Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 6-4-03

Hun yah ual — Hunlukul

Hun yah ual: db) for the following entries beginning with hun yah ual, for comparison see also ah ual (enemy), can yah ual, and yah ual.

Hun Yah Ual Anom.
Roys/Bac/151: Hun-yah-ual-anom ("unique-enemy-of-Anom"). Anom was the name of "the first man, Adam" (Motul Dict.). Cited in an incantation for a rattlesnake in the abdomen (Ahaucan tu nak uinic) (MS p. 123).
rb123.006 hun yah ual cab, hun yah ual anom
rb135.003 hun yah ual uinic, hun yah ual anom ca ti ahi

Hun Yah Ual Anomoob
Roys/Bac/151: Hun-yah-ual-anomob ("unique-enemy-of-Anoms"). Apparently meaning the enemy of the human race. Cited in an incantation for the placenta (u pedzil ibin) (MS pp. 176, 177).
rb123.006 hun yah ual cab, hun yah ual anom
rb135.003 hun yah ual uinic, hun yah ual anom ca ti ahi
rb176.007 zam tun bacin chib hun yah ual uinicoob,
      hun yah ual anomobe
rb177.001 hun yah ual uinicoob, hun yah ual anomobe

Hun Yah Ual Cab
Roys/Bac/151: Hun-yah-ual-cab ("unique enemy of the world"). Cited in an incantation for a rattlesnake in the abdomen (Ahaucan tu nak uinic) (MS p. 123).
rb123.006 hun yah ual cab, hun yah ual anom
Hun Yah Ual Uinicoob
Roys/Bac/151: Hun-yah-ual-uinicob ("unique-enemy-of-men"). (MS p. 176, 178).
rb135.003 hun yah ual uinic, hun yah ual anom ca ti ahi
rb176.007 zam tun bacin chib hun yah ual uinicoob,
      hun yah ual anomobe
rb177.001 hun yah ual uinicoob, hun yah ual anomobe
rb178.001 zam tun bacin a chib hun yah ual uinicoob
rb178.004 tu uich hun yah ual uinicoob

Hun yal .l. hun yalili: en la superficie o entre cuero y carne, no hondo sino somero. ¶ De aqui: hun yalili a cristianoilex, a uoc olalex: flaca, no firme es vuestra cristiandad y vuestra fee. (mtm)

Hun yal pucçikal: hombre sencillo sin doblez. (mtm)

Hun yal puucil: sierra baxa o pequeña o cordillera luego en entrando en ella y no muy adentro. ¶ hun yal puucil yanil in col: luego en entrando en la sierra assi esta mi milpa. ¶ De aqui: ca yal puuc: al las segundas sierras baxas. ox yal puuc: &. (mtm)

Hun yal: cosa senzilla y no doblada como paño o lienço. ¶ De aqui: hun yal vinic: hombre senzillo y no doblado. ¶ hun yal vinicil Juan: es Juan assi sincero .l. hun yal yolil. (mtm)

Hun yalal uinic; mun uinic: mozo, muchacho. (sfm)

Hun yam: sin parar, sin cesar, sin intervalo. (sfm)

Hun ye bob / hun ye uinclize db)
rb203.012 maili oyoc in uol ca oy a uol hun ye bobe,
      hun ye uinclize
rb204.002 layi chucech hun ye bob, hun ye uinclize

Hun ye bob / hun ye uinclize db) lit.: one point of the henequen (sisal) plant flower stalk, from hun = one, ye = point, and bob = henequen plant flower stalk.
rb203.012 maili oyoc in uol ca oy a uol hun ye bobe,
      hun ye uinclize
rb204.002 layi chucech hun ye bob, hun ye uinclize

Hun ye ciil db) lit.: one point of the henequen (sisal) leaf, from hun = one, ye = point, and ci = henequen or sisal plant. The allusion is that in the deluge there will be only the distance of the point of the henequen plant to go before the waters reach the first layer of heaven.
mtm) Hun ye cijl: diluuio general en que dezian los indios que no auia faltado sino vna punta de maguey (que es el cañamo desta tierra) para llegar el agua al cielo.
Cog/His/I:241: En tiempos de su infidelidad tenian los indios de Yucatan libros de cortezas de árboles, con su betun blanco, y perpetuo de diez y doce varas de largo, que se cogian doblándolos como un palmo (anahte). En estos pintaban con colores la cuenta de sus años, las guerras, inudaciones, huracanes, hambres, y otros sucesos. Por uno de ellos, que quitó el Dr. Aguilar á unos idólatras, supo que á una peste antigua llamaron Mayacimil (maya cimil), y á otra Ocna Kuchil (oc na kuchil), 1   que quiere decir muertes repentinas, y tiempos en que los cuervos se entraron á comer los cadáveres en las casas. A la inundacion, ó huracan llamaron Hunyecil (hun ye ciil), 2   anegacion de áboles.
f102 lay hun ye ciil bin dzocebal u than katun
c 047.022 ca tun u dzab dios yuchul hun ye ciil tu caten,
      lay hay cabile

