Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 2-20-04

Tzom – Tzoyteçah

Tzom 1) ems) lanudo: tzom.
mtm) Tzom: cosa vellosa o lanuda.

Tzom 1a) db) Mexican hairless dog, often used as a food source. See also bil, ah bil, ix bil.
mtm) Tzom; tzotzom: barviponiente y vnos perros lisos.
vns) Perro lanudo: ah tzom .l. ah ppot pek.
Cog/His/I:240: Tambien advierto, lo que en mi niñez ví, que ahogan en un hoyo los perritos, que crian para su regalo, y comida, que son unos de poco, ó ningun pelo, que llaman Tzomes (tzom): abusion judaica, que veda el apóstol.

Tzom 2) ems) enojado, dicese del que esta: tzom.

Tzom 3) ems) trompa: tzom.

Tzom cabal nii mtm) Tzom cabal nij; tzom cabal ppich: idem. (Tzoman nij; tzoman ppich:} el que esta enojado o rostrituerto.)
sfm) Tzom cabal u nii; lolopp u uich; tul palac yol: enojado. ¶ tzontal u cah u nii; ma a tzomcinic a nii: no te enojes.

Tzomaan ni mtm) Tzoman nij; tzoman ppich:} el que esta enojado o rostrituerto.
vns) Çeño o çeñudo: ppich, lolopp ich. Çeñudo o encapotado: tzoman nij, tzoman [p]pich.

Tzomaan ppich vns) Çeño o çeñudo: ppich, lolopp ich. Çeñudo o encapotado: tzoman nij, tzoman [p]pich.

Tzomcinah nij; tzomcinah ppich:} enojar a otro. (mtm)

Tzomcintah nij; tzomcintah ppich:} idem. (mtm)

Tzomtal nij; tzomtal ppich:} enojarse. (mtm)

Tzontecomatl Mol/Voc/153: Tzontecomatl: cabeça cortada y apretada del cuerpo.
g091 lay u haabil paxci tumenel ah cintli iuitl chan
      yetel ah tzontecomatl

Tzoo 1) (vowel length clipped) db) alternative spelling of tzo = tom-turkey. See tzo.
mtm) ah ko tzoo: gallo de papada. mtm) ah tzoo cutz: pavo grande de papada de los del monte. mtm) ah tzoo bach: el faisan llamado bach, si es macho. mtm) ah tzun: gallo de papada. t. ah tzoo. mtm) ah tzoo: gallo de papada.
vns) Cresta de aue en general: thel. La cresta del gallo: u thel ah thel. Cresta de gallos de la tierra: ppicħ. Encogídosele a la cresta: ti motzmi u ppicħ ah tzoo.

Tzoo 2) db) blackhead, pimple.
ems) barros: tzo.
mtm) ah tzoo: barros que nacen en el rostro.
sfm) Tzoo; chuc: barro que nace en el rostro. ¶ ah tzoo: gallo de papada.

Tzool 1) mtm) Tzool: cuenta de carreras, hileras, hileras de gente. ¶ hun tzool, ca tzool, ettz.

Tzool 2) sfm) Tzool; boyal che; max okot; kay mam; tan kinam; dzulam: son todos bailes vedados.

