Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
 

Combined Dictionary-Concordance of the Yucatecan Mayan Language

U

u (vowel length regular) 1) db) third person singular personal pronoun and possesive adjective. u (word)oob: third person plural.
cam) bin, binil: con in, a, u; hade, hasde, hede. bin in ohelte: hede saberlo. bin a ohelte: has de saber. &. cam) cu: pronombre de la 3a persona. cu binel. va aquel. cu yelel. arde. cam) u: su. pronombre posesivo de la tercera persona. u cuxtal: su vida. cam) u: lo. u zacil: lo blanco. con los verbos es particula de la 3a persona. u tales: que lo traiga. cam) yuil: de usted, mez, abalorio, &. ems) pron. posesivo 3a. persona sing.: u.
a030 u yax chun licil u naatabal u kinil uinaloob
a067 cu thanoob tamuk u ximbaloob cuchi
b031 oxil cauac utz; u hoppol hai, u kin u kaxal hai
c449 ho hiix u uaxaclahunpiz tun; u kuchul u cuch kinil
      u hidzil katun uale
e212 ti u hichhil u cal u halach uinicil cahi,
      yahaulil cabi, u bobatil cahi
i440 ca a cici dzaex yuob, ca a cici dzaex u pputoob
ra008 u tal u kaholtcoon, tal u kamcoon
      yetel le santo primicia

u / :u: 2) db: moon. The colonial convention was to use the colons to distinguish this u from the u of definition 1. In present day Yucatecan Mayan :U: has been replaced by the spanish word luna. However, the use of :U: presists in compound words such as u chibal yuil: birthmark, from chibal = bite and yuil = pertaining to the moon. See u, definition 3.
cam) taah-u: lunar del cuerpo humano. cam) u: luna, mes, menstruo de mujer. cam) yuil: de usted, mez, abalorio, &.
crm) yuil: 11: lunar, perteneciente a la luna, lunacion. crm) yiih: 4: luna menguante. yih :u:: 5: luna llena. yiih :u:: 1: el plenilunio y oposicion de la luna. 2: luna llena. crm) yet hokol :u: 1: al salir la luna. yet haz u hokol :u: in kuchul ta cahal. al salir la luna llegare a tu pueblo. crm) yeh :u: 3,4: cuernos, puntas de la luna menguante.
ems) luna: u. ems) lunar, mes: u. mtm) ah poou: camino de sanctiago. tamcaz.
mtm) ah poou: el que de doze o treze años y acasadero. mtm) Benel .V.; benel .V. tu chheen:} luna muy menguente que casi no se pareçe. mtm) Çac thin cab .V.: luna muy clara. mtm) Çipik kin; çipik .V.:} ponerse el sol; ponerse la luna. mtm) Çipkahal kin; çipkahal .V.:} ponerse el sol; ponerse la luna. mtm) Chibil kin: eclipsarse el sol. ¶ chibil .V.: eclipsarse la luna. mtm) Helep .V.: conjuncion de luna. mtm) Hun balan .V.: conjunçion de luna. mtm) Yet hokol .V.: al salir de la luna. mtm) Yijh .V.: el plenilunio lleno y oposicion de la luna. mtm) Ich luum yan .V.: conjuncion de luna. mtm) Lah che .V.: quando va la luna como se ha dicho agora del sol. mtm) Miz caan .V.: salir la luna quando por el oriçonte asoma su claridad. mtm) Miz cuch .V.: idem. mtm) Mucul .V.: menguer la luna, y el menguante de luna. mtm) Mum: cieno, lama, o barro que ay en los suelos de algunas lagunas, charcos, y pozos. ¶ Vnde: v mumil v pach .V., v pach kin: vn cerco que suelen tener la luna y el sol a manera de nuue, no del todo negra, y es señal de agua. mtm) Num caan .V.: luna llena que dura toda la noche. mtm) Oxlahun caan .V.: luna llena; oposicion. mtm) Pacat: la vista de que carecen los ciegos y el aspecto con que vno mira... ¶ v pacat kin, v pacat .V.: la luz o claridad del sol y de la luna, su aspecto y vista... mtm) Paal .V.: luna nueua. mtm) Pet .l. pepet: cosa redonda circular. ¶ Item: cerca o circulo o redondez circular. ¶ v petil kin, v petil .V.: el cerco del sol y de la luna. mtm) .V.: luna. ¶ hokol .l. tippil v cah .V.: ya sale la luna. ¶ ocol .l. thubul v cah .V.: ya se pone. mtm) .V.il: cosa de luna. ¶ .V.il v cah: es cosa caduca, no perpetua.
mts) Conjunçion de luna: v pahtanba .V.; ich luum yan .V. mts) Çerco de la luna: v pet .V.; v petan .V.. mts) Luna y mes: .V. mts) Luna nueva: paal .V. mts) Luna llena: yiih .V. mts) Luna menguante: mucul .V. mts) Mes; luna; y collar: .V.
vns) A la luna: tan U. ¶ Poneldo a la luna: dzaex tan U. vns) A la luna nueba: hokçah U. ¶ A la luna nueba lloberá: hokçah U u kaxal haai uale. vns) A la menguante de la luna: ti mucul U; ti mucaan U. vns) Al poner de la luna: ti pocol U. vns) Alunbrar y dar luz para que se vea: çaçcunah; çaçcunah pacat. ¶ Crió Dios el sol para alunbrarnos de día y, la luna, para alumbrarnos de noche: u çihçah kin ca yumil ti Dios çazcunicon ti chumuc kin, u çihçah ix U çazcunicon ti akab xan. vns) Asomar arriba lo que estaba undido: tippil. ¶ Asomar así el sol o la luna: u tippil kin .l. U. vns) Clara luna, como el día: çaz thin cab U. vns) Conjunçión de luna: çipit caan .l. ich luum yan U. vns) Creser la luna: nuchal U. ¶ Estar cresida: nuc U. ¶ Cresiente de la luna: u nuchal U. vns) Cuernos, puntas de la luna: ye U. vns) Çerco de la luna: u mumil U. vns) Eclipsarse el sol, y eclipse así: balpahal kin .l. tupul u uich kin. ¶ Eclipsado está el sol: tupan u uich kin .l. balan u uich kin. ¶ Eclipsarse la luna, y el eclipse: tupul u uich U. vns) Entre luna y luna: binan U. ¶ Entre el mes: tu mal U. vns) Lumbre o luz del sol: u pacat kin .l. u uich kin. ¶ Lumbre o luz de la luna: u uich U. vns) Luna, planeta del çielo: U. ¶ Escurecerse ha la luna: bin ek biçenac U .l. bin oklenac. ¶ Luna ponerse: ocol U .l. thubul U. ¶ Salir la luna: hokol U .l. tippil U. ¶ Luna nueba de un día: paal U, yax U .l. dzay caan U. ¶ Luna nueba ser o hazer: paal yanhal U. ¶ Luna en conjunción: ich luum yan U. ¶ Menguar la luna: mucul U. ¶ Luna, los días que no se ue: binaan U .l. binaan U tu chheen. vns) Oriçonte: u chun caan. ¶ En el oriçonte estaua la luna, quando se puso el sol: tu chun caan yan U, ca oci kine. vns) Salir el sol por el oriente, luna o estrellas: hokol, tippil, katal kin, U .l. eekob.
a427 u yoheloob u ximbal kin yetel :u: yetel ekoob
      yetel tulacal baal
c133 tu uich kin, tu uich :u:
e794 nocpahom u uich kin, nocpahom u uich :u:
f093 u kin ti ca bin nupptambanac kin yetel :u: yetel akab
h309 ca dzuni u kuchul uyabal u than u kin,
      u :u:a ah mex cuc u kaba
i189 he ix u zaz akabe, lay :u:e
k112 bey kin, bey ah :u:, bey ix budz ek,
      bey u lol zaz caan
c 027.006 nupptanba u caah yetel :u: tu chibil
c 027.009 hunppelili tun u chibaloob kin yetel :u:
      ti maili kuchuc chum kine
c 027.012 u chibil :u: ma chibil u caahi
rb048.005 yal bin ix kantanen kin, ix kantanen :u:
rc071.007 bacin in chhab tac a :u:il

