Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 10-28-03

Padz – Pak nocac

Padz 1a) db) to squeeze out.
ems) exprimir: yedz, pudz, podz, yadz. ems) limpiar exprimiendo: padz. ems) vaciar exprimiendo: padz.
mtm) Padz.t.: exprimir materia de la llaga. ¶ padzte v puhil a yaah: mtm) Padz.t.: vaziar y limpiar tripas y cosas assi exprimiendolas. ¶ padzte v chochel keken:
sfm) Padz: esprimir (como materia o tripas). ¶ padzte u puhil: esprímele la materia.
vns) vaciar tripas esprimiendolas: padz. vaciar y irse de camaras: chochpahal nak.

Padz 1b) db) massage.
cam) padz, padztah: sobar.

Padz 1c) ems) rebajar hilo limpiandolo: padz.
mtm) Padz.t.: adelgazar el hilo, emparejarlo y quitarle las motas. ¶ va ppulen ppul a kuche ca a padzte: si tu hilo va a tolondrones quita las motas que tiene.

Padz 1d) db) in plant names:
mr373.006 yetel dzincan, padz can, yetel chac molak, netab,
      yetel x- buul ak

Padz che mtm) Padz che: palo con que castran las colmenas que es como punçon. mtm) Padz che.t.: castrar las colmenas con el tal palo.
sfm) Padz che: palo o instrometo con que los índios castran las colmenas. sfm) Padz chetah; pich cab; ilmah cab: castrar colmenas.

Padz che.t.: castrar las colmenas con el tal palo. (mtm)

Padz chetah; pich cab; ilmah cab: castrar colmenas. (sfm)

Padz chibtah: quitar la paja al guano, mondar el grano quitandole las hojas. (sfm)

Padz kab.t.: estregar o traer las piernas al enfermo con las manos. (mtm)

Padz kuch: recorrer el hilo quitandole las matas. (sfm)

Padz oc.t.: estregar o traer las piernas al enfermo. ¶ padzte voc: (mtm)

Padz.t.: adelgazar el hilo, emparejarlo y quitarle las motas. ¶ va ppulen ppul a kuche ca a padzte: si tu hilo va a tolondrones quita las motas que tiene. (mtm)

Padz.t.: exprimir materia de la llaga. ¶ padzte v puhil a yaah: (mtm)

Padz.t.: vaziar y limpiar tripas y cosas assi exprimiendolas. ¶ padzte v chochel keken: (mtm)

Padzadz xantah; padzadztah: cercar la casa con guano. (sfm)

Padzal
mr110.002 u padzal ppulba ik, zotzot ci

Padzbil mtm) Padzbil: hilo delgado. ¶ padzbil kuch: hilo delgado.
mr082.016 padzbil tu uadz u yoc kuchuc tu ni yoc

Padztabac
mr112.004 ca bin padztabac tu nak uinic,
      ca ix nucuch uinic ca ix mehen palaloob

Padztah cam) padz, padztah: sobar.

Padztah choch: vaciar tripas. (sfm)

Padztah kuch; cetcunah: hilar parejo. (sfm)

Padztah: adelgazar (como hilo). ¶ padzte kuch: adelgaza el hilo. (sfm)

Padztal
mr082.014 utz ina xan u padztal u kab likul tu uadz u kab
      kuchuc tac tu ni u kab

Paen nel) coix lacrima-jobi l. - grami.: zuucpaen.

Pah 1) cam) paa, pah: quebrar, desbaratar.

Pah 2) cam) pah, hal: acedarse, avinagrarse.
ebm) pah: sour or acid.
ems) agrio: pah.
mtm) Pah: cosa agra o azeda, y cosa auinagrada.
sfm) Pah; zuudz: ágrio, ácedo, avinagrado. ¶ pah naranjas: naranjas ágrias. ¶ chahuc naranjas: naranjas dulces.
vns) Açeda cosa: pah. Un poco açeda: papah. Açedarse: pahehal. Acti[v]o: pahcinah. vns) Agria cosa: chah .l. pah. Mui agrio es este limón: hach pah limón la.
mr140.007 utz ix u ppobol yetel pah pocol ha
mr155.007 pah keyem tun bin dzabac yuk
mr305.014 he ca bin thanac, he ca bin u kat baal yuke
      ca dzabac pah keyem yuke

Pah 2a) mtm) Pah: cosa fiambre, cozida, o azada el dia antes. ¶ pah bak, pah buul: carne y frisoles fiambres. ¶ v pahil vlum, v pahil ceh: gallina y venado assi fiambre.

Pah 2b) db) in plant names:
nel) byrsonima bucidaefolia standley - malpi.: zacpah (nancen agrio) -- com. nel) byrsonima crassifolia (l.) dc. - malpi.: chi, zacpah, xacpah (nancen agrio) -- com., med.

Pah 3) mtm) Pah.t.: sospechar, ymaginar, pensar sospechando, presumir, y barruntar assi sospechando, juzgar mal de otro, achacar y antojarsele a alguno assi, y el tal antojo. ¶ in pahtah Juan tin cħuplil: sospeche o juzque assi que andaua Juan con mi muger, ¶ yan in pah tin cħuplil .l. yan in pahtic in cħuplil ti huntul: tengo sospecha de mi muger que anda con otro. ¶ pah v cah ten ti yicham: sospecha que ando yo con su marido. ¶ ma a pahticex vixma pixanil: no sospecheis que soy desagradecido. mtm) Pah.t.: tener o juzgar alguna cosa por lo que no es, pensar creindo o sospechando assi, y antojarsele a vno lo que no es.
sfm) Pah; pahtah; pec oltah; pectah ol; pah olal: sospechar, juicio, sospecha, juzgar, barruntar. ¶ a pahtah u zipil ti ma chacantech: ¿creiste su pecado sin estarte manifiesto o sospechastelo? ¶ u pahtah u ba tin keyah: creyó que le reñía o que lo decía por él. sfm) Pah; pec ol; xoc ol: celar, tener celos. sfm) Pah (ah -); ah papah ba: sospechoso, antojadizo.