Tzootz 1) (glottal stopped vowel) db) hair. Sometimes spelled tzotz. For hair styles in women see kax pol, ppot, thuch, zozok.
cam) huntzotz ceh: un millon. cam) teppliztzootz: frazada, gerga. cam) tzotzel: vease tzootz. tzootz: pelo. cam) tzootz: cabello, pelo, bello.
ems) cabello: tzotz, pol. ems) flaco: dzoy, bac tzotz, noth. ems) pelo: tzotz.
mtm) ah tzotz: cosa vellosa, o como sayal.
nel) operculina dissecta (jacq.) h. d. house - convo.: hunabtzotz, nabtzodz -- med., mel.
sfm) Tzootz (ah—); tul tzootz: velloso. ¶ kuk tzootz: vello muy sutil. sfm) Tzootz; tzootzel: pelo, cabello, vello, cerda de bestia. ¶ tzuc: crín o cabellos largos. ¶ tupp tzootz: cabellos viejos.
vns) Barba o barbilla do naçen los pelos: ceb, camchal. vns) Barba, los mesmos pelos: meex, u tzotzel meex. vns) Barba o mechones: tui. Barba así del hombre: u tuy uinic. vns) Barba sin pelos: ixma tzotz meex. vns) Barba de cabrón o cabra: u meex yuc. vns) Barba inferior del hombre o de muger: [u] choon uinic. vns) Barbado hombre o otro animal: ah meex, yan meex ti. vns) Caueça del hombre o de qualquier animal: hol, pol. Caueça blanca tener: çozciyen pol. vns) Cauellera o cabellos postiços de los indios: ah can tzotz. vns) Cauellos o pelos de la caueça: tzootz hol, pol. Creçido tiene el cauello: chian u tzootz u hol. vns) Cauellos conpuestos y rrodeados a la cabeça: met polbil. vns) Cauellos conpuestos y atados en manojo, que cuelgan: kax çuc. vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol. vns) Cama, por la rropa de la cama: u tzotz. vns) Canas de la cabeça o barba: çac tzotz. Muchas canas tienes: yanya[n] u çaçacil a meex. vns) Canas nacer así: çaçachal meex, çaçachal pol. vns) Cáñamo desta tierra, las matas o las pencas de adonde se saca el hilo; el çumo de su cogollo es admirable para eridas: ci, yax ci. Cáñamo espadado o limpio: çoz ci. vns) Capa o capote, o manto de fraile: çuyem, heb çuyem. Capa de lana, que traen de Mexico p[ar]a los indios: tzotzel çuyem. vns) Capote: u thel tzotz. Trae Ju[an] capote: yan u thel tzotz Ju[an]. vns) Colar qualquiera cosa: chach .t. Colada cosa así: chacha[n], chachbil. Colar algo con cestillo: chach ti xac. Con enbudo: [chach ti] buth. Colar algo con cáñamo rrebuelto: chach ti zozci. Coladero con que se cuela algo: chachab. vns) Cubrirse de bello: tul tzotz okol. vns) Çercenar las puntas del cabello y [del] guano: muz. ah ub. Çerçena así el cauello a tu hijo: muzte u tzotzel a paalil. Çerçenar así con tixeras: tzutz muz .t. Çerçenar ostias: çut kup. vns) Çerdas de puerco, o de otras vestia[s]: u tzotzel keken, tzimin.
c119 ti ma tupani tumen u tzootz
i064 he ix zazac tzimin lae, lay yocil xanab
      tzootz ciil kaane
rb023.004 olac bin u xe tzootz ne pol cacab
rb195.010 ca in hom kaxhech ti zuhuy tzootz, ti zuhuy cibix