:u: 2a) db) in deity names:
Roys/Bac/135: Ix kantanen-u ("yellow-colored-moon"). Since kin can also mean "sun," this might be a poetic fiction to contrast with Ix kantanen-kin. Nevertheless, such a contrast does actually exist in the plant names, like pet-kin ("round-sun") and pet-u ("round-moon") (Roys, Ethno-Botany, 275; Motul Dict., Span.-Maya). The latter item is "yerba trepidora para dolor de muelas." The kantanen-u is cited in incantations for kanpetkin-seizure and ulcers (MS pp. 47, 48, 50, 51, 54, 56, 60, 107).
Roys/Bac/154: Ix Kantanen-u. See Glossary of Fauna Names. Here the context seems to call for a proper name. Cited in an incantation for ulcers (x- chac anal kak) (MS p. 107).
rb048.005 yal bin ix kantanen kin, ix kantanen :u:

:u: 2b) db: month, both the 20 day Mayan month and the 30 day christian month. When following a number usually uen: ca uen = two months, ox uen = three months, ho uen = five months. Varieties of corn and native plum are sometimes refered to by the number of months which they take to mature. See the definitions nel) and nem) given below.
cam) u: luna, mes, menstruo de mujer.
crm) yuil: 1: mes, denotado cual. ti yuil enero: el mes de enero. crm) yuil: 1: el mes de las preñadas en que suelen parir, que es el nono de su preñez. kuchanen ti yuil: llege al mes de parir. yuil chhuplal.
ems) lunar, mes: u.
mts) Luna y mes: .V. mts) Mes; luna; y collar: .V.
nel) spondias purpurea l. - anaca.: abal-ac, chac-abal, chiabal, ixhouen, kiiz, xhouen (ciruela campechana) -- com., med.
nem) xcauen: maiz cuyo ciclo dura dos meses y medio.
vns) Cada mes: amal U. vns) Calenda de cada mes, que es el primer día: u hun hunte yuil. vns) ¿Cuántos meses están en madurar?: hayppel U yan tu cheel tu takanhal? vns) Entre luna y luna: binan U. ¶ Entre el mes: tu mal U.
Landa/Rel/61: Tenían su año perfecto como el nuestro, de 365 días y 6 horas. Dividenlo en dos maneras de mesas, los unos de a 30 días que se llaman U, que quiere decir luna, la cual contaban desde que salía hasta que no parecía.
a032 hun hunkal kin u cuch humppel :u:
a374 lay u xocol kinoob yan ichil hun hunppel :u:e
a520 u buk xoc kin yetel u maya uinaloob, :u:oob lae
d138 ox uen kaz u uiniciloob
i002 helelae tu canppel kin yuil septiembre, tu haabil 1628
j066 heuac ti culhi u nicte katun, oxte :u: culaan bin
j155 oxppel :u: in kuchuli; cu than; oxppel :u:
      lukech tech ah chucil

u / :u: 3) db: birth mark. Called lunar in Spanish and :u: in Mayan because it is thought to be caused by the eclipse of the moon. Today usually called chibal :u: and chibal luna (bite of the moon = eclipse).
cam) taah-u: lunar del cuerpo humano.

u 4) db) menstration.
cam) u: luna, mes, menstruo de mujer.
crm) yan kik ti: 2; yanhal u kikel: 2,5: yanhal yula: 2: lic yilic :u: 2: menstruo de la mujer.

u 5a) db) necklace, collar, yoke.
cam) ubac: encuentro del pecho.
ems) collar: u.
mtm) ah u: el que o la que trae cadena o sartas al cuello.
mts) Mes; luna; y collar: .V.
vns) Cadena o collar que trae al cuello el hom[br]e: u ubil takin. vns) Captibar en gue[rr]a: bacçah, chuuc. ah ub. Captibo así en gue[rr]a: bacçah. vns) Captibar puniendo en collera: u che tah. te. P[a]s[iv]o: u chetabal. Captibo así: ah u che. vns) Collar o sartal para el cuello, en general: u. Mi collar: uu. Collar de cuzcas o piedras de valor: u kan. Collar o gargantilla de abalorio: u tun dzul. Collar traer así: uinah. Compré un collar de cuenteçuelas que traiga mi muger: in manah u yuin in chhuplil. Collera de palo que echan al cuello: u che. El q[ue] la trae: ah u che. Fue echado en collera: yuinah che. Collera de yerro: u mazcab. vns) Collera hechar de bejucos o de maderos: cop chetah cal. Collera echar así: cop che ti cal. Echar[e]des colleras: cop chetex u calob, copex che tu calob. vns) Collera que echan a los esclauos y huydos: kolob te. vns) Encuentros del pecho del hombre o de animal: yubacil cal, hom tan .l. boh tan.
i501 yanil huntul ix ma na, yan yue, yan ix u tzitz moc xan

u / :u: 5b) db) glass bead.
cam) u: abalorio, cuentas de vidrio. cam) yuil: de usted, mez, abalorio, &.
i501 yanil huntul ix ma na, yan yue, yan ix u tzitz moc xan
mr181.003 lac ix yubac uinic, yalan u xik uinic

-u- cam) yamuyam: de cuando en cuando.

u ---ba cam) ba: terminacion de los verbos reflecsivos, antepuesta al pronombre in, a, u, segun la persona.

u bac db) collar bone, from u = collar and bac = bone. See also ubac, yubac.
cam) ubac: encuentro del pecho.
vns) Encuentros del pecho del hombre o de animal: yubacil cal, hom tan .l. boh tan.
mr181.003 lac ix yubac uinic, yalan u xik uinic

u bel budz cam) ubelbudz: chiminea.

u bel nohol ems) vena: u beel noh-ol, noh-ol.

u benel a than mtm) ah tancunah than, ah tancunah u ben, u benel a than: habla con orden y con cierto.

u boxel u pach u boxel u pach: bark.

u cacah yetel cam) cacah: verbo defectivo que solo tiene esta voz de presente y se junta con los pronombres personales in, a, u, como in cacah yetel.

u cum tunyen tunich sfs) entre dos luces: ek zamen; ucum tunyen tunich; muc tunyen tunich.

u che vns) Captibar en gue[rr]a: bacçah, chuuc. ah ub. Captibo así en gue[rr]a: bacçah. vns) Captibar puniendo en collera: u che tah. te. P[a]s[iv]o: u chetabal. Captibo así: ah u che. vns) Collar o sartal para el cuello, en general: u. Mi collar: uu. Collar de cuzcas o piedras de valor: u kan. Collar o gargantilla de abalorio: u tun dzul. Collar traer así: uinah. Compré un collar de cuenteçuelas que traiga mi muger: in manah u yuin in chhuplil. Collera de palo que echan al cuello: u che. El q[ue] la trae: ah u che. Fue echado en collera: yuinah che. Collera de yerro: u mazcab.

u che ah cuuc nel) ruellia tuberosa l. - acant.: cheilahzuuci, chezuc, cabalyaaxnic, pix-ulum, ucheahcuuc, xcabalyaaxnic, xcabalyaxnic, xcambalyaaxnic, xtail.

u cheel cab ems) colmena: hol hobon, u cheel cab.

u cheel poop nel) scripus validus vahl - cyper.: halal, zay, ucheel-poop (cañuto) -- art., med.

u cheil pop nel) scripus validus vahl - cyper.: halal, zay, ucheel-poop (cañuto) -- art., med.

u chi che nel) diospyros cuneata standley - ebena.: zibil, zilil, uchiche -- com.

u chun than mtm) ah chun than, l. u chun than: el principal del pueblo, o que lo es en algun negocio.
vns) Abad de monjes o perlado: u chun u than ah kinob. vns) Abadía o perlaçía de monjes: u chun thanil ah kinob.

u chun than ah kinoob vns) Abad de monjes o perlado: u chun u than ah kinob.

u chun thanil ah kinoob vns) Abadía o perlaçía de monjes: u chun thanil ah kinob.

u chun u than ah kinoob vns) Abad de monjes o perlado: u chun u than ah kinob.

u dzomel tok nel) bauhinia divaricata l. - legum.: zacdzulubtok, dzomeltok, dzulubtok, udzomeltok (pata de vaca, calzoncillo) -- med., mel., text.

u ka vns) Cosa, generalm[en]te: bal. -¿Qué cosa es ésa?: [balx] u ka lo? -Ning[un]a: ma bal. Si en alguna cosa os puedo se[r]uir, deçí[d]melo: ua bal u ka u chucil in tanlicech, hal ten.

u kan vns) Collar o sartal para el cuello, en general: u. Mi collar: uu. Collar de cuzcas o piedras de valor: u kan. Collar o gargantilla de abalorio: u tun dzul. Collar traer así: uinah. Compré un collar de cuenteçuelas que traiga mi muger: in manah u yuin in chhuplil. Collera de palo que echan al cuello: u che. El q[ue] la trae: ah u che. Fue echado en collera: yuinah che. Collera de yerro: u mazcab.

u kutz box nel) anthurium tetragonum hook. - arace.: boxkuutz, ukutzbox (tabaco de negro).

u lak db) see ulak = partner, friend.
vns) Chuparse los de[d]os: madz. ah ab, madz .t. Disque chupó las vergüenças de su conp[añer]o: u madzah bin u [k]a[z]al u lak. Chupada cosa así: madzaan, madzbil. Chuparse los labios, el uno con el otro: madz chij. Chupar los dedos, o otra cosa, pasándolos de largo por la boca: pay madz. Chúpate los dedos: pay madzte a tuchhub.

