Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
 

Modern Stories and Songs

U TZICBAL MACOOB

sty10
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

HIJOTZIL TU BULAH U TAKIN

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul nohoch mace, yan huntul u hijo, yan tun u tienda. Ca tu tuxtah u hijo man mercancia. Ca tu dza takin yaab ti utial u tazic yaabach mercancia. Pero letie u hijo hach u bul. Ca tu bulah tulacal u takin le mercanciao, ca patic minaan utial u man le mercanciao. Ca tali, ca yalah ti u tatae, "Tata. Tin zatah u tohol le mercanciao. Ma tin manci."

"Bix tun ta zati?"

"Pues tin zatah. Lub ten. Ca tin zatah. Ma tin caxtah."

"Aha." Ca tu hozah ulak takine. "Ma hela cin dza tech ulak takina. Pero bic ma ca zat tu caten. Ca calante."

"Mataan." Ca tu ca bizah. Cu kuchule, tu ppataal tu caten tumen letie u yet bulobo. Ca tu yalah beya, "Coneex ca bul tu caten."

"Malob." cu than le macobo. Ca hoppol u bulul tu caten. Yan tucul tie, u ca nahal tu caten letie le takin dzoc u zatco, ca patac u man le mercancia beyo. Leolal ca tu yalah beya, cu hopp u buloob tune, ca tu ca zatic tu caten tulacal le takino. Ca ca bin tu caten tu yotoch tu catene. Ca tu yalah, "Ay tata. Ma tun a uohli. Oclab ten in takin ta dza ten utial in man le mercanciao. Bix tun cin in bete? Malob hadz cen can a hadzcene. Pero, oclab ten le takina."

"Pero bix uchuc oclab tech xibpal?"

"Pues beyo tata."

"Umhum. Malob tun. Behlae tune yanal takin yan ppat ten tuna. Cu xupul hela, minaan tun ulak. Yala cin dzic techa."

"Behlae in calantic tata. Unchac ma tin zatic." Ca dza ulak u takin ti, ca bin u bule. Ca tu zatah tulacal u dza tio, ca tu yalah ti beyo ti u uetxibiloob, "Malob," cu than, "max manc in vida beyora, tene cin conc in vida tumen kabet ten takin."

Ca tu yalah huntule, "Xibpal, ua hah a conce, pues he in mance."

"Pos malob." Ca dzab takin ti, yaabach takin ti utial u ca bul tu caten. Ca hoppol u bulic, u bulic. Ca tu yalah u max yet buloob, dzoc u lah zatci tu caten, "Machiz," cu than, "dzoc in lah zatci in takino. Bix tun cin in bete?"

"Pos ma bixi. Behlae yan a kubcaba ti le max manecho."

"Malob etxibil."

"Pero chen baaxe, bic u dzoyzah a uol uale. Zamal in tal in cħaech."

"Malob."

"Tadz hora in tal in cħaech."

"Malob."

"Pero bic ma ca tal, tumen ua mae, tech a uohel."

"Ma. Yan in tal."

"Malob." Ca bini. Pues ma bin tu uotoch ueneli. Tanxel tuux bin uenel tumen ua tu bin tu yotoche tu hadzaal tumen u tata. Leolal ca bin tanxel nai ueneli.

Ca zaztal, ca bin yetel le max mano, ca yalah tie, "Pos coox. Naac ti tzimna ca xicoon." Ca hopp u bin. Cu kuchul tun te humppel noh cah ca yalah tie, "Malob. Uay can ppatale. Tene dzoc in kuchul. Behlae tulacal le baax cin in ualic tech yan a betco yan a betic."

"Malob. Bey tun ta ualic tene, yan in betic. Minaam modo. Tech in yumil behlae." cu than ti le maco. Pero le maco u kazil baal, ma chen maci, u kazil baal le u man le mac dzu lah zatce u takino.

Haylibe, ca dza ti humppel chan cuartoe. Ca tal huntul x-cħupali, ca tu yalah tie, "Hele a uoch xibpal. Tuxtaben in taze a uoch."

"Malob." cu than.

"Chen baale," cu than, "ma tun tan a uohel cun u uchul tech zamali?"

"Ma tan in uohli." cu than.

"Eh." cu than. "Yan a dzaabal pak buul. Yan a pakic cien mecates buul, pero yan a hochic okine. Ua ma ta betce, cu hantcech in tata, tumen leti in tata."

"Am, a tata?"

"Leti."

Ca hopp u tuclic. U tuclic, u tuclic, cu yalice, "Hum. Pues haylibe, yan in hantaal uale. Bix tun mas?"