Hun ye cijl: diluuio general en que dezian los indios que no auia faltado sino vna punta de maguey (que es el cañamo desta tierra) para llegar el agua al cielo. (mtm)

Hun ye hun ye: una vez y no muchas. (sfm)

Hun ye hun ye: vna vez y no mas. ¶ hun ye hun ye tzectabal yan v cux yole: vna vez basta reprehender al que tiene juicio. ¶ hun ye hun ye çipil vinic: basta que el hombre peque; vna vez no es bien que asegunde. ¶ ma hun ye hun ye: ser contrario. (mtm)

Hun Ye Ta / Hun Ye Ton db) Ix Hun Ye Ta / Ix Hun Ye Ton, from ix = female, hun = one or unique, ye = sharp point, ta = flint knife, and ton = penis. A goddess pair mentioned in Landa. Given as Ix Hunie and Ix Hunieta in the Tozzer edition, and Ixbunic and Ixbunieta in the Porrua edition. Perhaps the one given as Ixhunie is given as such because Landa did not want to include the word ton.
Landa/Rel/7: Que el año de 1517, por cuaresma, salió de Santiago de Cuba Francisco Hernández de Córdoba con tres navíos a rescatar esclavos para las minas, ya que en Cuba se iba apocando la gente. Otros dicen que salió a descubrir tierra y que llevó por piloto a Alaminos y que llegó a la Isla de Mujeres, (a la) que él puso este nombre por los ídolos que allí halló de las diosas de aquella tierra como a Ixchel 3   (Ix Chel), Ixchebeliax (Ix Chebel Yax), Ixbunic (Ix Hun Ye), Ixbunieta (Ix Hun Ye Ta), 4   y que estaban vestidas de la cintura abajo y cubiertos los pechos como usan las indias…
Roys/Bac/151: Ix Hun-ye-ta ("lady unique-point-of-the-flint-lancet"). Cited in incantations for hunpedzkin-seizure (ix hunpedzkin tancaz) and for eruptions and fevers (u pedzil kakoob, chacuil tancazoob) (MS pp. 83, 101). The mother of a personified disease.
Roys/Bac/151: Ix Hun-ye-ton ("lady unique-point-of-the-genitals"). MS pp. 83, 102. It seems inconsistent to find such an expression as a feminine name, but the context refers to it as the name of the mother of a personified disease. This and the preceding expression seem to be associated with Hun Ahau, the ruler of the katun of that name; and that katun was indeed a bad one (Roys, "The Maya Katun Prophecies," 40, 51).
rb004.009 ca cħabtabech chacal ix chel, zacal ix chel,
      ix hun ye ta, ix hun ye ton
rb045.007 cħabech ix hun ye ta, ix hun ye ton
rb083.006 yal ix hun ye ta, ix hun ye ton
rb101.014 max u nayintaho be chee ix hun ye ta, ix hun ye ton

Hun yoc che kin: temprano por la mañana como vna hora despues de salido el sol; o tarde como vna hora antes que se ponga. (mtm)

Hun yoppol ik
d490 ca tali, ca zihi hun yoppol ik

Hun yuk cam) hunyuk: general, universalmente.
vns) Confesarse el penitente: toh cab tah çipil, keban, choch keban. Confesante, que se confiesa: ah toh tupul keban, ah choch keban. Confesarse generalm[en]te: hun yuk tupul keban, chol keban. Confesarse de todos sus pecados si[n] dexar ning[un]o: xup toh cabtah keban.
vns) Juicio universal y final: yuk xot kin, hun yuk xot kin, haycabil.
c 015.007 hun yuk ti balcah hach likul ti dios

Hun yuk tupul keban vns) Confesarse el penitente: toh cab tah çipil, keban, choch keban. Confesante, que se confiesa: ah toh tupul keban, ah choch keban. Confesarse generalm[en]te: hun yuk tupul keban, chol keban. Confesarse de todos sus pecados si[n] dexar ning[un]o: xup toh cabtah keban.

Hun yuk xot kin vns) Juicio universal y final: yuk xot kin, hun yuk xot kin, haycabil.

Hun yuk: cosa general y vniuersal, y general y vniuersalmente. ¶ hun yuk ca vijh, ca numya: general es nuestra hambre y nuestra miseria que en todas partes la ay. ¶ hun yuk choch keban: confession general. ¶ lay hun yuk yanil tataba tu çinil lae: esto es generalmente en todas partes. (mtm)

Hun yukhal: hazerse generalmente algo. (mtm)

Hun yul uinic vns) Abultado, rehecho de cuerpo: hun yul uinic.

Hun yul: cosa lisa, llana, y seguida. (mtm)

Hun yulcinah: alisar o allanar. ¶ hun yulcinex bitun: (mtm)

Hun yuuan chac
h100 hun yuuan chac u thupiloob

Hun zap vns) Braça, en medida: çap. Una o dos braças: hun çap, ca çap.