U Lam Tzin db) probably Olom Tzin. See Olom Tzin.
Roys/Bac/160: U-lam-tzin. Lam can mean "to sink," or "to submerge." Cited in an incantation for macaw-seizure (balam mo tancaz) (MS p. 24). Cf. Ah Olon-tzin.

u lek ems) abismo: dzonot, ulek.

u mahanil vns) Contrapeso que se pone a un tercio de la carga: u mahanil.

u mazcab vns) Collar o sartal para el cuello, en general: u. Mi collar: uu. Collar de cuzcas o piedras de valor: u kan. Collar o gargantilla de abalorio: u tun dzul. Collar traer así: uinah. Compré un collar de cuenteçuelas que traiga mi muger: in manah u yuin in chhuplil. Collera de palo que echan al cuello: u che. El q[ue] la trae: ah u che. Fue echado en collera: yuinah che. Collera de yerro: u mazcab.

u mehen booy cam) umehenbooy: hijo de padres desconocidos.

u molay cam) umolay: religion.

u nen cab ems) cacique: bat-ab, u nen cab. ems) sacerdote: u nen cab, ah kin.

u nah db) see unah, nah.
vns) Culpa: xihul. No [t]iene en su alma culpa: manaan u xihul u pixan. Culpable, digno de culpa: u nah kochbeçabal. Culpado así: kochbeçan. Culpado haçerse: kochinah, kochintah, kochpahal. Culpar uno a otro echá[n]dole la culpa: etma[l]hal tu koch hun pay, etmalhal tu piual hun pay. Fue culpado Ju[an] con los ladrones y pasó con ellos en la culpa: etmalhi Ju[an] tu koch [.l. etmalhi Juan] tu piual ah ocolob. Culpar a otro: piual .t. Pas[iv]o: piualtabal.

u noy na cam) unoyna: sala.

u nucli cam) unucli: ordinaria, comun, naturalmente.

u tab ak ems) frenillo en la lengua: u tab ak.

u tab kin ems) rayos de sol: u tab kin, matz-ab.

u tan cam) utan: particula para construir las oraciones de siendo y habiendo.

u taz kak cam) utazkak: yesca.

u tom miz nel) anthurium scandens (aubl.) engl. - arace.: tom-miz, utom-miz.

u tun dzul vns) Collar o sartal para el cuello, en general: u. Mi collar: uu. Collar de cuzcas o piedras de valor: u kan. Collar o gargantilla de abalorio: u tun dzul. Collar traer así: uinah. Compré un collar de cuenteçuelas que traiga mi muger: in manah u yuin in chhuplil. Collera de palo que echan al cuello: u che. El q[ue] la trae: ah u che. Fue echado en collera: yuinah che. Collera de yerro: u mazcab.

u xiu am nel) boerhaavia caribaea jacq - nycta.: chacilxiu, uxiu-am (mata de pavo) -- med.
nel) boerhaavia repens l. - nycta.: chacilxiu, uxiu-am.

u yanal ems) otro: u-yan-al.

U Zihnal
Roys/Bac/160: Ix U-sihnal ("lady moon-birth"). Associated with various celestial phenomena. Cited in an incantation for ulcers (x- chac anal kak) (MS p. 107).
rb107.009 yicnal ix u zihnal, yicnal ix bolon puc

U, mumil vns) Çerco de la luna: u mumil U. Çerco de nubes que suele tener el sol, algo negras: u mumil u pach kin.

U, nuchal vns) Creser la luna: nuchal U. Estar cresida: nuc U. Cresiente de la luna: u nuchal U.

U, ye vns) Cuernos, puntas de la luna: ye U.

ub ems) manchado: ub.

ub db) verb root: to hear, to feel. See also uy. Transitive: ubic, ubah, ubmah, ube: also yubic, yubah, yubmah, yube / yuyic, yuyah, yuymah, yuy / uuyic, uuyah, uuymah, uuye. Passive: uyabal, uyabi, uyaban / uyaan, uyabac.
ems) entender: ub, uy, nat, nuc-t-ah. ems) oir: ub, uy.
mtm) almah xicin o halmah xicin: consejo y aconsejar. ubcex yalmah xicin u palilob dios: oyd los consejos y avisos de los sicarios de dios.
vns) El aiuno limpia el ánima, leuanta el sentido, y sujeta la carne al espíritu: he çukine lic u ppoic iol uinic, lic u likçic ubalil, u cabalcunic bak yalan espíritu.
f047 lay u yubahoob u pec u xik mucuy te kul lakine
f426 u yiloob, u yuboob tulacal u yal u mehen itzam thul
i172 bin yuboob ya, ca bin dzococ u baaloob u batabil cahoob
j062 ca bin noclahoob u uichoob ti luum, ca yubahoob u than
mr110.004 latulah yubic yutztal

-ub db) instrumental suffix. See -Vb = instrumental suffix.
cam) buthub: embudo. cam) bulubzel: jarro pintado. cam) chhuyub: pendiente, colgado. cam) lucheb, luchub: cuchara.
crm) yuleb: 11: bruñidor, utensilio para bruñir. yulub: 1: bruñidor o brunidera. yulub tunich: 2,4,5: piedra con que bruñen.
ems) sufijo instrumental, con raiz da el instrumento usado para: -b, -vb.
vns) Andas en que lleban los muertos: kocheb, kochob, chhuyub. vns) Çepillo: tzepeb mazcab, çuçub mazcab. vns) Cuchara qualquiera: hoop, hoop[o]b, lupub. Cuchara horadada hecha de calauaça, p[ar]a sacar carne sin sacar caldo: chach co. Si es de hierro: mazcab chach co. vns) Cuna de [l]ien[ç]o qu[e] u[s]an las yndias para sus niños: mucub nok. Pon tu hijo en su cuna y méçele: dza a ual tu mucub nokil ca a yuumte.
rb097.006 chac hulub ti can, chac hulub ti kokob,
      chac hulub ti calam
rb128.008 zam in puchhub a uich, zacal pudz, chacal pudz

-ub db) fourth form transitive suffix. See -Vb = fourth form transitive suffix.
vns) Çercenar las puntas del cabello y [del] guano: muz. ah ub. Çerçena así el cauello a tu hijo: muzte u tzotzel a paalil. Çerçenar así con tixeras: tzutz muz .t. Çerçenar ostias: çut kup.

uba cam) uba: pronombre reflecsivo de la 3a persona de singular. ubaob: plural.
f216 ci uba ca kin dzam, ox kin dzam
tj346 yoktah ua uba in kubene yume
rb029.008 abla ti dzoci in chhacic yetel uba
rb040.005 dzaex yetel uba