Tzootz 1b) Also spelled tzotz. db) robbery through deceitful means. In parallel colonial texts this word is often spelled cotz / cootz (to pluck hair or feathers, and by extension to rob, to steal) or occasionally tzotz / tzootz (hair). In modern Yucatecan spanish the word "pelar" is used as an equivalent to the Mayan word cotz / tzootz. Both cotz and tzootz are used in the expressions cotz matan and tzootz matan to refer to asking for alms. The words cotz and tzootz are frequently paired with zidzil = greed, avarice. The examples of both cotz / cootz and tzotz / tzootz are given below for comparison.
Roys/Pro:170; importunity: 171; begging (or importunity): 173; robbery (Alternative translation: donation).
Bar/Lib:56; usurpadores: 78; despojos.
cam) cotz: particula para numerar quiebras de hilo, varas, o porciones pequeña de tiempo. cam) cootz, cotzah: v.a. despedazar hilos, telas, desplumar. cam) cotz: vease cootz. cotz: despedazar hilos, telas, &.
ems) arrancar hierbas; deshierbar: cotz. ems) clasificador de pedazos de tela: cotz-t-ah. ems) despedazr cordeles: cotz. ems) limosna: yatzil, cotz-t-ah. ems) robar: taac-al-kab, pedz, pac-otz, oc-ol, toc, cotz-ah. ems) tomar por fuerza: cotz-t-ah, toc.
mtm) ah cotz matan: pobre mendigo y fingido. mtm) ah kat yatzil, ah kat matan, ah kat tzotz: mendigo por diosero que pide limosna. mtm) ah tzotz matan: el que anda pidiendo limosna. mtm) ah tzotz ci: borracho que anda pidiendo y mendigando vino que bever.
c186 tumen ah uuc yol zip, tumen uuc dzac zidzil,
      uuc dzac tzotz
c233 tu kin u cħa tzootz, u cħa u matan oyotz
tc251 u dzoc tzotz, u dzoc zidzil tu yahaulil ho ahau uale
pc251 u dzoc cootz, u dzoc zidzil tu yahaulil ho ahau uale
tc301 ti ual u dzocol zidzil, ti ual u dzocol cotzie
pc301 tu ual u dzocol tulacal zidzile cootze
d151 u mehenoob ah tzootz, ah matan yolobi
pd217 ah zidzil, ah cootze, ah hoc muc tzae, ah mahan nae
d242 ti yan yokol ah tzootzi, ah matani
td242 ti yan yokol ah cotz matani
te378 u dzoc zidzil u dzoc cotz ti ah dzutul dzutob
      tu kin tu katunil uale
te453 u dzoc zidzil, u dzoc cotz ti ah dzutul dzutoob
f438 ah cotz, ah zidzil
tf438 ah cotz ah zidz

Tzootz 3) sfm) Tzootz; baxal: jugar, retozar.

Tzootz ak nel) merremia aegyptia (l.) urban - convo.: tzotz-ak, tzotz-icim, tzootz-ak, xkuyuch (enredadera peluda).

Tzootz, baac db) thin, skinny. Also spelled bac tzotz.
mtm) baac tzotz: hombre o qualquier animal muy flaco. mtm) baac tzotzhal: enflaquecerse assi.

Tzootz cab db) Tzootz cab is a common ground creeper. In the area around Kom Cħeen the flower is actually scarlet or dark red, but that may be a varietal difference. The scientific name for this plant is unknown. This plant is to be distinguished from a plant called tzootz kab, listed as Mentzelia aspera L., known as pegarropa (Mendieta y del Amo., 1981: 218).
mts) Yerua que comen los puercos: puchul ci; puchah ci; chacha ueh; tzotz cab; tez mucuy; çac tzotz cab.

Tzootz cħac che vns) Cama, por la rropa de la cama: u tzotz.

Tzootz ci 1) mtm) ah tzotz ci: borracho que anda pidiendo y mendigando vino que bever.

Tzootz ci 2) vns) Caueça del hombre o de qualquier animal: hol, pol. Caueça blanca tener: çozciyen pol.

Tzootz ci 3) vns) Cáñamo desta tierra, las matas o las pencas de adonde se saca el hilo; el çumo de su cogollo es admirable para eridas: ci, yax ci. Cáñamo espadado o limpio: çoz ci. vns) Colar qualquiera cosa: chach .t. Colada cosa así: chacha[n], chachbil. Colar algo con cestillo: chach ti xac. Con enbudo: [chach ti] buth. Colar algo con cáñamo rrebuelto: chach ti zozci. Coladero con que se cuela algo: chachab.

Tzootz dzul nel) evolvulus alsinoides l. - convo.: tzootz-dzul, xyax-xiu (cabello de caballero) -- med.

Tzootz hol vns) Cauellos o pelos de la caueça: tzootz hol, pol. Creçido tiene el cauello: chian u tzootz u hol.