Hun Zipit Caan
Roys/Bac/151: Ix Hun-sipit-can ("lady unique-releaser-" or "discharger-in-the-sky"). Cited in incantations for asthma (u ziyan coc) and snake-pulsation in the abdomen (can tippte) (MS pp. 64, 69, 118).

Hun Zipit Muyal
Roys/Bac/151: Ix Hun-sipit-muyal ("lady unique-releaser-in-the-cloud"). Cited, MS pp. 64, 69, 118.
rb069.011 yal bin ix hun zipit muyal

Hun zut; hun mudzub ich; kak: en punto, en un punto, momento. (sfm)

Hun zut; uazut: arrebadamente. (sfm)

Hun: hasta. ¶ hun cal cuy u xul: hasta el tobillo. ¶ hun ppuloc u xul: hasta la pantorrilla. ¶ hun pol pix; hun pixim: hasta la rodilla. ¶ hun hecħeb ex; hun theth: hasta la cintura. ¶ hun tanab; hun tzem: hasta el pecho. ¶ hun cal u xul: hasta la garganta. ¶ hun chi; hun pudzub chi: hasta la boca. ¶ hun holom; hun ualah: hasta los cabellos. (sfm)

Hun: numero de vno. ¶ hun cuch: vna carga. ¶ huntul vinic: vn hombre. ¶ hunkal: viente. hunkal cuch: vna viente de cargas. ¶ hunbak: vn çonte que es 400. ¶ hunpic: ocho mil. ¶ Item: el primero: v hunppel. (mtm)

Hun: uno, un (numeral). (sfm)

Hun; hun oltah; hun tantah: poner cuidado. ¶ ma a huntanlic a cucutil: no pongas tu cuidado en servir tu cuerpo. (sfm)

Hunab cam) hunab: enteramente, es compositiva. cam) unab: enteramente.
vns) A solas açer alguna cosa: hunab. Anda a solas: hunab u ximbal. A solas ablar con otro: hunab chan yetel. Ablar a solas con el caçiq[ue]: hunab than u cah y[etel] batab. vns) Andar solo a solas: hunab xinbal, hunab ti xinbal. vns) Cada uno de por sí solo: hun hunab. Cadá uno traiga su tributo: hun hunab a benelex. vns) Comer a solas: hunab hanal, hunab ti hanal.
c438 lay alab tiob chilam balam tumen hunab ku,
      oxlahun ti ku
j041 lay u kahlay uchci yemel hunab ku, oxlahun ti ku,
      hunpic ti ku
j363 ualac uil itza, ualac uil tancahe yume
      u chicul hunab ku caanal
j389 lay u chicul hunab ku caanal
k103 tuux yan u popil nail bel ah miatz hunab kui

Hunab cuchil.t.: morar a solas o solo sin compañero. ¶ ca v pachah poc che Sanct Juan hunab cuchilte: escogio Sanct Juan el desierto para morar a solas o para estar solo. (mtm)

Hunab hanal vns) Comer a solas: hunab hanal, hunab ti hanal.

Hunab ku
c438 lay alab tiob chilam balam tumen hunab ku,
      oxlahun ti ku
j041 lay u kahlay uchci yemel hunab ku, oxlahun ti ku,
      hunpic ti ku
j363 ualac uil itza, ualac uil tancahe yume
      u chicul hunab ku caanal
j394 ocez ta uol tu than hunab ku
k108 tulacal baal mentahan tumen yum hunab ku

Hunab ku: dios único. (sfm)

Hunab ku: vnico dios viuo y verdadero y era el mayor de los dioses de los de yucatan y no tenia figura, porque dezian que no podia figurarse por ser incorporeo. (mtm)

Hunab than vns) A solas açer alguna cosa: hunab. Anda a solas: hunab u ximbal. A solas ablar con otro: hunab chan yetel. Ablar a solas con el caçiq[ue]: hunab than u cah y[etel] batab.

Hunab than: hablar a solas con otro. ¶ hunab than yetel batab: (mtm)

Hunab ti hanal vns) Comer a solas: hunab hanal, hunab ti hanal.

Hunab ti ximbal vns) Andar solo a solas: hunab xinbal, hunab ti xinbal.

Hunab tzootz nel) operculina dissecta (jacq.) h. d. house - convo.: hunabtzotz, nabtzodz -- med., mel.

Hunab tzotz ebl) ipomoea sinuata ortega. hunab-tzotz.

Hunab ximbal vns) Andar solo a solas: hunab xinbal, hunab ti xinbal.