-uba cam) uba: pronombre reflecsivo de la 3a persona de singular. ubaob: plural.
mtm) baitacla: assi se esta (segun la manera de que le trata) [¶] Vt: manan v nok yetel v baluba in lak ca huli bai tac la: sin ropa y sin hacienda vino mi compañero y assi se esta. y variase por los pronombres. en, ech. beni tac la, ettz.
a171 ah mahan ayikal, utzul ayikal, u multial u baaluba,
d099 chaanuba xaxak yoc uinicil ah uuc ahau katun
e091 ah mayapane u mehenuba tu hunal
f211 ahubaob ti ix tan u yahal cab
j163 ti tun u cenicuba nacomi
k185 dzoc u yantal lemcech yaab kin
      uay cu ximbancuba ix ah chapat

ubac db) collar bone, from u = collar and bac = bone. See also u bac, yubac.
cam) ubac: encuentro del pecho.
vns) Encuentros del pecho del hombre o de animal: yubacil cal, hom tan [.l. boh tan].
mr181.003 lac ix yubac uinic, yalan u xik uinic

ubah db) second form transitive of ub = to hear, to feel.
crm) ya ubah: 1: sentir mucho una cosa. ya lic u ubic a tzeec: siento mucho tus sermones. 4: sentir el dolor.
ems) instinto natural: ub-ah, nat. ems) sentido: chich-n-ah, ub-ah. ems) sentir: ub-ah.
mtm) ah ubah than: oidor, el que oye lo que hablan.
vns) Aparejar alguna cosa y preparalla: mentah. Aparejad el camino del Señor: mentex u beel Yumilbil. Ni el ojo bio, ni el oido oió, ni subió al coraçón del hombre lo q[ue] tiene aparejado Dios para los que le aman: ma yalah (yilah) ich, ma ix yubah xicin, ma ix kuchi tu tucul uinic hibal mentahan tumen Dios ti yah yacunahulobe. Aparejada cosa así: mentahan, mentabil. vns) Auditorio, por la jente que oie el sermón o platica: ah ubaob, ah cocbaob.
tf047 lay ubahob u pec u xik mucuy ti te kul likine

ubah than mtm) ah ubah than: oidor, el que oye lo que hablan.

ubahil ems) sentimiento del corazon: ub-ah-il ol-al.
vns) Aiuno de qualquier cosa, y el q[ue] usan los chr[is]tianos: çukin. El aiuno linpia el ánima, leuanta el sentido y sujeta la carne al espíritu: he çukine lic u ppoic yol uinic, lic likçic ubalil, u cabalcunic bak yalan espíritu.

ubahil olal ems) sentimiento del corazon: ub-ah-il ol-al.

ubalil vns) Aiuno de qualquier cosa, y el q[ue] usan los chr[is]tianos: çukin. El aiuno linpia el ánima, leuanta el sentido y sujeta la carne al espíritu: he çukine lic u ppoic yol uinic, lic likçic ubalil, u cabalcunic bak yalan espíritu.

-ubaob cam) uba: pronombre reflecsivo de la 3a persona de singular. ubaob: plural.

ubechh bechh, or ubechh. eupsychortyx nigrogularis gould. yacatan bob-white. dactylortyx thoracicus sharpei nelson. yucatan long-toed grouse.

ubi crm) he ya ti babale, ma uchac u zaatal ti ma tan u hach ubi uinic: 1: la cosa amada no se puede perder sin ser muy sentida del que la pierde.

ubic db) general form transitive of ub = to hear, to feel.
crm) yuktal: 1,5,9: nuevas o fama. bacx u yuktal batab ca uubicexe: 1: que nuevas hay del cacique? crm) ma u tuubul in than teex ca yanac yaala a uubicexie. no se os olvide lo que os digo para que os aproveche haberlo oido.

ubil vns) Cadena o collar que trae al cuello el hom[br]e: u ubil takin.

ubil
tj170 bax ubil u lubul a muk tumen a uet uinicile,
      ca ix alabac te cexi toe

ubil takin vns) Cadena o collar que trae al cuello el hom[br]e: u ubil takin.

-ubtah crm) yulubtah: 4: bruñir o alisar.

ubte ems) tributo, manta de: yub-te.

uc nel) gliricidia sepium (jacq.) steudel - legum.: cuchunuc, cuytunuc, zacyab, zayab, xakyaab -- agr., mad., mel., tox.
h050 ix noh uc u holpop ti lakin
h155 ca kuchoob dze uc; ppizilba u caahoob u lakoob
h157 ca kuchoob yah kini yicnal ix kil itzam pech;
      ix dze uc u lakoob

-uc vns) Cumplirse [e]l t[iem]po o plaço: heppel u kinil, kuchul u kinil [.l. nuudzul u kinil]. [Señalado está en la Escritura que al octavo día sea circuncidado el niño]: tu chijcani[l] u dzi[b] uaxacppel kin çuy kupebal paale. En cumplién[d]ose un año, te confesarás otra bez: nuudzuc to hunteel haabe, a confesarnacech tu caten. Cumplido t[i]e[m]po o plaço: heppan u kinil, nudzaan u kinil.
i016 ca bin u kuchuc tu kin u dzocol u than
      ah ox ahau katun lae
i079 u nachma u pixan c' cilich colel ca bin uluceex
rb004.003 hun ahau, hunuc can ahau

-ucbal db) a habitual tense marker. See also the other -Vcbal suffixes.
rd001.037 tuux ci culucbal xan ci xolocbaloon
      ci kubul santo licencia
rd002.046 tu trono bacan ti tuux ci culucbal desde beyora
rd002.833 u ci katcoob xan desde beyora bacan tuux
      ci culucbal uay u ci kat xan
rj057 ti culucbaloob caano
sty10 lah culucbal le ulaanobo,
sty10 Ca tu yalahe u novia culucbale,
sty14 Ca tu yilah le otzil x-chhupalo
      hach ya olal culucbal te moyo.

ucil cam) caix ucil: y aunque.

-ucnac db) see -Vcnac.
vns) Aire blando y delgado que consuela: çuluc nak ik. vns) Arrastrando ir o benir alguna cosa: hococnac, hococnac. Arrastrando anda sobre la tiera: hucucnac a xinbal tu uich luum. vns) Bueltas dar a la rredonda: çutancil, çutucnac, çutkahal. vns) Caerse las ojas de los árboles, su fruta y flor, y el pelo a la rropa: hutucnac. vns) Cal o mezcla que se desborona po[r] no estar bien mesclad[a]: pucucnac u taanil.

ucuch nel) colubrina greggii s. watson - rhamn.: chinamay, puc-im, pukin, dzulubmay, ucuch, yaaxpukim (pimienta-che).

ucul
rb100.013 --- ucul bin --- ci bin hobonte kake ---
      tan yol caan ix uucte lay ike

ucum cam) ucum: paloma.
crm) yotoch ucum: 2: palomar.

ucum. a rare variety of gray wild pigeon with a white neck. (pacheco cruz)
vns) Començar a bolar las abez: likul u xik. Ya comiença a bolar la paloma y se asienta en los árboles: likil u cah u xik ucum licix u kam che.
h030 ix ek ucum yulumoob
h038 ix kan pucte ucum yulumoob
rb212.003 cu yahal caan zilim tun hun poki hi ucum

ucum tunyen tunich db) dusk. See also mucuy. For other terms for dusk see ekhochhen, okin, okinal.
sfs) entre dos luces: ek zamen; ucum tunyen tunich; muc tunyen tunich.
vns) Al anocheçer o alobregueçer: ti ucumyen tunich.

ucum yen tunich sfs) entre dos luces: ek zamen; ucum tunyen tunich; muc tunyen tunich.
vns) Al anocheçer o alobregueçer: ti ucumyen tunich.

ucumul ems) silencioso: yuc-um-ul, chhen-an.

ucumyen tunich db) dusk. See also mucuy. For other terms for dusk see ekhochhen, okin, okinal.
sfs) entre dos luces: ek zamen; ucum tunyen tunich; muc tunyen tunich.
vns) Al anocheçer o alobregueçer: ti ucumyen tunich.

uch db) verb root: to happen.
ems) poder: uch. ems) suceder: uch, dzoc, cah.
c556 ocol ti chocteil yahaulil, ca uch u yax chun zihil
i240 ez ten, yan in uol in uilae; uch in dzab tech
tf076 uch cu numya ah canul uay tam bitun canule
tg030 uaxac ahau uch cu chicanpahal chi chheen itza
mr381.008 bin utzac ca ix uch hoppoc yail ua tub yantacobe
rb059.011 lay bin uch cu uenel oxlahun calab
rb103.005 uch cu zutobe xibnacobe tumen u na,
      tumen u citobe
rb108.007 cech kake, cech ---e, ceex uch lome

uch ems) llovisna: uch ha, tooz haa.

uch ems) achicado: uch, up.

uch db) in plant names:
nel) diospyros digyna jacq. - ebena.: tauch, tauchya (zapote negro, zapote prieto) -- com., mad., med. nel) litsea glaucescens h. b. et k. - laura.: ziz-uch -- b. est., mel. nel) merremia aegyptia (l.) urban - convo.: tzotz-ak, tzotz-icim, tzootz-ak, xkuyuch (enredadera peluda).