Pah 3a) sfm) Pah; cħacħa nuuc (tah, te): conjeturar. sfm) Pah; pak pach; pak yamaab: levantar falso testimonio.

Pah 4) ems) comparar: cet, ppiz, pah-t-ah.

Pah 5) ems) tierno, pan de maiz: che-pah.

Pah 6) sfm) Pah; pak; yan: algunas veces, algunos.

Pah al ems) hijo, llamado asi sin ser propio: pah-al.
mtm) Pah al: hijo o hija que llama la muger a los que no lo son suyos, sin que los quiere llamar hijos. ¶ in pah al Juan, in pah al Maria: juan es mi hijo de nombre, y Maria mi hija. ¶ A este modo se dize: / pah çucun: abuelo o hermano mayor assi.
Pah chich: abuela por quererla llamar assi, y no porque lo sea. ¶ in pah chich lo .l. pah chich in cah ti: essa es mi aguela.
Pah yum: padre assi de aquella manera.
Pah naa: madre assi.
Pah onel: pariente assi. ¶ in pah onel Juan, ettz.

Pah çacan: la masa açeda que lleuan los indios para comerla desleida en agua. ¶ Item: leuadura. (mtm)

Pah cħuhuc nel) tamarindus indica l. - legum.: pahcħuhuc (tamarindo) -- con., mad., med.

Pah ci cam) pahci: vinagre.
mtm) Pah ci: vinagre o vino acedo.
sfm) Pah ci: vinagre.

Pah çubultzil: cosa afrentosa y vergançosa de verguença y afrenta. ¶ pah çubultzil a beelex: hazeis cosas vergonçosas y de afrenta. ¶ pah çubultzil yalah ten: dixome palabras afrentosas. (mtm)

Pah dza ebl) commelina elegans h. b. k. cabal-zit, pah-dza, x-hulub-ha, yaax-ha-xiu.

Pah iz: aluarazo, manchas como empeines que nacen en el rostro. (mtm)

Pah ol crm) 1: tener sospecha de otro o recelo. 3: sospechar imaginando y barruntando. pah oltah 1: in pah oltah in cħuplil; tengo sospecha y recelo de mi mujer. See cħabal ol, pec ol, paybe tucul.
mtm) Pah ol.t.: tener sospecha de otro, o rezelo. ¶ in pah oltah in cħuplil:
vns) Barruntar o sospechar: pah .t. .l. pec ol. pecet ol. vns) Juiçio temerario: pah olal ti mabal, ixma tumutil pah olal.
rb062.009 ca bin a pah olteex yikal ix tan yobal nicte
rb063.002 uchic in pah olteex yikal lahca yobal nicte
      tan yol cab
rb063.013 uchic in pah oltic yikal ye zam

Pah ol.t.: tener sospecha de otro, o rezelo. ¶ in pah oltah in cħuplil: (mtm)

Pah olal mtm) Pah olal: sospecha o rezelo assi.
sfm) Pah olal; pah: juzgar, sospechar, juicio, sospecha.
vns) Juiçio temerario: pah olal ti mabal, ixma tumutil pah olal.

Pah taan
c 081.018 he u dzacal lay pah taan yetel limones
      ua ix zizal xiu mehentace

Pah tub ebm) pah-tub. lit. sour saliva.

Pah tza nel) commelina elegans h. b. et k. - comme.: cabalzit, cabalziit, colebil, pahtza, xbubulha, yaaxhaxiu (canutillo) -- med., mel.

Pah tzab nel) commelina elegens h. b. et k. - comme.: cabalzit, cabalziit, colebil, pahtza, xbubulha, yaaxhaxiu (canutillo -- med., mel. nel) costus spicatus (jacq.) swartz - zingi.: pahtzab (tirabuzon) -- med.

Pah zubtal 1a) mtm) Pah çubtal: auergonçar, confundir, afrentar, denostar, y vituperar de palabra, y deshonrrar afrentando, y auergonçando y la tal afrenta. ¶ ma a pahic in çubtal: no me afrentes.
sfm) Pah zubtal; zazal than; pul than okol: deshonrar, afrentar. sfm) Pah zubtal; cħa zubtal: avergonzar, confilndir, afrentar. ¶ tu pahah in zubtal: avergonzóme. ¶ kama huh u pah in zubtal: recibe este donecillo aunque sea vergüenza darte cosa tan pequeña.
vns) Afrentar a otro: pah çubtal. No afrentes a tu p[adr]e: ma a pahic [u ç]ubtal a yum. vns) Afrentarse unos a otros: pahlam çubtal. Estánse afrentando unos a otros: pahlam çubtal u cahob, yan pachlan çubtal tu yamob. vns) Confu[n]dir, por echar en ve[r]guença, y la ta[l] confus[i]ón: pah çubtal. Confu[ndi]rse así: cħa çubtal.