Hunab: cosa sola o solitaria, desacompañada. ¶ hunaben: estoy solo. ¶ hunab in yum: solo esta mi padre. ¶ in naatma a hunabil .l. hunabilech cuchi: tenia entendida que estauas solo. (mtm)

Hunab: cosa sola. ¶ De aqui: hunab cah: solitario que mora solo sin vezino, hijos, ni famila, agora tenga muger ora no. ¶ hunab cah vinic lo: este hombre mora solo sin vezino. ¶ hunab cahen .l. hunab cahanen .l. hunab in cahlic: yo moro assi solo. ¶ hunab vinicen: lo mismo. hach numya in cah hunab vinicen yetel in cħuplil: mucha miseria padezco que biuo solo con mi muger sin tener vezino, hijos, ni familia. (mtm)

Hunab: hazer solo alguna cosa. ¶ hunab a beelte .l. hunab a beeltic: hazlo tu solo. ¶ hunab v ximbal; hunab v cheltal: anda a solas; echarse a solas .l. hunab tu ximbal; hunab tu cheltal, &. (mtm)

Hunab: solo, cosa sola. ¶ hunaben ti uotoch: solo estoy en mi casa. ¶ hunab in beeltic: solo lo hago. (sfm)

Hunab; manan u lak: desacompañado. (sfm)

Hunabil: soledad del solitario o que esta solo sin vezino, hijos, ni familia. (mtm)

Hunabil; yalan che; yalan ak: desierto, soledad. (sfm)

Hunac ah baxal vns) Burlon, juguetón: ah baxal. Grande burlon: hunac ah baxal.

Hunac ah chibal vns) Braba cosa, no mansa: ma çuc, kox ach, kox cep. Brauo acerse así: koxachhal, koxachcunah ba. así: koxachil. vns) Braua cosa y furiosa: taa chij, taa chijach. vns) Braua cosa, ça[h]ar[eñ]a y huraña, que no se deja tocar: koxach ol. vns) Brauas bestias y fieras, q[ue] muerden o pican: hunac ah chibal. vns) Braua [cosa] y perbersa, como es el Demonio: ah talach than. vns) Brauo de rostro, [que da espanto]: tibantzil ich, tibantzil pacat.

Hunac ah mol che
e061 ulicoob hunac ah mol cheob, hunac ah mol tunichoob

Hunac ah mol tunich
e061 ulicoob hunac ah mol cheob, hunac ah mol tunichoob

Hunac ah ohelil; ah miatz: sabio (mucho). (sfm)

Hunac cam) hunac: muchas veces, cada rato, a menudo, siempre. cam) hunac: en composicion significa mucho, infinitamente.
ems) unico: ppel-el, hun-ac.
sfm) hunac na: una casa.
vns) Barbaro: nun, u numil uinic. Pedricaron el Evang[eli]o a barbaras naçiones por todo el mundo, donde el nombre de Christo no se sabía: u tzeectahob tu nunilob cah ti hunac tzuc ti cab, mail ohelan u kaba Christo cuchi. vns) Braba cosa, no mansa: ma çuc, kox ach, kox cep. Brauo acerse así: koxachhal, koxachcunah ba. así: koxachil. vns) Braua cosa y furiosa: taa chij, taa chijach. vns) Braua cosa, ça[h]ar[eñ]a y huraña, que no se deja tocar: koxach ol. vns) Brauas bestias y fieras, q[ue] muerden o pican: hunac ah chibal. vns) Braua [cosa] y perbersa, como es el Demonio: ah talach than. vns) Brauo de rostro, [que da espanto]: tibantzil ich, tibantzil pacat. vns) Buena o bueno: utzul. Todos los buenos chr[is]tianos: tulacal utzul chr[is]tianob. Buena cosa algún tanto: utzi utz, tibil tibil. Bueno infinitamente, como es Dios: hunac u tibilil Dios, hunac u citzil. vns) Burlon, juguetón: ah baxal. Grande burlon: hunac ah baxal.
d275 ti uchom hunac ah menil yetel hunac ah idzatil
e061 ulicoob hunac ah mol cheob, hunac ah mol tunichoob
e473 kintunyabil tu pach yan to tu kin hunac tzuc ti cab
h114 ah tapay nok cauich u kaba u halach uinic hunac ceel
j319 ma ix ca a naate hunac tzuc ti cab uale
j401 licil in binel hunac tzuc ti cab
mr429.008 xuuc zatay, kan izte u kaba, yetel hunac tzotz,
rb043.010 uchic in tuple a kinam hunac ah zizcinah
rb091.010 lukzah in caah ti ah hunac ah chibal
rb099.010 in payic hunac ah ueneli, in lukzic ah chibale