Tzootz kab db) Mentzelia aspera L., known as pegarropa (Mendieta y del Amo., 1981: 218).

Tzootz kabil nel) ipomoea nil (l.) roth - convo.: tzotzkabil, xtzotzkabil -- forr.

Tzootz matan mtm) ah tzotz matan: el que anda pidiendo limosna.

Tzootz meex vns) Barba o barbilla do naçen los pelos: ceb, camchal. vns) Barba, los mesmos pelos: meex, u tzotzel meex. vns) Barba o mechones: tui. Barba así del hombre: u tuy uinic. vns) Barba sin pelos: ixma tzotz meex. vns) Barba de cabrón o cabra: u meex yuc. vns) Barba inferior del hombre o de muger: [u] choon uinic. vns) Barbado hombre o otro animal: ah meex, yan meex ti.

Tzootz pol vns) Cauellos o pelos de la caueça: tzootz hol, pol. Creçido tiene el cauello: chian u tzootz u hol.

Tzootz, thel vns) Capote: u thel tzotz. Trae Ju[an] capote: yan u thel tzotz Ju[an].

Tzootz uay vns) Cama, por la rropa de la cama: u tzotz.

Tzootzel db) hairy, of or pertaining to hair.
ebm) tzotzel: pubescent, hairy.
vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol. vns) Capa o capote, o manto de fraile: çuyem, heb çuyem. Capa de lana, que traen de Mexico p[ar]a los indios: tzotzel çuyem. vns) Çercenar las puntas del cabello y [del] guano: muz. ah ub. Çerçena así el cauello a tu hijo: muzte u tzotzel a paalil. Çerçenar así con tixeras: tzutz muz .t. Çerçenar ostias: çut kup. vns) Çerdas de puerco, o de otras vestia[s]: u tzotzel keken, tzimin.
vns) vaciar almohada: hokzah u tzotzel kamhol.
h148 ca kuchoob buctzotz;
      ti u bucinahoob u tzootzel u polobi
k227 xelch u tzootzel a pol, dza u lemcech cichcelmil a nok
rb023.003 humni bin u tzootzel u pol cacab

Tzootzel ich: cejas del ojo. (sfm)

Tzootzel pol vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol.

Tzootzel tanam (u—): lana. (sfm)

Tzootzel zuyem vns) Capa o capote, o manto de fraile: çuyem, heb çuyem. Capa de lana, que traen de Mexico p[ar]a los indios: tzotzel çuyem.

Tzootzel; tzootz: pelo, cabello, vello. (sfm)

Tzootzil dzay och nel) portulaca pilosa l. - portu.: tzotzildzayoch, dzayoch, xucul (arroz-xiu) -- com.

Tzootzil nok; oxyal: terciopelo (sfm)

Tzotal nii: cabizbajo. (sfm)

Tzoteçah .l. tzoyteçah: hombre rico de mucha familia y hazienda. (mtm)