Pah zubtal 1b) mtm) Pah çubtal: el don, presente, o ofrenda que da el menor al mayor; palabra humilde. ¶ kama v pah çubtal .l. ca pah çubtal yume: recibe padre nuestro don y ofrenda que nos afrentamos, que sea poca.

Pah çubtalil than: palabras afrentosas. (mtm)

Pah.t.: sospechar, ymaginar, pensar sospechando, presumir, y barruntar assi sospechando, juzgar mal de otro, achacar y antojarsele a alguno assi, y el tal antojo. ¶ in pahtah Juan tin cħuplil: sospeche o juzque assi que andaua Juan con mi muger, ¶ yan in pah tin cħuplil .l. yan in pahtic in cħuplil ti huntul: tengo sospecha de mi muger que anda con otro. ¶ pah v cah ten ti yicham: sospecha que ando yo con su marido. ¶ ma a pahticex vixma pixanil: no sospecheis que soy desagradecido. (mtm)

Pah.t.: tener o juzgar alguna cosa por lo que no es, pensar creindo o sospechando assi, y antojarsele a vno lo que no es. (mtm)

Pah.t. ba: compararse. ¶ mamac vchac v pahtic vba ti Dios: ninguno se puede comparar con dios. ¶ ma a pahtic aba ti batab: no te compares con el caçique .l. ti batabil. (mtm)

Pah.t. ba: sospechar vno que tratan del. ¶ v pahtah vba Juan tin keyah: sospecho Juan que mi riña era por el. ¶ chan ti pah ba: no sospeches que tratan de ti. (mtm)

-pahaan
a691 lay tun u chunpahanil tu thanoob

Pahab can nel) physalis viscosa l. - solan.: ppahabcan, ppac-canul.

-pahac
e064 lay bin yet kalalpahac ti balcah tuzinil,
      u than kulil ku caanal
k234 tumen yan a chicpahacech ti ix budz ek
t 041.116 latulah u dzocol u xoce
      ca ix chumpahac caanal tu caten

-pahaci
d544 banban coil, banban cal pach bin chunpahaci;
      zatay batabil yani

-pahal cam) cenpahal: v.n. adornarse. cam) cinpahal: v.n. lastimarse. cam) chaypahal: v.n. añadirse. cam) chunpahal: v.n. comenzar. cam) chochpahal: v.n. desatarse. cam) chucpahal: v.n. completarse, acabalarse, venir bien una cosa en otra. cam) hakpahal: ahogarse. cam) epahal: afilarse, ser afilado. cam) hatzpahal: v.a. divididre. cam) thochpahal: tropezar. cam) xakpahal: mesclarse, revolverse.
crm) yiz: 9: separar, apartar. yizpahal ol: 1: apartar el corozon y la voluntad de alguna parte. yizpahez ol: 1: lo mismo, hecho verbo activo.
vns) Abrirse como poço: holchahal .l. holpahal. vns) Albergarse del sol o [ll]ubia al abrigo de algún árbol: booychahal, booypahal. Albérgate en la yglesia, que biene agua: booychahen ti yotoch ku, tal u cah u kaxal haa. vns) Boca abajo estar: nocaan, noc cabal, noclic, noc pulan. Boca abajo ponerse: noctal. Act[iv]o: noccinah ba, nocpahal. Poneos boca abajo: noclenex, noccinexaba. Boca abajo echarse o estar echado: nocot cheltal. Boca abajo poner otra cosa: noccinah, noc pul. P[a]s[iv]o: noccinabal. vns) Començar algo: chunpaheçah. Neut[r]o: chunpahal. vns) Començar la tarde, pasando de medio dia: kuypahal kin. vns) Cónpliçe en el delicto de otro: tacpahan ti pach, ti beel, ti keban. Diçen que Ju[an] es cónp[l]ice d[e l]adrones: tacaan Ju[an] bin tu bel ah ocolob. Cónpliçe haçerse: taacal, tacpahal ti beel, ti pach, ti keban. vns) Culpa: xihul. No [t]iene en su alma culpa: manaan u xihul u pixan. Culpable, digno de culpa: u nah kochbeçabal. Culpado así: kochbeçan. Culpado haçerse: kochinah, kochintah, kochpahal. Culpar uno a otro echá[n]dole la culpa: etma[l]hal tu koch hun pay, etmalhal tu piual hun pay. Fue culpado Ju[an] con los ladrones y pasó con ellos en la culpa: etmalhi Ju[an] tu koch [.l. etmalhi Juan] tu piual ah ocolob. Culpar a otro: piual .t. Pas[iv]o: piualtabal.
g015 can ahau uchci u chicpahal
      tzucubte ziyan caan bakhalal lae
g030 oxlahun ahau uchci u chicpahal chi cħeen itza lae
i557 ti nixpahal u hol caane yanil u hol paae
      heca ti manechie
k157 utial u tal u chucpahal hunkal haab utial katun
ta648 ua ix matub canpahale, yan u man u uudz katun
tg030 uaxac ahau uch cu chicanpahal chi cħeen itza
rb074.006 u helpahal u hol u cal
rb155.008 u thanil ti ticin kab tu cimpahal uinic
rb155.009 lay ci ua bic cimpahalile

Pahal 1) ebm) pahal. a small tree or bush from which ink is made. (motul)
ems) palo de tinta: pah-al.
mtm) Pahal: acento en la primera; vn arbol pequeño o mata de que se haze tinta.
mr376.008 tu pach yukice bay tancoch horae
      ca dzabac hunppel escudilla u kab pahal