Hunac can ahau
rb044.002 cen a nae, cen a yum hunac can ahau

Hunac Ceel db) a personal name meaning Infinitely Cold or Really Cold, from hunac = infinitely and ceel = cold. (See the VNS entry below.) Lines H080-H121 from pages 3-4 of the Chumayel is a list of persons and/or deities and the positions they held. Ruling either some or all of this group is Hunac Ceel whose other name is Ah Tapay Nok Cauich and who is a member of the Ah Mex Cuc linage. His name appears on line H114, and it is not clear whether his subjects included the personages mentioned before line H109 or just those mentioned from H109 through H112. Aside from the name of Hunac Ceel which is mentioned here and in lines H255-H318, the names of Uayom Cħicħ, Ah Chable, Ah Canul, and Ah Kin Coba are also mentioned in both passages, leading to the conclusion that lines H080-H121 is probably misplaced and should actually be incorporated in lines H255-H318. Even if it is true that lines H080-H121 is misplaced, it is not perfectly clear where it should be placed in lines H255-H318, although it would seem that Part 1 should be appended to Part 3 since Hunac Ceel had only just become set up as ruler near the end of lines H255-H318 (lines H295-H302). If the confusion about the order of the text were not enough, there seems to be confusion about when Hunac Ceel was ruling. In the lines before Hunac Ceel threw himself into the dzonot at Chi Cheen Itza to recieve the prophecies which prompted people to proclaim him ruler it is stated that the time is the tun 11 Ahau or 11 Ahau Katun (lines H263 and H284) but then it is stated that he became ruler in 13 Ahau (line H308: It is not clear if 13 Ahau here is meant to be the day, the tun, or the katun. From line H288 though it would seem that 13 Ahau Katun is meant.). From the historical data presented in Section G Hunac Ceel appears in an 8 Ahau Katun (lines G084-G088 with lines A697-A698 supporting this date), a 4 Ahau Katun (lines G212-G217), and a 5 Ahau Katun (lines G251-G252). Either Hunac Ceel was a personage of legendary proportions and thus was accorded a life spand of biblical length or the name Hunac Ceel was assumed by various persons in Mayan History, one of whom we learn from the passage in lines H080-H121 had the name of Ah Tapay Nok Cauich.
vns) Elada o yelo recio, que es frio mucho: hunac ceel.
a698 tumenel Hunac Ceel, u halach uinicil ich paa Mayapan.
g086 tumen u keban than Hunac Ceel
g088 tu keban than Hunac Ceel,
      u halach uinicil Mayapan ich paa
g098 oxlahun uudz u katunil ca paxci tumen Hunac Ceel
g107 tumen u keban than Hunac Ceel
g216 ca oci u keban thanobi tumen Hunac Ceeli
g252 tumen Hunac Ceel
h114 Ah Tapay Nok Cauich u kaba u halach uinic Hunac Ceel
h294 lay Hunac Ceele, lay Cauich u kaba u uinicile

Hunac col; hun uinic: medida de milpa (20 mecates) para casados. (sfm)

Hunac ha db) inflamation of the urinal passage. See also hul, choc ha.
cam) hul: estrangurria. cam) hunac-ha: estrangurria, mal de orina.

Hunac taa: disenteria quando se le va a vno la camara sin poderla tener. (mtm)

Hunac tzuc ti cab vns) Barbaro: nun, u numil uinic. Pedricaron el Evang[eli]o a barbaras naçiones por todo el mundo, donde el nombre de Christo no se sabía: u tzeectahob tu nunilob cah ti hunac tzuc ti cab, mail ohelan u kaba Christo cuchi.
d092 hunac tzuc ti cab
e473 kintunyabil tu pach yan to tu kin hunac tzuc ti cab
j319 ma ix ca a naate hunac tzuc ti cab uale
j401 licil in binel hunac tzuc ti cab

Hunac tzuc ti than: todas las lenguas. (mtm)

Hunac u citzil vns) Buena o bueno: utzul. Todos los buenos chr[is]tianos: tulacal utzul chr[is]tianob. Buena cosa algún tanto: utzi utz, tibil tibil. Bueno infinitamente, como es Dios: hunac u tibilil Dios, hunac u citzil.

Hunac u tibilil vns) Buena o bueno: utzul. Todos los buenos chr[is]tianos: tulacal utzul chr[is]tianob. Buena cosa algún tanto: utzi utz, tibil tibil. Bueno infinitamente, como es Dios: hunac u tibilil Dios, hunac u citzil.

Hunac: en composicion; muy, mucho, o infinitamente.
hunac ah miatz: muy sabio en todas las cosas.
hunac ah ohel: sabio que todo lo sabe, &., añadiendo a hunac el nombre de la cosa. (mtm)

Hunac: muchas vezes, cada momento, cada rato, hora y siempre. ¶ hunac v tal ciçin tac pach: siempre anda el demonio tras nosotros cercandonos y siguiendonos. ¶ hunac v thochpahalob: cada momento y rato tropeçan. ¶ hunac payal chinen: resa tu a menudo, muchas vezes, cada momento. ¶ hunac a valic payal chiob: di a menudo las oraciones. ¶ hunac a katic babaal ten: siempre me pides algo ettz. ¶ hunac ah alancil Juana: es muy paridera Juana; pare a menudo. (mtm)

Hunac; hach; kul: muy, mucho. ¶ hunac idzat: muy ingenioso. ¶ hunac ah miatz: muy rico (sabio). (sfm)

Hunac; hunten hunten; onten; zuu pul; yaab u tenel; zulac; zuu; zupul; zulic; yaab; on muc: muchas veces, a menudo. ¶ hunac ualic ti: muchas veces se lo digo. (sfm)

Hunacil
c325 hunacil u luch, hunacil u lac

Hunacil: Adán y el lugar donde fué criado. (sfm)