-uch vns) Amontonar así piedras: mul tun .t. Amontonad piedras sobre la culebra: multuntex, muluchtuntex can, çaex u multunil can.

uch dzum cam) uchdzum: mucho tiempo ha.

uch ha ems) llovisna: uch ha, tooz haa.

uchaan
j279 uchaan tumen chee minaan tancelem

uchac cam) cautzac: para que pueda, para que. ca utzac u binel. para que vaya. es lo mismo que: cauchac. cam) uchac: poder. solo tiene presente. uchac in binel: puedo irme.
crm) he ya ti babale, ma uchac u zaatal ti ma tan u hach ubi uinic: 1: la cosa amada no se puede perder sin ser muy sentida del que la pierde.
mtm) antabal: el que esta enfermo. ma uchac in ximbal tumen uantaabal: no puedo andar por mi enfermedad.
vns) Aniquilar o bolber en nada: mabalcunah, ocçah ti mabalil. Pod[r]ía Dios aniquilarnos y bolbernos en nada: uchac iuil u maualcunicon Dios. vns) Contraria ser una cosa de otra entre sí: u nup uba, u nup uba tanba. Dos contrarios no se allan en un sujeto: he ca tzuc ti babal u nup bae, ma uchac u hunppelhal u cuchil.
a644 ua mac yan yohelte ma hunppeltuba
      uchac ca dzibtic tlobie
c335 hi ix uchac, hi ix ma uchac
c441 ua ix ma uchac toone uchom ix yokol uah,
      ua ix yokol ha
e809 uchac cuchi tuliz kik
i586 licil in hanal mai to uchac in ppatic
ta631 heuac ma oczahben ti ol helelae babahunili
      uchac u chhabalie
ta644 ua mac yan yol yohelte ma hunppeltuba
      uchac u dzibtabal tlobie
tf447 lay bin uchac tu nup katun hun dzam uale
mr009.006 heuac uchac u mukuc u chuhul
      ua ix ppobil hetuux cu kinam
mr021.001 --- kinie ma uchac a dzacici
      tumen bin cimic tumen xe
mr021.009 ma a dzaic dzac ti tumen bin a cimez
      ua uchac a dzaic tie
mr021.015 ua uchac a caxtic u dzacal --- dzacoba
mr090.016 ua elel u caah ua ma uchac a dzaic
      tumen yanil caanal yetel cabal
mr164.022 ma u uchac u dzabal dzac ti
mr246.034 ua tu yoc chhuplale ma uchac a dzaic ti
      tumen ma utzi
mr316.005 ma uchac u tokole
rd001.783 uchac u patac a hozceex beyora
      tulacale te ruinas yan uaye te cabo

uchbal ems) causa: tay-ic, chun, uchbal, than, yaal-a.
ems) para: uch-bal.
mtm) ah et uchbal: es lo mismo que et uchbal. compañero.
b696 cabil manik; bin uchbal ca bin lubuc

uchben db) old, ancient.
cam) uchbenhal: anticuarse.
ems) viejo, antiguo: uch-b-en.
vns) Antigualla: uchben beel, uchben than, uchben can. Antiguo, que a mucho que pasó: uchben, onti kinben. Antiguo haçerse: uchbenhal. vns) Añeja, cosa de mucho tiempo: uchben. Neut[r]o: uchbenhal, uchbencunah.
vns) vejeces o vejedades, cuentos antiguos: uchben than, uchben can.
a424 maya calendario utial uchben uinicoob
      ti ma hoppoc cristianoile
a621 lay ix licil u thulabal u pach tumen u uchben maya xoc
k003 u anahte okot ah uchben uinicoob zuc u betahal
      uay ti cahobe
k154 talezeex tulacal baal tumben;
      puleex tulacal baal uchben
k183 c' uchben ah uapach uinicoob hebix xan ah ppuziloob
k198 letiob likzahoob u pak le uchben cahoob
k205 baax alaan toon tumen ah uchben uinicoob
       uay ti cahale, uay ti luumile
sk001 u anahte okot ah uchben uinicoob
me001.025 lay licil u tokol tu haual u chibal u uich uinic
      tumen uchben yahoob
mr008.003 yetel zen, etico, chocuil, ticin zen, uchben zen
mr064.038 tokbil haubal chibal ich yetel uchben yahoob
mr090.002 ley cu manzic u yaabal ziz ichil u kaxile
      ca ix uchben chhapahal
mr118.019 ca yukic ca ix uchben kik ta
mr203.043 ca yedzec tu uich ca ix uchben ya ich
mr259.007 ca a dza yuke u dzac ca ix uchben kanchikin
mr351.005 ca ix bahun uchbenile caten, oxten bin hauac
mr411.005 ca ix uchben hach tibil

uchben beel vns) Antigualla: uchben beel, uchben than, uchben can. Antiguo, que a mucho que pasó: uchben, onti kinben. Antiguo haçerse: uchbenhal.

uchben can vns) Antigualla: uchben beel, uchben than, uchben can. Antiguo, que a mucho que pasó: uchben, onti kinben. Antiguo haçerse: uchbenhal.

uchben than vns) Antigualla: uchben beel, uchben than, uchben can. Antiguo, que a mucho que pasó: uchben, onti kinben. Antiguo haçerse: uchbenhal.

uchbencunah vns) Añeja, cosa de mucho tiempo: uchben. Neut[r]o: uchbenhal, uchbencunah.

uchbenhal cam) uchbenhal: anticuarse.
vns) Añeja, cosa de mucho tiempo: uchben. Neut[r]o: uchbenhal, uchbencunah. vns) Antigualla: uchben beel, uchben than, uchben can. Antiguo, que a mucho que pasó: uchben, onti kinben. Antiguo haçerse: uchbenhal.

uchci cam) uchci: lo mismo que uchic. uchic: el haberte. uchci o uchic yocol: en que se convirtio.
a062 lay u kay uchci u zihil uinal ti ma to ahac cab cuchi
d380 heklay uchci pacabal mayapan lae
d499 uchci yulel a yumoob, a zucunoob
g212 can ahau u katunil uchci u payaloob tu can tzuciloob
h233 ca hokobi zodzile, tiab, bitun chheen uchci yocoloob
j041 lay u kahlay uchci yemel hunab ku, oxlahun ti ku,
      hunpic ti ku
j049 ca bin uchci than yokol u yotoch chilam lae
j435 lay uchci u patcunah u thanoob ah kinoob, ah bobatoob
rb030.012 uchci u zihil ix on ix nicte

uche ems) cautivar: uche.

uchebal cam) uchebal: se hara, sucedera esto. cam) uchebal: para que, para. uchebal ix xan: y tambien para que. uchebalitun: pero para que.
crm) mabal matan u yaltoob uchebal u dzoczicoob yalah: todo lo prueban para cumplir su voluntad, no dejan nada por probar.
vns) Abogar intercediendo: cach yatzil vel catz yatzil. Bengo de lejos a buscarte, para que intercedas por mí: nach in talel in tzaclech, uchebal a cachic in yatzil. vns) Asentar o poner c[a]sa el p[adr]e al hijo para morar de por sí: cahcunah. As casa así a tu hijo: mente yotoch a mehen uchebal u cahtal. vns) Cuidado tener de su casa y persona y sustento: tanlah ba, tanol ba. Tengo cuidado así de tu hijo: tanle a mehen, tanolte a mehen. Cuidado tener del alma, o de cosas de el alma: pixan tanoltah. Y, para que tengáis cuidado de las cosas del alma, solam[en]te os ocuparéis en las cosas de [Dios]: hex uchebal a pixan tanolticexe, hayli bin a çuancunic abaex tu babalil Dios. Cuydado de la vida press[en]te: u çuanil uayil cuxtal yokol cabe. vns) Çeremonias, como de misa y coro: kuil than. Mesclóse un judío entre los chr[is]tianos desimuladam[en]te, para ber las ceremonias que tenían: u lapah u ba judio hun tul ychil chr[is]tianob ti mucul muculil, uchebal yilic u nucul u kuil thanob cuchi.
a120 mix hepahac u nucul than tiob, uchebal u thanicubaobe
c326 uchebal u mumulchitic u yala ha, u tzotz ha
f413 uchebal u tzentabal hapay can lae
i132 kahlay uchebal u dzaicoob u hanal yax halach uinicoob
i137 ti caclam pix uchebal yoheltabal yanil u cux olaloob
i365 yet talel yaalil uchebal in tupic,
      uay ix u xicil tin tane
i368 he ix yaalile uchebal u tupice, lay u kabil cabe
j100 ua matan a manzicexe lay cim cehil
      bin uchebal u hokol uay ta cahaleex
j201 uchebal u nacal cristianoil
      yetel bolon pixan caanal uale
j365 uchebal u zazhal yokol cabe yume

uchebalitun cam) uchebal: para que, para. uchebal ix xan: y tambien para que. uchebalitun: pero para que.