Tzotz 1) db) an alternative colonial spelling for tzootz = hair. See tzootz.
cam) huntzotz ceh: un millon.
ebl) ipomoea sinuata ortega. hunab-tzotz. ebl) nopalea sp. mehen-tzacam-tzotz.
ems) cabello: tzotz, pol. ems) pelo: tzotz.
mtm) Tzotz: pelo o cabello o cerda de animal. ¶ hun tzotz tablic v cal: de vn pelo depende su cuello; esto es, esta muy flaco. mtm) ah tzotz: cosa vellosa, o como sayal.
sfm) Tzotz; pott: lanudo como perro de agua.
vns) Barba o barbilla do naçen los pelos: ceb, camchal. vns) Barba, los mesmos pelos: meex, u tzotzel meex. vns) Barba o mechones: tui. Barba así del hombre: u tuy uinic. vns) Barba sin pelos: ixma tzotz meex. vns) Barba de cabrón o cabra: u meex yuc. vns) Barba inferior del hombre o de muger: [u] choon uinic. vns) Barbado hombre o otro animal: ah meex, yan meex ti. vns) Caueça del hombre o de qualquier animal: hol, pol. Caueça blanca tener: çozciyen pol. vns) Cama, por la rropa de la cama: u tzotz. vns) Cauellera o cabellos postiços de los indios: ah can tzotz. vns) Cauellos o pelos de la caueça: tzootz hol, pol. Creçido tiene el cauello: chian u tzootz u hol. vns) Cauellos conpuestos y rrodeados a la cabeça: met polbil. vns) Cauellos conpuestos y atados en manojo, que cuelgan: kax çuc. vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol.
c054 u tzotz ha tuux ual yukic ha
c326 uchebal u mumulchitic u yala ha, u tzotz ha
c327 u ppuyul u xelel yala uah, yala u tzotz ha
mr171.010 layli lela tzotz ceh u ich, x- tan ceh yan tie
      tu pach xaan
mr217.001 u dzacal utial ma u hokol tzotz
mr217.003 a kat ma u hokol tzotz
mr217.004 u dzacal tzotz tzotz u kikel uoo
      yetel u kikel zodz
mr217.006 hetub a uolahe maili u hokol tzotze
mr217.010 hetub a uolahe ma u hokol tzotze
mr217.011 matan u hokol tzotz tumenel
mr396.007 ca dzabac emzul, tzotzel yakil,
      tzotz icim ulak u kaba
mr429.008 xuuc zatay, kan izte u kaba, yetel hunac tzotz,

Tzotz 1a) db) in plant names:
nel) nopalea inaperta (geiffith) schott. - cacta.: tzacamtzootz. nel) operculina dissecta (jacq.) h. d. house - convo.: hunabtzotz, nabtzodz -- med., mel.

Tzotz 1b) db) robbery through deceitful means. In parallel colonial texts this word is often spelled cotz / cootz (to pluck hair or feathers, and by extension to rob, to steal) or occasionally tzotz / tzootz (hair). In modern Yucatecan spanish the word "pelar" is used as an equivalent to the Mayan word cotz / tzootz. Both cotz and tzootz are used in the expressions cotz matan and tzotz matan to refer to asking for alms. The words cotz and tzootz are frequently paired with zidzil = greed, avarice. The examples of both cotz / cootz and tzotz / tzootz are given below for comparison.
Roys/Pro:170; importunity: 171; begging (or importunity): 173; robbery (Alternative translation: donation).
Bar/Lib:56; usurpadores: 78; despojos.
cam) cotz: particula para numerar quiebras de hilo, varas, o porciones pequeña de tiempo. cam) cootz, cotzah: v.a. despedazar hilos, telas, desplumar. cam) cotz: vease cootz. cotz: despedazar hilos, telas, &.
ems) arrancar hierbas; deshierbar: cotz. ems) clasificador de pedazos de tela: cotz-t-ah. ems) despedazr cordeles: cotz. ems) limosna: yatzil, cotz-t-ah. ems) robar: taac-al-kab, pedz, pac-otz, oc-ol, toc, cotz-ah. ems) tomar por fuerza: cotz-t-ah, toc.
mtm) ah cotz matan: pobre mendigo y fingido. mtm) ah kat yatzil, ah kat matan, ah kat tzotz: mendigo por diosero que pide limosna. mtm) ah tzotz matan: el que anda pidiendo limosna. mtm) ah tzotz ci: borracho que anda pidiendo y mendigando vino que bever.
c186 tumen ah uuc yol zip, tumen uuc dzac zidzil,
      uuc dzac tzotz
c233 tu kin u cħa tzootz, u cħa u matan oyotz
tc251 u dzoc tzotz, u dzoc zidzil tu yahaulil ho ahau uale
pc251 u dzoc cootz, u dzoc zidzil tu yahaulil ho ahau uale
tc301 ti ual u dzocol zidzil, ti ual u dzocol cotzie
pc301 tu ual u dzocol tulacal zidzile cootze
d151 u mehenoob ah tzootz, ah matan yolobi
pd217 ah zidzil, ah cootze, ah hoc muc tzae, ah mahan nae
d242 ti yan yokol ah tzootzi, ah matani
td242 ti yan yokol ah cotz matani
te378 u dzoc zidzil u dzoc cotz ti ah dzutul dzutob
      tu kin tu katunil uale
te453 u dzoc zidzil, u dzoc cotz ti ah dzutul dzutoob
f438 ah cotz, ah zidzil
tf438 ah cotz ah zidz