Hunacthi
g282 uac ahau te cħabi hunacthi u tunile
h192 ca kuchoob hunacthi

Hunal (tu—); tu uinicil tu ba: personalmente. (sfm)

Hunal ems) personalmente: ti-ba, ti hun-al.
mtm) ah pocħ thantuba tu hunal: inconstante, que se contradize de lo que antes habia dicho. mtm) alcunah ol tiba ti hunal: fiar y presumir de si mismo y phi-co assi. mtm) bahun cal: quanto, o que tanto es esso de que se kata, que no es nada. bahun in cal tin hunali: que puedo? que valgo yo solo? esto es, nada puedo. bahun a cal ta hunali? que tanto puedes tu solo? esto es, nada puedes. bahun u cal u yail a uoc lic a ualic ten loe? quanto es essa llaga de tu pie que me dizes? anda que no es nada. bahunx v cal /o/ v calob ca zijlex ti yaab a cahalex. que nonada de limosna es la que aveis dado, siendo vuestro pueblo grande. Heuac babahunx v cala ichil u yaabal vinicob lae? sed quid inter tantos.
vns) Adorarse a sí mesmo: kuulba ti hanal .l. kuultahba ti hanal.
a063 ca hoppi u ximbaltuba tu hunal
a334 hayli bin oczahbac ti olil c' yumil ti dios tu hunale
c099 tu tepal tu hunal yoklal ppatal u than
c100 tu zipic u cuch, tu tatah than tu bel tu hunal
d131 cuculnac u ximbal tu hunal
e091 ah mayapane u mehenuba tu hunal
mr136.028 ca a yedz u kab tu hunali
mr159.007 ca hokzabac u zac heil ca culac u kan heil
      tu hunal
mr222.017 ca ix chupil chen tu hunal
mr259.010 ca tun a dza u hant le kohaane tie tu hunal
mr316.006 bin zatac tu hunal
mr327.003 bay yome lic u pec bay u pec uinice yikal
      tu hunal

Hunal thel dbm) types of maiz: x- chob; chac chob; ek chob; chikin dzonot; hunal thel; nal thel; kay thel; kan nal; kankan nal; peu; peu nal; peu ixim;
nem) xmehen nal: maiz de caña, mazorca y granos pequeños. un conjunto de variedades de un ciclo de siete semanas. hunalthel, kaythel, nalthel

Hunalte cam) hunalte: poco a poco, con silencio.

Hunalte: poco a poco o con silencio. ¶ hunalte v than: habla poco a poco. ¶ ti hulen ti hunalteil: he venido poco a poco. (mtm)

Hunalte; chanchanbel; dzedzetac; melecnac: poco a poco. ¶ hunalte con a than: habla poco a poco. (sfm)

Hunaltecunah: hazer alguna cosa poco a poco. (mtm)

Hunbak
k011 tu haabil hunpic, hunbak, ca katun

Hunbak: juntamente o todos juntos. ¶ hunbak yolob tulacal: todos estan concordes y vnanimas de vn coraçon y parecer. ¶ hunbak v thanob: estan conformes en los dichos; todos dizen vna cosa. ¶ hunbak ca toh olal yetelob: todos tenemos salud ellos y nosotros. (mtm)

Hunbak: quatro cientos en numero. (mtm)

Hunbakcunah: hazer algo assi juntamente o todos juntos. ¶ hunbakcunex a benel: todos juntos os yreis. ¶ hunbakcunex a uol: concordaos; sed de vna voluntad y parecer. ¶ hunbakcunex a than: conformaos el los dichos; dezid todos vna cosa. (mtm)

Hunbakcunic ol vns) Concordar en voluntad y condiçión: hun bakcunah ol [.l. hun ppelcunah ol. Pasivo]: hun bak[hal ol]. Concorda[d] unos con otros: hun ppelcun a uolex. Concordia y paz: hun olal, hun cet olal.

Hunbakhal: hazerse assi juntamente. (mtm)

Hunbakte cam) hunbakte: juntamente, todos juntos.
vns) Juntamente [o] todos juntos: hun pakte, hun bakte, pakte. Juntam[en]te binieron: pakte talciob. se fueron: hun bak binciob.

Hunbakte olal: concordia, vnion, y conformidad de voluntades. (mtm)

Hunbakte: lo mismo que hunbak; juntamente o todos juntos. (mtm)

Hunbaktecunah: lo mismo que hunbakcunah. (mtm)

Hunbaktehal: lo mismo que hunbakhal. (mtm)

Hunbal
me001.033 u bel nohol cu tokol xan utial hunbal tippte
      tu nak uinice
mr064.040 tokbil haubal hunbal u kinam yal pek uinic
mr064.042 cu tokol utial hunbal tippte tu nak uinice

Hunbal: sucesivo o de camino. (sfm)

Hunbeckin cam) hunbeckin: gota.