Pahal 2)
c041 tu kinil u lukul u xotemal pahal

Pahal can db) a nightshade plant, also called ich can. See also ichcan, icħcan.
ebl) solanum nigrum l. icħ-can, pahal-can, pak-can, pakal-can.
ems) yerba mora: pah-al can.
mtm) Pahal can: yerua mora, cuyas hojas majadas madura los incordios maiormente si se pone aceite.
nel) splanum cornutum lam. - solan.: ichcan, ixppahalcan -- med. nel) jacobinia spicigera (schlechter) l. h. bailey - acant.: tziitz, yichcan, yichcaan -- med., tint. nel) splanum cornutum lam. - solan.: ichcan, ixppahalcan -- med. nel) solanum nigrum l. - solan.: bahabcan, bahalcan, pahalcan, ppahalcan, ppac-can (yerbamora) -- com., tox.
sfm) Pahal can; ppahal can: yerba mora (buena para cualquiera hinchazón particularmente para el miembro del hombre si está hinchado).
mr062.003 kuxub can, pahalcan, ibin can, bizlim tacanil,
      ppoclam pixil
mr203.041 ua mae yerba mora, pahalcan
mr236.003 yetel u le x- dzudzuc yetel pahalcan,
      yerba mora yalabal
mr245.004 bay u le coc che yetel u le pahalcan
mr303.002 yerba mora, pahalcan
mr309.002 x- pahalcan, uchcan ulak u kaba,
      yetel ppaccan u le
mr402.007 ua mae yetel dzudz mohoch, pahalcan, dzedzec cab

Pahal çubtal: ser auergonçado, confundido, afrentado, denostado, o vituperado. passiuo de pah çubtal. ¶ maix pahom v çubtal: y no sera confundido ni auergonçado. (mtm)

Pahalcan db) see pahal can above.

-pahan vns) Cónpliçe en el delicto de otro: tacpahan ti pach, ti beel, ti keban. Diçen que Ju[an] es cónp[l]ice d[e l]adrones: tacaan Ju[an] bin tu bel ah ocolob. Cónpliçe haçerse: taacal, tacpahal ti beel, ti pach, ti keban.

Pahan çubtal: el afrentado assi. (mtm)

Pahan u zubtal: corrido, afrentado. (sfm)

-pahanci
a696 lay u chunpahanci u yocol u keban than tiob

-pahanil cam) cinpahanil: descoyuntarse.
a685 he ix u chunpahanil tumeneloob

Pahap
rb140.011 mahan tuux bacin in caah tech cech
      chac tan pahap, zac tan pahap

Pahba mtm) ah pahba, ah papahba: sospechoso que siempre piensa que tratan mal de el. mtm) ah papahba: lo mismo que ah pahba: sospechoso.

Pahbal
d475 bay bin pahbal tu uudz tu caten,
      ca bin zutnac u uudz katun

-pahci
td499 bay chacanpahci ti ah chilam u kin yulel u zucunob

Pahcinah mtm) Pahcinah .l. pahcunah: azedar o avinagrar otra cosa, y leudar la masa.
vns) Açeda cosa: pah. Un poco açeda: papah. Açedarse: pahehal. Acti[v]o: pahcinah.

Pahdza
mr420.010 u dzac uix puh x- ale, u le yetel u motz pahdza
      yetel u ui chaac

-pahez crm) yiz: 9: separar, apartar. yizpahal ol: 1: apartar el corozon y la voluntad de alguna parte. yizpahez ol: 1: lo mismo, hecho verbo activo.

-pahezah crm) yambezah: 1; yampahezah: 8: mudar o diferenciar una cosa poniendo otra cosa en su lugar. mudar uno la costumbre que tenia.
vns) Acreçentar algo: dzacbeçah, dzacpaheçah .l. yabcunah. vns) Afear el rrostro: kazpaheçah ich, netzcunah ich. vns) Aumentar: dzacçah, cħaybeçah, cħaypaheçah, dzacbeçah. vns) Cumplir lo falto: chucbeçah, chucpaheçah, yalbeçah [.l. holbeçah]. Cumpli[d]me el tributo: chucbeçex a patan ten, holbeçex a patan ten. Cumplirse lo que está falto: chucpahal, lah ca pach u chucaan. Cumplido así: chucaan. Cumplimi[en]to de lo que faltaua: u chucaan. Éste es el cumplimi[en]to de lo que faltaua: lay u chucaan takin loe.

Pahhal cam) pah, hal: acedarse, avinagrarse.
mtm) Pahhal: hazedarse.
sfm) Pahhal; zuudzhal: acedarse, agriarse, avinagrarse. ¶ pahhi vino: hizose vinagre el vino.
vns) Açeda cosa: pah. Un poco açeda: papah. Açedarse: pahehal. Acti[v]o: pahcinah.

-pahi
f097 ca haulahi caan, ca nocpahi peten
f125 ti kazpahi a kul maya uinicexe
rb080.009 ti bin ueni, ti bin colpahi

Pahic vns) Afrentar a otro: pah çubtal. No afrentes a tu p[adr]e: ma a pahic [u ç]ubtal a yum.

Pahil (u—); u zuudzil: agrura, acedía. (sfm)

Pahlam zubtal vns) Afrentarse unos a otros: pahlam çubtal. Estánse afrentando unos a otros: pahlam çubtal u cahob, yan pachlan çubtal tu yamob.

Pahlan zubtal vns) Afrentarse unos a otros: pahlam çubtal. Estánse afrentando unos a otros: pahlam çubtal u cahob, yan pachlan çubtal tu yamob.