uchemal
d308 bin uchuc ti u numil chhibaloob, uchemale ci u than
j101 ca bin tac u kinil uchemale uay tu chumuc tzucubte lae

uchetabal vns) Captibar en gue[rr]a: bacçah, chuuc. ah ub. Captibo así en gue[rr]a: bacçah. vns) Captibar puniendo en collera: u che tah. te. P[a]s[iv]o: u chetabal. Captibo así: ah u che.

uchetah vns) Captibar en gue[rr]a: bacçah, chuuc. ah ub. Captibo así en gue[rr]a: bacçah. vns) Captibar puniendo en collera: u che tah. te. P[a]s[iv]o: u chetabal. Captibo así: ah u che.

uchete vns) Captibar en gue[rr]a: bacçah, chuuc. ah ub. Captibo así en gue[rr]a: bacçah. vns) Captibar puniendo en collera: u che tah. te. P[a]s[iv]o: u chetabal. Captibo así: ah u che.

uchetic vns) Captibar en gue[rr]a: bacçah, chuuc. ah ub. Captibo así en gue[rr]a: bacçah. vns) Captibar puniendo en collera: u che tah. te. P[a]s[iv]o: u chetabal. Captibo así: ah u che.

uchi cam) uchi: antiguamente, mucho tiempo ha. cam) uchul, uchi, uchuc: suceder, acaecer, acontecer, o hacer algo.
ems) antiguamente: uchi, cachi.
vns) Alboroto: ppuhul. Grande alboroto sucedió por su causa: ma dzedz ppuhul uchi tumenob.
a693 lay uchci u yocol u keban than tiob
      kuyem uinicoob uchie
a714 uchie uaxac ahau katun tumen ti uchul tulacali baala
c248 ca uchi hapay canil
c490 ti uchi u chichic zoot katun
d309 ca yalah chilam uchie
f099 ca tun uchi noh haycabil
f381 ca uchi ox uadz katun uale
h093 lay huli, ca uchi kikil pak te uxmal
i051 yan in uol in uile, uchi in uilae; ci yalabal tiobe
i493 yetel ix lubci u muk
      uchi yanil halach uinicobe tumenelobe
j286 tacchitah yix bolil cat uchi ma ix chaani
j327 uchi u than hahal ku ti peten
ra163 uchi cuxtal x- cuchil iki, zahbe iki
rr162 utial oxppel haab u mentic
      utial uchi u meyah yum chacoob,
mr426.040 u huloob tu bakeloob uchie

uchic cam) uchci: lo mismo que uchic. uchic: el haberte. uchci o uchic yocol: en que se convirtio. cam) uchic: el haberte. uchic in pochhcech: el haberte ofendido. cam) uchic: de uchul. uchul: suceder, acaecer, acontecer. cam) ma u yana bal uchic in talel uaye: no por otra cosa sucede venir aqui.
a686 uchic tu cuch haab uaxac ahau katun
c551 bay uil uchic yalic u than uay ni tun dzala,
      uay pacat ha ti chulte
d085 uchic u hoppol u dzocol u toppol ix bolon yol nicte
d568 bay uchic u yalic ah kin chilam balam lae
i008 lay uchic u cahtal ti tzuc uaxim lae
      tu lakin ichcaanziho
i009 ti yan u luum uchic u yantal u pakali yetel u solar
i010 uchic u cahtal lae
i029 ua yoheloob uchic u taleloob u uiniciloob yahauliloob
mr138.022 ca uet ximbalte matan uchicech can tumenel
mr223.003 lay chhapahal uchic ban cimil
      tu haabil 1730 yetel 1731 años lae
mr223.004 he uchic u dzacal tumen ah dzac yahobe
mr305.005 lay chhapahaloob uchic ichil febrero yetel marzo
mr305.007 lay uchic u yantal ah kohaanoob payanbe
mr305.019 bay uchic u --- u maxoob ma ti cimobie
mr331.017 ca uchic nohoch keban
mr357.015 uchic lauac uakaluak tu tan yake,
      ca a dza yitz le x- kuyuch ti lae
mr419.004 cu zappal hebix tin ualah u yax chun
      ca mentace hebix uchic in tzolice
rb063.013 uchic in paa holtic yikal ye zam
rd002.595 mix humppel desgracia ca ci uchce
      tumen dzoc ci kubic desde beyora bacan
rd002.889 ca ci katca xan mix humppel clase lob ca ci uchic

uchlahom
e798 cuxlahom cimenoob uchlahom caanal

uchmal cam) uchmal: en otro tiempo, en tiempo venidero.
crm) bin uil yahal tin uol uchmale? bin uil yahal tin ta uchmale? por ventura me pesara o arrepentire en los tiempos venideros?
ems) futuro, en el: uch-mal.
j192 ti ix tun u nupp u uudz u katunil talom uchmale
j215 ca bin nadzac tu kin uchmale lay kom cabe francese,
      lay katunobe
j303 oxil uah, kauil uah tan uchmal
j305 tu katunil uchmal talome u pixan
j367 uchmal ah kin uinice, yume
j450 uchmale numya
tj215 ca nadzac tu kin uchmale, lay kom cabe flansese
tj328 ua bin pudzcob uchmal
tj365 ca talon ti pul chicul ku uchmal

uchom ems) sucedera: uch-om.
c043 lay tun tu kinil ual uchom ti chi kaknab
c287 bala ua ma uchome kintunyabil
c542 ti uchom yaxcachil zibiz zibizil
d093 ppencech cal pach uchomi
d137 ppencech cal pach uchomi
d280 ti uchom cici batabili, cici ahaulili
d411 pacabal uchomi
e702 ti uchom okliztuba
f043 ti uchom u thantamba ah kinobi
f377 ti uil uchom u xotom batabil ti yahaulil
j346 can dzit u katunil uchomi uale

uchpahal db) to happen, from uch = to happen and -pahal = intransitive verbal suffix. uchpahal, uchpahi, uchpahaan, uchpahac.
nk682 Testigosoob ca tu uchpahi u ppizic u pach
      u mektan cahiloob
nk810 Bay xan ca tu uchpahi utial tu cappel yach chun haab.
nk812 lay tun tumenel ti uchpahi u cahtaloob ichil
      lay cappel cah lae,

uchuc cam) uchuc: lo mismo que uchac. uchuc tumen u zinil: el omnipotente, el todo poderoso. cam) uchul, uchi, uchuc: suceder, acaecer, acontecer, o hacer algo.
crm) yaab muk uchuci: 3: mucho falta o mucho menos.
vns) Alinpiar como con escobilla o soplando: puz .t. Si quieres, Señor, me puedes linpiar: Yumile, ua a uolah, uchuci a puzticen. vns) Cosa, generalm[en]te: bal. -¿Qué cosa es ésa?: [balx] u ka lo? -Ning[un]a: ma bal. Si en alguna cosa os puedo se[r]uir, deçí[d]melo: ua bal u ka uchucil in tanlicech, hal ten. vns) ¿Cuál? o ¿quien?, preguntando: mac?, macx? No preguntando: ua mac. No sé quién a de y[r] a Mérida: ma uohel ua mac bin xijc ti Ho. ¿Quál quieres de ésos?: macal macx a uolah telo? ¿A quál de ellos se lo diste[is]?: macal macx ta dzaci ex? Qualquiera persona: lauac mac ti uinicil. Y, por esto, lo pue[de] haçer qualquiera: laix u chun uchucil u beltabal tume[n] lauac mac.
a133 ti bay uchuc yanil ah noh tepale
d308 bin uchuc ti u numil chhibaloob, uchemale ci u than
e071 coil bin u katunil, coil bin uchuc lob
i114 uchuc u chucul u batabil cah
i131 bay bin uchuc u chucul u batabil cahoob lae
j106 bin uchuc oc nail kuchil
mr254.003 lecelbil ma tabantac tu pach uinici kak uchuc lae
rd001.407 dza toone ca mix humppel lob ca uchuc

uchuci vns) Alinpiar como con escobilla o soplando: puz .t. Si quieres, Señor, me puedes linpiar: Yumile, ua a uolah, uchuci a puzticen.