Ca tu yalah beya, "Malob," cu than, "Nin cin in uantech. Ma tuclic. Teche uenel."

"Malob." cu than le xibpalo.

Ca zazie, ti nicicbal le buulo. Dzoc u hochaal. Ca tal le tatao, ca tu yalah ti, "Bix ta betah? Ta betah hele le pakal le buule?"

"Tin pakah, in yumilen."

"Tuux yan?"

"He yan moyo."

"Machiz. Hah a than! Bix tun ta betah?"

"Pues beyo in yum."

Ca tu yalah beya, "Pues zamale," cu than, "yan a pakic dos cientos mecates arroz, pero yan a hochic okine."

"Malob." Cu dzocole ca tal leti le hija ca tazic yoch. Ca tu yalah tie, "Pues ma tun a uohel humppel baale? Alab ten cin in pakic dos cientos mecates arroze, yetel yan bin in hochic ti okin. Bix cin in bete? Behlae mas yaab. Bix tun? Ay dios!" cu than. "Yan in hantaal tun uale."

"Ma ta hantaal. He in uantceche. Ma a tuclic."

"Bix tun ta betic tun le baalo?"

"Ah! Ma a thulpachtic bixi. Ten in uohel. Teche uenen. Teche chilen uenel. Ma tuclic mixbaal."

"Malob." Ca chilah uenel. Ca akabchahi leti le x-cħupalo yan u mehen ppuzoob, leti betic tulacal letie paklo. Leti hochcoob, leti tulacalo. Cu dzocole cu tazic, cu nicunt tu caten. Ca zazil ca tal le u tata. Ca tu yalah tie, "Bix tun etxibil? Ta betah?"

"Pos tin betah in yumilen. Helo. He tu moyo."

"Hach tu hahil ta betah?"

"Tu hahil in yum. Ma helo."

"Machiz! Pos lelo hah tun. Malob! Zamal," cu than, "yan a bin ti corralo. Ca cħic leti le tzimin cu yezic techo, leti can a pedzcunte. Ua ma a pedzcunte, yanal baax yan."

"Malob." Cu dzocole ca tal le x-cħupal tazic u yoch tu caten. Ca tu yalah ti, "Ma a uohel baax tu yalah ten a tata? Tu yalah ten yan in pedzcuntic huntul tzimin."

"Ave Maria!" cu than. "Cu dzocole hach talaan le baax dzatech a bet behlae. Pero uye." bin. "Leti le tzimno, in tata. Yan a dzaic a uol a nonol hadzic, a betic hebaaxac ti le tzimno tac a lubzic luume. Tumen ua tu lubzcech teche, yan u hantcech."

"Malob."

"Leti can kuch ti corralo, yan humppel che naacacbal humppel moye corralo. Le can a cħae, leti mas tan bekecho. Ma le hach poloco can a cħae. Pero baax can a calant bacane, leti le montura, tumen le montura ten. Leti tzimno in tata. Le montura yan a calantic tumen ua ca lubzcene ca cimbizcen."

"Ma. Mataan. Bey dzin ualic tene, bey cin in bete."

"Malob."

Haylibe, ca bin. Ca zazil bacan ca bin te corralo, ca tu cħae leti le tzimno. Dzu ilic tuux yan le tzimno. Ca tazah leti le cheo. U cħa humppel u mas chan bekechilo tumen le bekechilo u patal u machic tumen polco zeb u hodzol tu kab. Ca tu machah ca tu naacal yok le tzimno. Pero tu ppitinpul, tu ppitinpul le tzimno. Pero tu cħinpakah yol u chi tzimno, tac u lukzic patac u hantic leti le maco, pero ma pat u lukce. Ca tu hopp u nonol hadzic, pero tu nonol hadzic tac u kikil u pol le tzimno, u kikil u pach le tzimno, tulacal tuux cu hozah kik tie, pero ma u pat cach ca lubce, tac ca pedzchahi, ca lubi. Ca emzah ti leti le maco. Ca bin tu yicnal. Ca tu yalah ti, "Malob. Dzoc a pedzcuntic le tzimno?"

"Dzoci."

"Malob. Pues behlae cin ualic teche malob yaniloon, pero zamal cin tuclic baax ulak mas cin in bete."

"Malob." Cu dzocole ca tal le x-cħupalo, ca tu yalah ti bin tu catena, "Hela a uoch cin taza." cu than. "Chen baaxa," cu than, "zamal hatzcab yan'c pudzul, tumen in tata dzoc u tuclic humppel baale cun u dza tech a betic pero mas hach ta talaan. Leolal u dzoc tun lelo. Ua ma han pudzul yan u cimzcoon, tac ten cun u cimze tumen dzoc u naatce, u chuchuc naatce bix ten cin antcech utial a betc le baalo. Leolal yan'c pudzul."