Pahma ebil cam) pahma-ebil: puente.

Pahol Chac (See Paa Hol Chac above.)
Bar/Lib:80 Pahool Chac = Chac destructor.
Roys/Chu:159; The text reads pa hool chace, which we have rendered as Pap-hool-chac and which is probably the Ppappholchac mentioned by Lizana, who translates it "casa de las cabezas y rayos". It was the name of one of the pyramides at Izamal and was said to be the dwelling of the priests of the gods (Lizana 1893, p.5)
E615 paa hol chace tu uuclahun tune

-pahom
d207 chochpahom u uich, chochpahom u kab, chochpahom yoc
d376 he ix oc ti nocpahom luume ah chincunabaloob,
      ah mabalcunabaloob

Pahtah 1) ems) sospechar: pec-ol, pahtah.
sfm) Pahtah; pah; pec oltah; pectah ol: sospechar.
vns) Barruntar o sospechar: pah .t. .l. pec ol. pecet ol.

Pahtah 2) ems) comparar: cet, ppiz, pah-t-ah. ems) presumir: pah-t-ah.
mtm) baac ua: bastaque, o quando no me cate: va postpuesta, y ha le de preceder otra oracion: ut. in pahtah Pedroil Juan, mai bac ua Pedroi, Juani bac ua: fuere a Pedro Juan quando no me cate no era Pedro y basta que no era Juan. Toh tin than cuchi, mai bac ua tohi: pense que era derecho y basta que era tuerto.

Pahtah 3) sfm) Pahtah: desear. ¶ ma a pahtic a tzicil: no desees ser obedicido.

Pahtah ba: sospechar que tratan de él. (sfm)

Pahte
mr291.005 pahte yetel x- coc che

Pahtic vns) Barruntar o sospechar: pah .t. .l. pec ol. pecet ol.

Pahtubi
mr195.002 amal u zaztale ca a pak u pahtubi

Pahunpah: una como abeja que se suele asentar en el rostro de los que han bebido vino. (sfm)

Pahuy ic nel) gouania lupuloides (l.) urban - rhamn.: chebez-ak, om-ak, x-om-ak, xpahuy-ic (bejuco leñatero) -- med., mel.

Paibe; payanbe; payan ti be: ántes, primero. (sfm)

Paibe; tac than: inducir. (sfm)

Paibe halmah; kahezah ol; pecbezah ol: opercibir, avistar, estar sobre aviso. ¶ paybe halech tiob: estan sobre aviso. (sfm)

Paic db) general form transitive of pa = to break, to destroy.
vns) [Cascar, quebrar o deshacer cosas de barro y piedra, y de madera: paa. ah ab]. vns) Cascada basija y quebrada así: paal. Quebrada está mi holla [o mi cántaro] paal in cum, in ppul. vns) Corromper donçella, bocablo onesto: yax than, yax et uay [.t.] Dizen que corronpio a su her[ma]na menor: u yax thanah, u yax etuaytah bin yidzin. vns) Corromper donçella: cuxcinah ol, pa[a] çuhu[y]il, çatçah çuhu[y]il. Corronpida así: paan çuhu[y]il, lukan u çuhu[u]il.
c146 tu kin u paic u coo
c358 paic tu cħeenil, ti yactunil

Paic cab 1) vns) Asolar colmenar y destruille: paa cab. Ciertas ormigas asolaron mi colmenar: u paah in cab chac uayah cab. paaxal cab.

Paic cah 2) vns) Alborotar el pueblo, despoblandolo: paa cah, likçah cah. ma a paic in cahal.

Paic ol vns) Contriçión: okom olal tumen keban, u ya ta olal pucçikal [tumen keban]. Contrito haçer: okomcunah ol, paa ol. El ayuno haçe contrito al coraçón: he çukine lic u pa[a]ic yol uinic, lic ix yokomcunic yol, lic ix u c[ħ]encunic u pucçikal xan.

Paic zuhuyil vns) Corromper donçella, bocablo onesto: yax than, yax et uay [.t.] Dizen que corronpio a su her[ma]na menor: u yax thanah, u yax etuaytah bin yidzin. vns) Corromper donçella: cuxcinah ol, pa[a] çuhu[y]il, çatçah çuhu[y]il. Corronpida así: paan çuhu[y]il, lukan u çuhu[u]il.

Pail 1) db) the break, the destruction, from pa = to break, to destroy. pail akab = dawn, from pail = the destruction amd akab = night.
crm) nach akab; paa akab: 10: amanecer.
c011 pail akab ppix ich, pail akab cħamil

Pail 2) db) of or pertaining to "wall".
vns) Alcaide de fortalezas: ah canan paa, ah canan paail. vns) Çerca de pueblo o güerta: tuluum, u tuluumil u pach cah. Çerca o muro de la ciudad: u paail u pach cah.

Pail cah (u -): muro de ciudad. (sfm)

Pail pach cah (u -): cerca, muro de la ciudad. (sfm)

Pail u pach cah vns) Çerca de pueblo o güerta: tuluum, u tuluumil u pach cah. Çerca o muro de la ciudad: u paail u pach cah.

-pak sfm) Pak; pah; yan: algunas veces, algunos. ¶ bin in pak tunte u xiblil cochom ca bin a uutzcin loc: ya te tendré por hombre cuando hicieres eso. ¶ ca pak bin a botic le penciil: doblado pagarás la pena.
vns) Al doble: camuc, capak. Pagarlo as al doble: capak bin a bootic.