Tzotz ak ebl) ipomoea pentaphylla (l.) jacq. tzotz-ak, x-tzotzel-ak, tzotz-icim, x-kuyuch.
nel) merremia aegyptia (l.) urban - convo.: tzotz-ak, tzotz-icim, tzootz-ak, xkuyuch (enredadera peluda).
mr396.007 ca dzabac emzul, tzotzel yakil,
      tzotz icim ulak u kaba

Tzotz ax nel) pseudolmedia oxyphyllaria donn. smith - morac.: manax, tzotz-ax (mamba) -- chi., mad.

Tzotz, bac db) thin, skinny. Also spelled bac tzootz.
ems) flaco: dzoy, bac tzotz, noth.
mtm) baac tzotz: hombre o qualquier animal muy flaco. mtm) baac tzotzhal: enflaquecerse assi.

Tzotz cab db) See tzootz cab above.
mts) Yerua que comen los puercos: puchul ci; puchah ci; chacha ueh; tzotz cab; tez mucuy; çac tzotz cab.

Tzotz ceh 1) ebm) tzotz-ceh. lit. deer-hair.
mr171.010 layli lela tzotz ceh u ich, x- tan ceh yan tie
      tu pach xaan
mr430.004 buul ceh, ta ceh, zac ne ceh, tzotz ceh,
      ua ix tanceh yantac tu pach xaan

Tzotz ceh 2) mtm) Tzotz ceh: pelos de venado. ¶ tzotz ceh ek yan ti caan .l. hun tzotz ceh ek yan ti caan: innumerables son las estrellas que ay en el cielo. ¶ tzotz cehon ca binon ti ppuh: muchos sin cuento eramos quando fuimos a caça o monteria.

Tzotz ci ebl) agave rigida mill. zoz-ci.

Tzotz ci mtm) ah tzotz ci: borracho que anda pidiendo y mendigando vino que bever.

Tzotz ciil chac ebl) tillandsia sp. zozcil-chac.
nel) tillandsia usneoides l. - brome.: meexnuxib, zozcilchaac (barbas de chac, barba española).

Tzotz icim ebl) ipomoea pentaphylla (l.) jacq. tzotz-ak, x-tzotzel-ak, tzotz-icim, x-kuyuch.
nel) merremia aegyptia (l.) urban - convo.: tzotz-ak, tzotz-icim, tzootz-ak, xkuyuch (enredadera peluda).
mr396.007 ca dzabac emzul, tzotzel yakil,
      tzotz icim ulak u kaba

Tzotz im cam) tzotzim: macabi.
ebm) Tzotzim, or baclam. The macabi. (Beltran)

Tzotz im pek ebm) Tzotzim-pek. A dog of this land with very short hair. (Motul) Lit. hairy dog.
mtm) Tzotz im pek: perra desta tierra de pelo muy corto.

Tzotz kab nel) mentzelia aspera l. - loasa.: tzayuntzay, tzotzkab, tzootzkab (pegarropa) -- med., mel.
sfm) Tzotz kab; tez mucuy; chacha uch; puchub ci: yerba que comen los puercos.

Tzotz kabil nel) ipomoea nil (l.) roth - convo.: tzotzkabil, xtzotzkabil -- forr.