uchucil crm) yuchucil pixan: las potencias del alma. yuchucil tuzinil: 11: todopoderoso.
vns) Cosa, generalm[en]te: bal. -¿Qué cosa es ésa?: [balx] u ka lo? -Ning[un]a: ma bal. Si en alguna cosa os puedo se[r]uir, deçí[d]melo: ua bal u ka uchucil in tanlicech, hal ten. vns) ¿Cuál? o ¿quien?, preguntando: mac?, macx? No preguntando: ua mac. No sé quién a de y[r] a Mérida: ma uohel ua mac bin xijc ti Ho. ¿Quál quieres de ésos?: macal macx a uolah telo? ¿A quál de ellos se lo diste[is]?: macal macx ta dzaci ex? Qualquiera persona: lauac mac ti uinicil. Y, por esto, lo pue[de] haçer qualquiera: laix u chun uchucil u beltabal tume[n] lauac mac.

uchul cam) uchul, uchi, uchuc: suceder, acaecer, acontecer, o hacer algo. cam) uchic: de uchul. uchul: suceder, acaecer, acontecer.
crm) yuchul: 11: efectuarse, verificarse; suceder, acaecer, acontecer, ocurrir. katah; yuchul; dza yuchul; uchul: 11: idem.
vns) Acaeser de rrepente: uaçut uchul, uacuthal. vns) Acaeçer: dza, dzahal, dzabilhal .l. dza yuchul. Acaesimiento: dzu yuchulil.
a714 uchie uaxac ahau katun tumen ti uchul tulacali baala
rt025 ti cu uchul yetel kin yetel akab

uchh cam) uchh: apachurrar, apertar, doblar.
ems) aplastado: uchh.
ems) deformado: uchh.

uchh hu cam) tunculuchhhu: buho, lechuza.

udz ems) arrugar: udz, achh, lopp, loth. ems) doblar: ppoh, loch, lop, udz. ems) linea de mano o pie: udz.
mtm) ah uuludz: hombre doblado y fingido. mtm) ah uala udz, ah uala udz u than: doblado fingido, que ya dize una cosa y otra.
vns) Cara con dos açes, finjido y doblado: ah valaiz, ah valaiz than.

udzben cam) udzben, udzbentah: oler.
vns) Besar oliendo, como hacen los indios: udzbinah, udzbenah. Besa la mano al P[adr]e: udzbin u kab P[adr]e.
k245 tulacal kax chen cici u tal ik, u udzben boc

udzbenah vns) Besar oliendo, como hacen los indios: udzbinah, udzbenah. Besa la mano al P[adr]e: udzbin u kab P[adr]e.

udzbentah cam) udzben, udzbentah: oler.

udzbente
mr011.003 ca tun a pak tu chi u lec yetel
      ca u udzbente cu hauzic

udzbin vns) Besar oliendo, como hacen los indios: udzbinah, udzbenah. Besa la mano al P[adr]e: udzbin u kab P[adr]e.

udzbinah vns) Besar oliendo, como hacen los indios: udzbinah, udzbenah. Besa la mano al P[adr]e: udzbin u kab P[adr]e.

udzub cam) udzub: oler.

udzub db) bouquet or arch made of flowers or plants, from udz = to bend.
c195 emom caanal ual, emom caanal udzub;
      u ual yetel yudzub ah tepal
d006 etlahom caanal ual, etlahom caanal udzub
d536 etlahom ual, etlahom udzub yahaulil cabi
d537 tumeneloob caanal ual, caanal udzub yahaulil cabi
e793 etlahom ual, etlahom udzub yahaulil cabi
f313 ca hoki yudzub ah kin, yudzub ahau, yudzub holcan,
      yudzub halach uinic
k251 ti tazah u lol nicte, u lol chucum, u lol udzub,
      u lol ix mumila
cd006 emom caanil ual, emom caanil dzulub,
      emom caanil udzub
mr261.007 max yanil u yikel kanchikin
      caxan h- max ak u yakil yetel udzub pek
mr342.004 chha x- chom ac, udzub pek,
      yetel hunppel haltun ha

udzub pek udzub-pek. tabernaemontana amygdalaefolia jacq. lit. dog-smell. others call it udzubyul, which means odor of the adam's apple.
nel) tabernaemontana amygdalaefolia jacq. - apocy.: chutzumpek, mehenutzub-pek, udzub-pek, udzupek, udzup-pek, udzudzpek (jazmin de perro) -- med.
mr342.004 chha x- chom ac, udzub pek,
      yetel hunppel haltun ha

udzub yul udzub-pek. tabernaemontana amygdalaefolia jacq. lit. dog-smell. others call it udzubyul, which means odor of the adam's apple.

udzudz pek nel) tabernaemontana amygdalaefolia jacq. - apocy.: chutzumpek, mehenutzub-pek, udzub-pek, udzupek, udzup-pek, udzudzpek (jazmin de perro) -- med.

udzup pek nel) tabernaemontana amygdalaefolia jacq. - apocy.: chutzumpek, mehenutzub-pek, udzub-pek, udzupek, udzup-pek, udzudzpek (jazmin de perro) -- med.

uinah vns) Collar o sartal para el cuello, en general: u. Mi collar: uu. Collar de cuzcas o piedras de valor: u kan. Collar o gargantilla de abalorio: u tun dzul. Collar traer así: uinah. Compré un collar de cuenteçuelas que traiga mi muger: in manah u yuin in chhuplil. Collera de palo que echan al cuello: u che. El q[ue] la trae: ah u che. Fue echado en collera: yuinah che. Collera de yerro: u mazcab.

:u:il db) of or pertaining to the moon, from :U: = moon and -il = attributive relationship.
rc071.007 bacin in chhab tac a :u:il

uk 1) (vowel length regular) db) thurst, to drink.
cam) kuxukil: dolor lento. cam) ukah, ukahil: sed.
crm) yuk: 3: gusanos que dan enfermedad en los sesos de los anilmales. yuk yan ti ualakoob: esta enfermedad tiene mi ganado.
ems) sed, tener: uk.
mtm) ah ukul: bevedor.
vns) Ahogarse de sed: cimil tucal ukah .l. kozma cal tumen ukah. vns) Beber, jeneralmente, y bebida: ukul. Beuido he agua: uukah haa. Beue: uken. Beberlo todo asta el fin: xup ukul. Béuelo todo así: xup ukte. vns) Beuediço para no concebir: u dzacil ixma aalil. Az, por bentura, bebido bebediço así: a ukah ua dzacil ixma aalil? vns) Caldo de frisoles coçidos: ka[b]axil. Bebed deste caldo de frisoles: ukex u ka[b]axil la. vns) Creser la codiçia: paynumhal çidzil, pot malel çidzil. El deseo, bueno o malo: paynumhal dzib olal. La sed o hambre creser: paynumhal ukah, uijh. vns) Cu[n]dir la mancha de azeite, cera o çebo: yipil, ukmal. Cundiendo ba la mancha de azeite en la ropa: ukul u cah nok tumen azeite.
c474 likul tu cal ya tu cal ukah, bay ual bin ualaknahbal
f005 uken, uken, bin a man ha
h133 ca tun kuchoob cahcab; ti u huytah cab ah itzai;
      ca uki
h170 ca tun kuchoob uku; ti yalahoob ya ukul
i519 hun cot ti ix bin xotoc u cali,
      bin ix ukuc u kikel xan
mr019.013 hunppel cuchara u may bin dzabac ichil
      uabal uklil ti kohaan
mr033.010 xakbezabil ca ukuc kinkinal
mr066.005 ca ukuc, ukbil u dzacal u dzacal ya nak
      yetel akab kaxil
mr145.005 huchhbil, dzabil ti ziz ha ukbil
mr248.005 cu dzaic kaxil ti max ukice
mr259.016 ca bin yax ukic ox hatz tun yalabal
mr339.014 ichinbil, ukbil xan
rb145.002 hun tenili bin ukulnahebal hunac ti akab xan