Pak 1) db) wall. Verb root: to make or to fabricate a wall.
cam) hpakbal: albañil. cam) pak, pakil: pared de mamposteria. cam) tan: en medio. tan cah, tan be, tankin: al sol, tan: contra. tu tan pak a chine: contra la pared &. you throw it. cam) tzalpak, tah: construir bobedas. cam) zoypak: valladar de mamposteria.
crm) accunah u chun pakil; edzcunah u chun pakil: 2,5: cimentar, hacer cimiento.
ems) caballetes de piedra: thol pak. ems) cimiento de edificio: chun-pak. ems) edificar: pak. ems) fundar: edz, pak. ems) horcon: pak, oc-om. ems) pared: pak.
mtm) Pak: pared que vno ha hecho o haze. ¶ v pakil votoch: la pared de mi casa. mtm) Pak.ah,ab: hazer pared y labrar y hazer otro edificio y edificiar, y lo assi edificiado. mtm) Pak.ah,ab: hazer y fundar pueblo. ¶ Item: poblar colmenas o enxambrar, y labrar la miel las abejas. ¶ Item: plantar o poner arboles y hortaliza, ettz., y sembrar frutas de huesso. ¶ Item: hincar piedra, estaca o palo o horcon que quede fixo. mtm) acaan u chun pak: fixo esta el cimiento de la pared. mtm) ah pak chul: el que haze flauta.
sfm) Pak: pared. sfm) Pak; pakal; pakbal: hacer pared, edificar, fundar. ¶ ah pakbal; ah koy pak: albañil, paredero. ¶ u pakah cah: fundó pueblo. ¶ u pakah u cab: asentó sus colmenas.
vns) Abrir çanja para cimiento: pan chun pak. vns) Albañir o paderero: ah pakbal, ah men pak. vns) Allanar con las manos: hax kab .t. Allana la tiera de la pared: haxkabte u luumil pak. vns) Allanar la pared o cimiento, labrándolo: hay pak .t. Allanad así la pared: haypaktex u uich pak. vns) Aportillarse el edifiçio: hubul pak. vns) Barriga o jiba que queda en la pared: tentenel. Muchas barrigas tiene tu pared: yanyan u tenel a pak yo[l] cħenel. vns) Bóueda de edifiçio: ppum .l. tem pak. Bóueda haçer: ppuntah tzal pak. Aced la bóueda de la casa: ppumtex na. vns) Capilla de yglessia: ppuuc na pak, u ppuuc na pakil yotoch ku. vns) Casa de piedra: nocac cal, otochbil cal, noc[a]c pak. vns) Cauallete de pared: u tzimin pachil pak, u tzel pakil pak. vns) Corral qualquiera: pach tun. Corral de la cassa: u pach tunil na, u pach tunil bacas. vns) Corral, çercado para gallinas: u xoy pakil ulum. vns) Corral hecho de palos para ganado [porcino o gallinas]: u çooy cheil keken, ulum. Corral haçer así: çooy che [.t.]. vns) Corral o çerca de palos: colob che. Pas[iv]o: cololchetabal. vns) Çerca o muro de la ciudad: xoy pak. Çerca así: xoy pak, xoxoy pak. vns) Çerca de pueblo o güerta: tuluum, u tuluumil u pach cah. Çerca o muro de la ciudad: u paail u pach cah. vns) Çerca de pared baja, como las de los patios de yglesias: çut ual pak. Çercar de pared: bak u pak, çut pak .t. Çerca de albarrada o piedra seca: çut cot, çuçut cot. vns) Çanja comoquiera: thol panbil luum. Çanjas haçer: thol pan .t. Çanja para çimiento de pared: u panal u chun pak. Çanjas en que matan langostas: batcab, u batcabil çak. vns) Çerca o muro de la ciudad: xoy pak. Çerca así: xoy pak, xoxoy pak. vns) Çerca de pueblo o güerta: tuluum, u tuluumil u pach cah. Çerca o muro de la ciudad: u paail u pach cah. vns) Çerca de pared baja, como las de los patios de yglesias: çut ual pak. Çercar de pared: bak u pak, çut pak .t. Çerca de albarrada o piedra seca: çut cot, çuçut cot. vns) Çimiento de pared, desde el suelo asta medio estado: u chun theth. Çimiento haçer así: [c]hun thethcunah, edzcunah u chun pak.
h093 lay huli, ca uchi kikil pak te uxmal
h218 chun pak, pibahul, tun kaz, haltun ha, kuxbila
j134 ti to ca bin thanac u dzib tu nak pak
k100 in tikalhom cħic luum pak bacalche yetel bohom
k198 letiob likzahoob u pak le uchben cahoob
mr127.017 ca dzabac ti yuke le xiua le cu zihil nak pakobe
mr146.003 lay mehen xiu cu hokol yok tuniche ua nak pak,
      zizal tunich u kaba
mr348.008 le ektac yoce ti cu yantal nak pakobe
      ua nak tunich