Tzotz macal ebl) alocasia cuprea c. chac-tzotz-macal. ebl) alocasia macrorrhiza schott. yax-tzotz-macal.
ebm) chac-tzotz-macal. alocasia cuprea c. koch. caladio cobrizo. this name might be translated as red hairy tuber.
nel) colocasia esculenta schott - arace.: chactzotzmacal, macal, yaaxtzotzmacal -- com., cult.

Tzotz matan db) See tzootz and tzootz matan.
mtm) ah tzotz matan: el que anda pidiendo limosna.

Tzotz tun mtm) Tzotz tun: arbol infrutifero aunque lleue flor.
sfm) Tzotz tun; tzotz tun che: árbol estéril, sin fruto.

Tzotzceh db) See tzotz ceh.
mr430.004 buul ceh, ta ceh, zac ne ceh, tzotz ceh,
      ua ix tanceh yantac tu pach xaan

Tzotzel 1) db) hairy. See tzootz, tzootzel.
cam) tzotzel: vease tzootz. tzootz: pelo.
ebm) tzotzel: pubescent, hairy.
mtm) Tzotzel: pelos, cabellos, o cerdas, y cosa vellosa denotando cuyos son. ¶ v tzotzel in pol: los cabellos de mi cabeça. ¶ v tzotzel v chi lec: copete de cabellos delanteros. ¶ tzotzel v lec: tiene la frente vellosa.
vns) Çerdas de puerco, o de otras vestia[s]: u tzotzel keken, tzimin.
vns) vaciar almohada: hokzah u tzotzel kamhol.
rh008 u zuhuy puch, u zuhuy tzem, u zuhuy pol,
      u zuhuy tzotzel u pol
mr175.006 ua mae cħa u tzotzel u pol uinic
mr218.001 utial u banal u tzotzel pol, mochil kab
mr294.002 le u hutul u tzotzel u poloob
      yalabal x- pehel ua x- peh
mr333.002 u chicule tan u hutul u tzotzel u pol uinic tumen
mr357.009 ca a cħa x- tzotzel ak, x- kuyuch tu thanobe
mr396.007 ca dzabac emzul, tzotzel yakil,
      tzotz icim ulak u kaba
mr410.005 ua ix u ne och minaanil tzotzel
mr430.006 tocbil u xulub ceh yetel u tzotzel ceh
      utial u xakinte

Tzotzel 1a) sfm) Tzotzel; choon: barba inferior (pelo del púbis).

Tzotzel ak ebl) ipomoea pentaphylla (l.) jacq. tzotz-ak, x-tzotzel-ak, tzotz-icim, x-kuyuch.
mr357.009 ca a cħa x- tzotzel ak, x- kuyuch tu thanobe

Tzotzel meex vns) Barba o barbilla do naçen los pelos: ceb, camchal. vns) Barba, los mesmos pelos: meex, u tzotzel meex. vns) Barba o mechones: tui. Barba así del hombre: u tuy uinic. vns) Barba sin pelos: ixma tzotz meex. vns) Barba de cabrón o cabra: u meex yuc. vns) Barba inferior del hombre o de muger: [u] choon uinic. vns) Barbado hombre o otro animal: ah meex, yan meex ti.

Tzotzel nok: manta vellosa o de saial o capa de lana de las que traen de Mexico para los yndios. (mtm)

Tzotzel pol vns) Cauellos atar o trançar: kax pol. Trançados así: kaxan pol. vns) Cauellos sueltos: ixma kax u tzotzel pol.

Tzotzel v cah vinic: el hombre tiene cabellos naturalmente es propiedad suia. (mtm)

Tzotzel xanab: peales de saial o paño. (mtm)

Tzotzel zuyem vns) Capa o capote, o manto de fraile: çuyem, heb çuyem. Capa de lana, que traen de Mexico p[ar]a los indios: tzotzel çuyem.