uk 2) (vowel length regular) louse.
cam) uk: piojo.
crm) yem: 7,8; yeel uk: 2: liendre, huevo del piojo. crm) yal uk: 2,3,5: liendre.
ebm) uk. the louse found on a man and quadrupeds. (motul)
ems) piojo: uk.
mtm) ah uknal: el que tiene o cria piojos.
uk in plant names:
vns) Comer los piojos: chibal. [Comiéndome están los piojos]: lic u chijcenob uk. vns) Criar piojos o lien[d]res: buuthul ti uk, yabhal uk.
Roys/Bac/141: Uk. "The louse found on man and animals" (Motul Dict.). Pediculus capitis, and P. vestimenti (Pacheco Cruz, Diccionario de la fauna yucateca, 271). Cited in an incantation for the placenta (MS p. 177).
Roys/Bac/140: Ti. Probably an insect, from its context. It is associated with the uk-louse and the tup-chac-wasp in an incantation for the placenta (MS p. 177).
j406 heuac ti ulez lae yume ox alam ukil,
      ix cuch luum idzinil
rb177.008 taba cech chacal ah chuc tie, zacal ah chuc tie
rb177.009 cech ah chuc uke, cech chacal tup chace,
      zacal tup chace

uk db) in plant names:
nel) porophyllum millspaughi robinson - compo.: xpechukil. nel) porophyllum punctatum (miller) blake - compo.: ekpucche, ukche, xpechukil -- mel. nel) porophyllum sp. - compo.: pechuc.

uk 2a) ems) motas en algodon: uk.
vns) Capullo de algodón, abierto o por abrir: ox; yoxil tanam. vns) Capullo de algodón y qualquier flor o rosa: topp. vns) Capullos de algodón: ukte tanam. Que salen en el tronco: u kitz moc.

uk 3) ems) llorar: uk, ot.

uk cay vns) Anguilla, pescado conosido: can cay, uk cay.

uk che nel) porophyllum punctatum (miller) blake - compo.: ekpucche, ukche, xpechukil -- mel.
mr329.016 xaxay u le, kel kuy ulak u kaba, yetel ukche
mr329.031 yetel ukche, ek puc che ulak u kaba
      tumen ah dzacal yahoob

ukah cam) ukah, ukahil: sed.
mtm) ah ukah: el que tiene sed.
vns) Ahogarse de sed: cimil tucal ukah .l. kozma cal tumen ukah. vns) Beber, jeneralmente, y bebida: ukul. Beuido he agua: uukah haa. Beue: uken. Beberlo todo asta el fin: xup ukul. Béuelo todo así: xup ukte. vns) Beuediço para no concebir: u dzacil ixma aalil. Az, por bentura, bebido bebediço así: a ukah ua dzacil ixma aalil? vns) Creser la codiçia: paynumhal çidzil, pot malel çidzil. El deseo, bueno o malo: paynumhal dzib olal. La sed o hambre creser: paynumhal ukah, uijh.
c474 likul tu cal ya tu cal ukah, bay ual bin ualaknahbal

ukahhal cam) ukahhal: tener sed, estar sediento.

ukahil cam) ukah, ukahil: sed.
vns) Apagar la sed: tupcah ukahil. la ambre: tupçah uijh.

ukam ems) cienega: chac luk, uk-am. ems) estero: uk-am, botz. ems) laguna: uk-am, aak-al.

ukbil db) alternative passive form of uk = to drink.
mr145.005 huchhbil, dzabil ti ziz ha ukbil
mr339.014 ichinbil, ukbil xan
mr412.004 ukbil ca pukuc lay tunich yan tu cuchil uixe
      u dzacal
mr423.004 chacbil, ukbil, ca tun yethac u nak

ukche db) See uk che.
mr329.016 xaxay u le, kel kuy ulak u kaba, yetel ukche
mr329.031 yetel ukche, ek puc che ulak u kaba
      tumen ah dzacal yahoob

uke
rb177.009 cech ah chuc uke, cech chacal tup chace,
      zacal tup chace

uken db) imperative of uk = to drink.

vns) Beber, jeneralmente, y bebida: ukul. Beuido he agua: uukah haa. Beue: uken. Beberlo todo asta el fin: xup ukul. Béuelo todo así: xup ukte.
f005 uken, uken, bin a man ha

uki cam) ukul, uki: v.n. beberse.
h133 ca tun kuchoob cahcab; ti u huytah cab ah itzai;
      ca uki

ukic db) general form transitive of uk = to drink.
vns) Ahogarse de sed: cimil tucal ukah .l. kozma cal tumen ukah. vns) Beber, jeneralmente, y bebida: ukul. Beuido he agua: uukah haa. Beue: uken. Beberlo todo asta el fin: xup ukul. Béuelo todo así: xup ukte. vns) Beuediço para no concebir: u dzacil ixma aalil. Az, por bentura, bebido bebediço así: a ukah ua dzacil ixma aalil? vns) Creser la codiçia: paynumhal çidzil, pot malel çidzil. El deseo, bueno o malo: paynumhal dzib olal. La sed o hambre creser: paynumhal ukah, uijh.
mr248.005 cu dzaic kaxil ti max ukice
mr259.016 ca bin yax ukic ox hatz tun yalabal
rd001.769 ukic, presentartic uaye uay tu yokoc tu cabo
rt031 tin cimzah utial u patal bacan xan
      u ukic u kik c' yum jesus cristus

ukil 1) db) to drink.
cam) kuxukil: dolor lento.

ukil 2) db) of or pertaining to uk = louse. See uk = louse.
j406 heuac ti ulez lae yume ox alam ukil,
      ix cuch luum idzinil

uklil cam) ukul, uklil, ukulil: bebida.
mr019.013 hunppel cuchara u may bin dzabac ichil
      uabal uklil ti kohaan

uklil col db) u uklil col (the drink for the garden) is an agricultural ceremony carried out for such operations as hol che (beginning to cut down an area for the milpa), toc (burning the milpa), or any other activity in the milpa which will distrub the ikoob (spirits) which dwell in that area. The corn drink zaca is used as the drink for these rituals and ceremonies. That is because it has not been cooked with slaked lime and thus all the corn, hulls and all, is used in making the drink. Because zaca is not cooked with lime it is referred to as being zuhuy, virgin. Even in simple acts such as beginning to cut down the forest for making a garden zaca is offered to the spirits who dwell in the area so they will not be offended. The dough is mixed with water in a bucket and the bucket is hung on a tree for awhile while work begins, and then after the appropriate amount of time the bucket is taken down again and the workers drink "what is left over".

ukmal crm) yipil: 1,3: cundir como mancha de aceite, cera o sebo. ukmal: 3: idem.
ems) beber: uk-mal. ems) empaparse: uk-mal.
vns) Cu[n]dir la mancha de azeite, cera o çebo: yipil, ukmal. Cundiendo ba la mancha de azeite en la ropa: ukul u cah nok tumen azeite.

uknal mtm) ah uknal: el que tiene o cria piojos.

ukte vns) Beber, jeneralmente, y bebida: ukul. Beuido he agua: u ukah haa. Beue: uken. Beberlo todo asta el fin: xup ukul. Béuelo todo así: xup ukte.

ukte tanam vns) Capullo de algodón, abierto o por abrir: ox; yoxil tanam. vns) Capullo de algodón y qualquier flor o rosa: topp. vns) Capullos de algodón: ukte tanam. Que salen en el tronco: u kitz moc.

uktic vns) Beber, jeneralmente, y bebida: ukul. Beuido he agua: uukah haa. Beue: uken. Beberlo todo asta el fin: xup ukul. Béuelo todo así: xup ukte. vns) Beuer de buças [o bruces]: nocot ukul, nocot uk .t.

uku
h170 ca tun kuchoob uku; ti yalahoob ya ukul

ukub vns) Aguar mucho: num haa .t. Agua mucho el bino que as de beber: numhaate bino a uukab.

ukuc db) fourth form intransitive of uk = to drink.
i519 hun cot ti ix bin xotoc u cali,
      bin ix ukuc u kikel xan
mr033.010 xakbezabil ca ukuc kinkinal
mr066.005 ca ukuc, ukbil u dzacal u dzacal ya nak
      yetel akab kaxil
mr084.005 ca ukuc cheche

U.DIC Continued

Previous Section Table of Contents Next Section

Return to top of page