Pak 2) db) verb root: to plant.
cam) pak, pakal: sembrar, poblar, pegar con engrudo, hacer pared.
crm) yoczah: 12: sembrar, sembrados. pak: 13: idem.
dbm) ca pak, holben: replant those areas in the garden (col) in which the seeds did not sprout the first time.
ebm) pak: to plant.
ems) sembrar: xub, pak, xac.
mtm) Pak.ah,ab: hazer y fundar pueblo. ¶ Item: poblar colmenas o enxambrar, y labrar la miel las abejas. ¶ Item: plantar o poner arboles y hortaliza, ettz., y sembrar frutas de huesso. ¶ Item: hincar piedra, estaca o palo o horcon que quede fixo.
nem) kobenpakaal: sistema de siembra al tresbolillo, con estaca o xul. nem) machol: acto de tapar con tierra, empujandola con la pie, los hoyos donde se deposita la semilla. nem) pakaal: siembra, sembrado. nem) zithceeh: sistema de siembra que consiste en dar pasos largos, abriendo a cada paso un hoyo con el xul y depositando las semillas. nem) ticinmuc: siembra que se hace en seco; es decir, antes de que caiga la primera lluvia despues de la preparacion del terreno. nem) xlabzakab: tercera siembra consecutiva que se hace en un terreno de milpa y nombre que recibe ese terreno. nem) xul: palo, baston o estaca con una punta aguzada, provista o no de regaton de hierro, que sirve para abrir hoyos en la tierra.
vns) Anegadiça tiera, q[ue] presto se anega: dzadz u luumil. Planté mis plantanos en tiera anegadiça, y perdiéronse: dzudz u luumil in pakah pl[anta]nos, ca cimi. vns) Arraigarse la planta, ierba o m[a]ta, y echar raíçes: motzancil, paakal.
c033 tu kinil u cħa och pak col
i505 yetel kulim paki

Pak 3) db) verb root: to hit, to strike.
cam) papaklah: abofetear, dar de bofetadas.

Pak 4) db) verb root: to stick, to glue, to apply a poultice.
ems) calzar herramienta: dzac, pak. ems) engrudar: pak. ems) soldar huesos: pak bac.
mtm) Pak.ah,ab: pegar o engrudar o soldar pegando. ¶ Item: calçar herramienta. ¶ pak u ye in bat: calçame mi hacha. ¶ Item: pintar con barniz assentando el barniz de colores en alguna parte. mtm) ah pak bac: concertador de huesos.
sfm) Pak; tak; takbezah; takbil hii; takcunah: pegar, empegar. ¶ pakex u uol botija: junta tu botija. ¶ pakex luk yokol: embarradlo. ¶ pakex u bakel: concertad lo desencajado de los huesos.
vns) Apartar dibidiendo o sacando de alguna parte: hatz. ah ab. Ninguno apartara a los que Dios [j]untó: mamac bin hatzic y[etel] bin nachcunic u hunpaktecunah Dios. vns) Atrabesada acer así: katal. Pégala atrabesada: katal a pakic. vns) Conçertar los gueços: pak bac. Pas[iv]o: paakal bac. Conçertáronle los gueços: paaki u bacel. Conçertador de gueços: ah paak bac. vns) Curar enfermedad: dzac, dzac yah, dzadza[c] yah. Curado ser: dzaacal, dzac bal. Curar con yerbas: pak xiu. C[u]ráronme con yerbas la llaga: u pakah xiu tu yail uoc. Curador así: ah pak xiu.
Roys/Bac/70: The great closer, the great assembler. Come then to mend (or cement together) the opening in his bone.
Roys/Bac/70: Great cementer, great joiner, great assembler, come, then, to cement his bones.
mr011.003 ca tun a pak tu chi u lec
      yetel ca u udzbente cu hauzic
mr055.008 ca tun a pak yokol u chibal can yetel hunpedzkin
mr253.005 bacix ca a pak tu pach
mr303.006 ca tun a pake, cu heic u hol
mr427.015 ca a hucħe ca a pake
rb115.002 zam in pak u zizal in uoc, u zizal in kab
rb209.003 hunac ah tzutze, hunac mulute
rb209.003 con tun pak u hol u bacel
rb209.006 hunac ah tzutze, hunac ah pake, hunac ah mulute
rb209.007 con tun pak u hol u bacel
t 045.035 ma ix bin uiih u cahob cu chic
      he ix tone cahanzah u pak huhub kumche

Pak 4a) mtm) Pak.ah,ab: pegar o engrudar o soldar pegando. ¶ Item: calçar herramienta. ¶ pak u ye in bat: calçame mi hacha. ¶ Item: pintar con barniz assentando el barniz de colores en alguna parte.
vns) Bordar, asentando colores apartadas unas de otras: tak pak .t.

Pak 5) db) verb root: to wait for.
ems) esperar: ppat, pak.
mtm) Pak: cosa que aguarda o espera. ¶ paken ti Juan: aguardo a Juan. ¶ çamalech in pak: mañana te aguardo. ¶ Inde: paken paken ti yulel cuchi: estuue gran rato aguardando que viniese agora mas agora vndra. mtm) ah pak, ah pakul: el que aguarda, espera. mtm) Pak.t.: aguardar, esperar. ¶ pak ten: esperame; aguardame. ¶ bal ca paktic vaye?: que esperas aqui?. ¶ Ten a pakex çamal: aguardadme mañana.
i243 cabeh in pakech yetel, ca tun xic tun
i350 yet taloob u pax yetel u zoot yetel u ual
      yetel u kab pax; lay in pakoob

Pak 6) ems) aprovechar: pat, pak.
mtm) Pak: prouecho. ¶ mabal v pak a vubicex tzeec va ma tan a beeltex: ningun prouecho teneis en oyr sermon si no lo cumplis. mtm) Pak.ah,ab: aprouechar. ¶ bal v pakah toon ca nonohil: quid nobis profuit superbia? que nos aprouecho nuestra soberuia. ¶ bal bin v pakab teex a cristianoilex va ma tan a yacunex dios: que os ha aprouechado ser cristianos si no amais a Dios.
sfm) Pak; paka; yaal: provecho. ¶ bal u paka; bal u pak a tohpultic a keban ua hunzut a pakicob tu caten: ¿que te aprovechas confezarte de tu pecado si en punto aprovechas otra vez?
vns) Aprobechar, ser de probecho: pak. yan u paka. Qué nos aprobecha nuestra soberbia?: bal u pakah toon ca nonohbail?