Tzotzelan: hombre velloso o de mucho cabello. ¶ tzotzelan a palil: Tzotzeltzotzel; tzotzotzel; tzotzilan:} idem. (mtm)

Tzotzil
mr171.012 tocbil yetel u xulub yetel u tzotzil ceh
mr195.005 ua mae tzotzil cim ak

Tzotzil cim ak
mr195.005 ua mae tzotzil cim ak

Tzotzil dzay och nel) portulaca pilosa l. - portu.: tzotzildzayoch, dzayoch, xucul (arroz-xiu) -- com.

Tzotzim cam) tzotzim: macabi.

Tzotzkab
mr364.002 u le chiceh, ektel, tzotzkab, zac chuen che,
      yetel zak, yetel ta ceh

Tzotzol: acento en la vltima; cosa o hombre belloso y de mucho cabello. ¶ tzotzol vinic: tzotzol buc: tzotzol pek: (mtm)

Tzotzom 1) db) Mexican hairless dog, often used as a food source.
mtm) Tzom; tzotzom: barviponiente y vnos perros lisos.

Tzotzom 2) db) pubescent.
cam) tzotzom: palomino, poluelo.
mtm) Ah tzotzom: mancebo barviponiente. ¶ Ah tzotzom dzib: pintor novicio que comiença a pintar. mtm) Tzom; tzotzom: barviponiente y vnos perros lisos.
vns) Aue con pelo corto y en pelo malo, sin pluma: tzotzom cħicħ. vns) Beçero: tzotzom bacas. Y, si es hembra: yx tzotzom bacas. vns) Faiçán, aue desta tierra: kanbul. ¶ Quando comiença bolar: tzotzom kanbul. vns) Mancebo que comienza a barbar: ah tzotzom. vns) Paloma: ucum. ¶ Palomino: tzotzom ucum. vns) Pabo real, macho o hembra: cutz. ¶ Pabo que no ha començado a bolar: tzotzom cutz. vns) Perdiz desta tierra: nom. ¶ Perdigón o pichón de perdiz: tzotzom nom. vns) Perro de pelo corto y ygual: bilim .l. tzotzom pek. vns) Pollo de qualquier abe: tzotzom cħicħ.

Tzotzom cħicħ sfm) Tzotzom cħicħ: pájaro que le apunta la barba, ave con pelo y sin pluma.
vns) Aue con pelo corto y en pelo malo, sin pluma: tzotzom cħicħ. vns) Faiçán, aue desta tierra: kanbul. ¶ Quando comiença bolar: tzotzom kanbul.

Tzotzom dzib mtm) ah tzotzom: mancebo barviponiente. ah tzotzom dzib: pintor novicio que comienza a pintar.

Tzotzom tzimin: potro. (sfm)

Tzotzom ucum: palomino. (sfm)

Tzotzotz bacab
rb063.012 oxlahun mahanen ti tzotzotz bacab in uayazbainte

Tzoy cam) ahtzoy: rico, atosorador. cam) htzoy: rico. cam) tzoy: tesoro.
ems) bienes: cuch, tzoy. ems) hacienda: tzoy.
mtm) Tzoy: bienes y hazienda, como dinero, cacao, ropa, y mercaderias. mtm) ah etail hanal, ah etail ukul, ah etail tzoy: amigo de taza de vino como en españa. mtm) alancil tzoy: multiplicarse y crecer la hazienda.
sfm) Tzoy; cuch; tiyal: hacienda.
vns) Caudal: u tzoy ppolom, u takin ppolom. vns) Cobrar hacienda recogiendo: mol balba, mol tzoy, cħa tzoy.

Tzoy ppolom vns) Caudal: u tzoy ppolom, u takin ppolom.

Tzoyil takin: dinero o pecunia .l. takinil tzoy. (mtm)

Tzoyteçah: hombre rico que tiene mucha gente y familia y muchos bienes .l. tzoteçah. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section TZ - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page