Huncab; hancab: esposa (sin decir de quien). (sfm)

Huncan db) see huun can. An unidentified plant or animal.
mr232.002 caxant huuncan, lay petelpet yan tu pach che

Huncet cam) huncet: juntamente, igualmente, a la par, igual, parejo.
ems) iguales: cet, hun-cet.
vns) Juntos o juntamente: huncet, lahcet. Juntos o juntamente ban: huncet u benelob.

Huncet u calob; huntadz oc u calob: concorde en el canto. (sfm)

Huncetcunah u cal kay vns) Acordar las boces de los que cantan: lahcetcunah .l. huncetcunah u kal kay.

Huncetcunah vns) Acordar las boces de los que cantan: lahcetcunah .l. huncetcunah u kal kay. vns) Concordar las boçes o tonos: hun cetcunah yikal pax. Concordar en el pareçer o sent[enci]a: hun cetcunah tumut. [Pasivo: hun cet]hal tumut.

Huncetcunic vns) Concordar las boçes o tonos: hun cetcunah yikal pax. Concordar en el pareçer o sent[enci]a: hun cetcunah tumut. [Pasivo: hun cet]hal tumut.

Hunchek vns) A paso estar o poner algunas cosas: hunhun chek a pakic a pakal colex.

Hundzit
ta645 ti lic u dzacal ti can cantul ti ahauob
      cuchic hundzit katunob
t 031.007 ca bin kuchuc tu kinil u cumtal
      hun hundzit katun, u cuch katunoob

Hunekeh db) there is no term in the Mayan language which fits this word given by Landa. Perhaps instead of uinal hunekeh he meant u kinil uinaloob.
Landa/Rel/61: Otra manera de mesas tenían de a 20 días, a los cuales llaman Uinal Hunekeh (u kinil uinaloob); de estos tenía el año entero 18, más los cinco días y seis horas. De estas seis horas se hacía cada cuatro años un día, y asi tenían de cuatro en cuatro años el año de 366 días. Para estos 360 días tienen 20 letras o caracteres con que los nombran, dejando de poner nombre a los otros cinco, porque los tenían por aciagos y malos.

Hunhablat cam) hunhablat: inumerable, infinitamente.

Hunhau db) Landa's spelling of Hun Ahau. See Hun Ahau above.

Hunhau; hunhek; huntich: cuarto de animal. (sfm)

Hunhek; hunhau; huntich: cuarto de animal. (sfm)

Hunhulul
rp067 hunhulul talen tzancalac in yum

Hunhun chinab vns) A xeme poner algo: hunhun chinab. A xeme pondrás los [a]jos: hunhun chinab a pakic [a]jos.

Hunhun kuxbil vns) A bocados: hunhun kuxbil, nichbil.

Hunhun nab vns) A palmo poner una cosa de otra: hunhun nab.

Hunhun nicħbil vns) A bocados: hunhun kuxbil, nichbil.

Hunhun tac yol uinic; helan helan tac yol uinicil; yan yantac: cada uno de su condicion. (sfm)

Hunhun tul: a cada uno. (sfm)

Hunhun tzuccinah vns) Amontonar cada cosa de por sí en cada montón: hunhun tzuccinah.

Hunhunab vns) Cada uno de por sí solo: hun hunab. Cadá uno traiga su tributo: hun hunab a benelex.

Hunhunchek vns) A paso estar o poner algunas cosas: hunhun chek a pakic a pakal colex.

Hunhunpay vns) Apartada cosa así: hunhun tzuc, hunhun pay, hunhun tac.

Hunhunppel chelcunabil than vns) Conçertadam[en]te hablar: hunhunppel chelcunabil than.

Hunhunppel vns) Conçertadam[en]te hablar: hunhunppel chelcunabil than. vns) Contar numerando: xoc, tzac. Q[uen]ta el dinero: xocez takin. Cosa que [se] puede contar o numerar: xocben, tzacben. In[n]umerables son mis pecados, que no se pueden contar: ma xocben, ma haycun in keban. Contar de en uno [en] uno: ppeppel xoc, hunhunppelcunah xoc. vns) Contribuir con algo entre muchos cada uno: lot. ah ob. Contribuyamos todos: lotnacon tac lacal. Contribuyan a real: hun hunppel tomín u talelob. A dos: ca cappel [tomín u talelob].

Hunhunppelcunah xoc vns) Contar numerando: xoc, tzac. Q[uen]ta el dinero: xocez takin. Cosa que [se] puede contar o numerar: xocben, tzacben. In[n]umerables son mis pecados, que no se pueden contar: ma xocben, ma haycun in keban. Contar de en uno [en] uno: ppeppel xoc, hunhunppelcunah xoc.

Hunhuntac vns) Apartada cosa así: hunhun tzuc, hunhun pay, hunhun tac. vns) Condiçion: ol. Cada uno de los hom[bre]s tienen diferente condic[i]ón: hunhun tac yol uinic tulacal.

Hunhuntac yol vns) Condiçion: ol. Cada uno de los hom[bre]s tienen diferente condic[i]ón: hunhun tac yol uinic tulacal.

