gyrocarpus americanus jacq. - herna.: chac-ciiz, ciiz, kiizte, xciiz, xciizte (volador, palo hediondo) -- med.

Kiiz ebl) Spondias mombin L. chi-abal, kiiz, zuli-abal.
nel) Spondias purpurea L. - anaca.: abal-ac, chac-abal, chiabal, ixhouen, kiiz, xhouen (ciruela campechana) -- com., med.

Kijch kak: calentarse a la lumbre o al fuego. (mtm)

Kijch kin: calentarse al sol. (mtm)

Kijch: calentarse a la lumbre. ¶ kijchnenex: calentaos a la lumbre. ¶ Item: el fuego en que vno se calienta: in kijchilo: este es mi fuego donde me caliento. (mtm)

Kijchinah; kijchintah:} calentarse assi. ¶ kijchinex .l. kijchintex: (mtm)

Kijchmal: cubrirse de moho o de orin cosas de hierro. (mtm)

Kijlil: sosegarse el viento o la mar, y ser lastimada la llaga. (mtm)

Kijlilcab: lo mismo que kilcab. (mtm)

Kijx kijx: cosa espinosa llena de espinas. (mtm)

Kijx och; kijx pach och:} vnos çorrillos que parecen erizos. (mtm)

Kijxel: espinas denotando cuyas. ¶ v kijxal naranjo: ¶ kixel v cah: lleua espinas. (mtm)

Kijxil: cosa espinosa. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section K - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page