Pak 7) ems) asombro: zah, cel, paak.

Pak 8) ems) testimonio falso: pak-al pak.
mtm) ah mek pak pach: testimoñero que ayuda a levantar testimonio.

Pak 9) db) a type of tomato. See ppac.
nem) pak: tomate colorado (lycopersicum esculentum). nem) ahpak: lycopersicum esculentum millsp. - solan.

Pak 10) sfm) Pak; pah; yan: algunas veces, algunos. ¶ bin in pak tunte u xiblil cochom ca bin a uutzcin loc: ya te tendré por hombre cuando hicieres eso. ¶ ca pak bin a botic le penciil: doblado pagarás la pena.

Pak bac ems) soldar huesos: pak bac.
mtm) Pak bac: concertar o soldar huessos. ¶ v pakah v bacel in kab Juan: soldome Juan el huesso de mi braço. mtm) ah pak bac: concertador de huesos.
sfm) Pak bac: concertar huesos.
vns) Conçertar los gueços: pak bac. Pas[iv]o: paakal bac. Conçertáronle los gueços: paaki u bacel. Conçertador de gueços: ah paak bac.

Pak, bak vns) Çerca o muro de la ciudad: xoy pak. Çerca así: xoy pak, xoxoy pak. vns) Çerca de pueblo o güerta: tuluum, u tuluumil u pach cah. Çerca o muro de la ciudad: u paail u pach cah. vns) Çerca de pared baja, como las de los patios de yglesias: çut ual pak. Çercar de pared: bak u pak, çut pak .t. Çerca de albarrada o piedra seca: çut cot, çuçut cot.

Pak cab mtm) Pak cab: enxambre puesto ya en la colmena.
sfm) Pak cab; pakal cab; cahcunah cab: poblar colmenas.

Pak can ebl) solanum nigrum l. icħ-can, pahal-can, pak-can, pakal-can.
mtm) Pak can: yerua mora .l. pakal can.
mr170.003 ca cħabac pandzil yetel pakcan yetel bacalche
      yetel ix tucizcan
mr171.004 caxante pandzil, pakcan, x- bacalche,
      x- tucizcan,

Pak che: hincar maderos que queden muy fixos. (mtm)

Pak chetah; dzop chetah: hincar palos u horcones, estacar. ¶ uay a pakte che lac: aquí las hincarás. (sfm)

Pak chuc.t.: asar algo sobre las brasas. ¶ pak chuchte bak: (mtm)

Pak chul mtm) ah pak chul: el que haze flauta.

Pak, chun vns) Çanja comoquiera: thol panbil luum. Çanjas haçer: thol pan .t. Çanja para çimiento de pared: u panal u chun pak. Çanjas en que matan langostas: batcab, u batcabil çak. vns) Çimiento de pared, desde el suelo asta medio estado: u chun theth. Çimiento haçer así: [c]hun thethcunah, edzcunah u chun pak.

Pak cħintah: tirar con ímpetu. (sfm)

Pak dzadz nel) monstera deliciosa liebm. - arace.: paakdzadz (piñanona) -- com.

Pak holon vns) Abejero, nido destos abejones que acen de ba[rr]o: u pak holon.

Pak hulel; huttal: venir todos juntos. (sfm)

Pak ich mtm) Pak ich: dar bofetada. ¶ yan uol in pak v uich cuchi: queria darle vna bofetada. ¶ ma a pak ichtic Juan .l. ma a pakic v uich Juan: no des bofetada a Juan.
sfm) Pak ich; lah ich: dar de bofetada y bofetada.

Pak keban cam) pak keban: fornicacion.
crm) yan ti uol in dzoc lukez pak keban: 1: tuve voluntad de fornicar de hecho.
mtm) Pak keban ti tzuc: adulterar y adulterio. mtm) Pak keban: fornicar y fornicacion. ¶ ma uil a pak keban: no fornicaras.
sfm) Pak keban; zipil; zip zahba; keban chahal: pecar cometer pecado de lujuria o fornicación. ¶ hix yanaci a pakic keban ti: ¿por ventura has pecado con ella?

Pak lah kab.t.: llamar a puerta con la mano. (mtm)

Pak luk mtm) Pak luk: enlodar. ¶ pakex luk tu uich pak: pegad lodo en la pared.
sfm) Pak luk; pak luum: enlodar.

Pak luum; pak ti luk; hadz luum: embarrar. (sfm)

Pak mab cam) pakmab: vease pakachmab. pakach mab: en vano, en valde.
mtm) Pak mab: lo mismo que pakach mab. (Pakach mab: en balde, en vano, o por de mas.)
sfm) Pak mab; pakach mab: en vano; en balde.
vns) en vano hacerse: pakach mabhal, pakmabhal. vano: hohochil ichil, ix mabal.

Pak mabhal: lo mesmo que pakach mabhal. (mtm)

Pak na; chic na: hacer casa de piedra. (sfm)

Pak nail: casa de piedra o tierra ya edificada. (mtm)

Pak nocac; utzcinah nocac: boveda hacer, casa de piedra. (sfm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section P - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page