Hunhunte yuil vns) Calenda de cada mes, que es el primer día: u hun hunte yuil.

Hunhunteel haab; haabliz: cada año. (sfm)

Hunhunten cam) hunhunten: cada vez, de una en una vez.

Hunhuntul mtm) bayel: todo el cuerpo. He u molay ah ocolalob tulacale, bay u bayel yetel u dzacal u bacelil uinic v cah hunhuntul tiobe: cada uno de los creientes es como el cuerpo y miembros del hombre.
vns) A cada uno darás dos reales: bin a dzab cacappel tomín ti hunhuntul .l. cacappel tomín bin manebal hunhuntuli.

Hunhuntuli vns) A cada uno darás dos reales: bin a dzab cacappel tomín ti hunhuntul .l. cacappel tomín bin manebal hunhuntuli.

Hunhuntzuc cam) hunhuntzuc: aparte cada cosa.
vns) Apartada cosa así: hunhun tzuc, hunhun pay, hunhun tac.

Hunhunzap vns) A braça estar una cosa de otra, o ponerla assí: humhum çap. Assí están los árboles de mi guerta: humhum çap u benel u cheel in pakal.

Hunil db) first, from hun = 1 and -il = attributive relationship.
a479 ca tun hoppoc u xocic hunil kan tu caten
b312 hunil ahau; lob; u hokol chacmitan cħoc tac metnal
      ti kin, ti akab, u hetun cizin chetun maya cimil yani
b633 hunil men; lob, ah toc, kintunyabil, cim cehil,
      ah can lae,
c322 ca bin emec hunil oc tu hunte pop u kin u tepal
d510 lay culic ah cabil ahau katun cu cutal
      ti hunil cauac lae
rb157.010 hunil am, cabil am, oxil am, canil am

Hunkal db) 20, from hun = 1 and -kal = 20.
cam) kal: viente, hunkal: 20, cakal: 40.
a003 hun hunkal tuba
a032 hun hunkal kin u cuch humppel :u:
a337 hun hunkal kin hunppel :u: tu thanoob
a340 hunkal kin u cuch hunppel uinal tu thanoob
a420 helel tu dzoc u hunkal u kinil zec
a522 hun hunkal kin u cuch lae
a607 hun hunkal haab u cuchoob hun huntul ahau katun
a635 hunkal kine bin alab chacancunte unah
b555 hunkal u cuchuloob yetel u mutiloob
i522 18; mehene, ulez ten hunkal ah koch zinil tunoob uaye
k121 helelae cu tayba xan hunkal kin, ixma kaba kin
k157 utial u tal u chucpahal hunkal haab utial katun
ka011.141 u kabaob yahalcab hunkalob,
mr134.005 ichil hunkal kin bin u hantic yetel yukic yaalile
t 041.111 hunkal catac uaxacppel haab yan ichil
      ley hun caanal lae

Hunkal: veinte. (mtm)

Hunkalhom
e442 ox mucħhom yala, hunkalhom yala ah canaan zuz,
      ah canaan kaknab

Hunkalpiz
c513 uucil kan tu hunte pop u hunkalpiz tun

Hunkaltuba
a143 u xocol ti kin hunkaltuba lae
ka022.140 xoc kin hunkaltuba mutil uinal

Hunkukbalam cam) hunkukbalam: grifo.

Hunkul cam) hunkul: para siempre, de hecho, de asiento, de proposito, deveras. cam) hunkul: veradero. cam) tihunkul, tihunkulul: eternamente, para siempre.

Hunkul cam) hunkul: para siempre, de hecho, de asiento, de proposito, deveras. cam) hunkul: veradero. cam) tihunkul, tihunkulul: eternamente, para siempre.
vns) Bolber atras del bien començado: pacat pach. Permaneçieron en la amistad de Dios, sin ja más bolber atras: hunkulhiob ti yetailil Dios, ti ma ix bikini u pactahob u pach.
n018.021 hach pec otzil ti hunlukul

Hunkul ma cam) hunkulma: de ninguna manera o modo.

Hunkul numya cam) hunkul numya: pena eterna.
crm) bal yanil tech keban ua hunkul numya bin dzocebal? de que te sirve el pecado si ha de parar en tormentos eternos?
hunkuli cam) hunkuli: de camino, de una sola vez. actualmente es hunpuli: del todo.

Hunkulhal vns) Bolber atras del bien començado: pacat pach. Permaneçieron en la amistad de Dios, sin ja más bolber atras: hunkulhiob ti yetailil Dios, ti ma ix bikini u pactahob u pach.

Hunkultah cam) hunkultah: verificarse, afirmarse.

Hunkultah cam) hunkultah: verificarse, afirmarse.

Hunlem cam) hunlem, hunlemac: una vez, de una vez, sin asegundar, sin segundo.

Hunlemac cam) hunlem, hunlemac: una vez, de una vez, sin asegundar, sin segundo.

Hunlukul db) alternative spelling for hunkul = for ever.
n018.021 hach pec otzil ti hunlukul

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section H - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page