"Malob. Bix tun yan'c pudzul?"

"Beya. Lecan in ualic tech xen a cħa huntul tzimin pero u mas dzoyaan te corralo, pero tu chen lubul, minaan u bake, mixbaale, pero hach ta dzoyaan, le can a taze."

Haylibe, ca bin le xibpalo. Ca kuch te corralo. Cu yilic le tzimnobo; yan hach hadzutztaci, yan hach polci. "Machiz! Ua cin bizic le hach dzoyaana, ma naacoon yokol. Can lubcoon, can cimil. Yan mas zeb cu chuculoon u tata le x-cħupala. Ma. Mas malob cin bizc huntul polca." Ca tu machah huntul polce, ca tu bizah. Tu kuchul tu yicnal le x-cħupala tu yalah tie, "He le tzimin cin taza."

"Pero bix tun! Ma tin ual teche letie hach mas dzoyaan le can a taze. Baaxten ta tazah le hach polca. Tene can a zut ca taz huntul dzoyaan tumen le hela ma ta uilic ma tu patal yalcab. Le dzoyaano mas cu yalcab."

"Cux tun ua cu lubuli? Ma tu patal c' bin."

"Mataan xibpal. Xen. Ti cin ualic tech le can a bete."

"Malob." Ca bine. Ca tu cħa le tzimin zen dzoyaano. Ca tu tazah. Ca tu cuchul humppel monturae, baalobe. Le x-cħupale ca naacal yokole. Pero bey cħuyaan yit tu bin le tzimno. Pero tu bin tu bin tu bin tu bin.

Chen ca tu zutnah yich pachile ca yilobe tan u tal u tata. Ca tu yalah le maco, "He cu tal a tata."

"Ay hah! He cu talo. Pero ma a tuclic." Beyora ca tu hodzah u xalche, tu pulah pachil. Pero le xalche mactzil. Le ca zutnah yich tu catene, humppel kiixil kaax zutnahi xalche. Ma tu patal u man u tata. Calicil tu ualkezah le kiixil kaaxo ca patac u man u chuce, letiobe dzoc u mas nachtaloob. Ca hopp u binoob, tu binoob tu binoob tu binoob tu binoob. Le ca ca zutnah yich tu catene tu ca tal u tata. Ca tu yalah, "Ay! He cu tal in tata tu cateno. Pero ma a tuclic." Ca tu machah humppel chan anillo. Ca tu piccħintah. Ca zutnah tu caten humppel col, pero don yaab u nali. Ma tu patal u man u tata, tumen ua tu man ichil le colo, cu lah pepechatic le colo, leolal ma tu patal. Haylibe, ca hopp u binoob u binoob u binoob pero tu bin tu bin tu bin. Pero mas chich u bin le tzimno. Leten ca ca zutnah yich tu catene, ca tu yalahe, "Machiz! He cu tal a tata!"

"Ay hah!" cu than. Ca tu han cħa humppel u tup u xicin, ca tu piccħintah. Ca zutnahi humppel pakal. Yan tun huntul chinoe, leti le maco zutnah chinoe, leti le x-cħupal le paklobo. Ca kuch ti yicnal le chinoe u tata, ca tu yalah ti, "Uye chino! Ma ta uilah ua man huntul tzimin yetel huntul x-cħupal yetel huntul xibpal?"

"Bix tun ma in yum! Hela yan rabano yan celantro yan pepino, yan baax a kati. He macalmac, macalmac in dza techi."

"Ma leti cin ualic techi. Tin ualic tech ua ma ta uilah man huntul tzimin yetel huntul x-cħupal yetel huntul xibpal yokole."

"Bix tun ma in yum! Yan a rabano, yan a celantro, yan a pepino. Baax a kati? Helo! He macalmaci cħae!"

Bah. Ca tu yalah, "Ma lele in kati." Naac yoli ca tu naac tu tzimine tu catene. Ca hopp u bin, u bin tu caten.

Ca tu yalah le mac, "Dzoc u bin. Behlae coox c' naacal yokol tzimin." Ca naacal yokol tzimno, ca hopp u binoob. Letio le rabano, leti le x-cħupalo. Le xibpalo, leti le chino cu conco le rabano cacho. Ua cu bizac cachi rabano tumen letie u tata, cu bizc le rabano u hija cun u biz cachi. Pero ma tu bizahi. Haylibe cu binoob tun. Tu binoob tu binoob tu binoob. Ca ca zutnahi u yich tu caten tu pache tu ca tal u tata. Taytac u chucul u pach. Pero hach taytac u chucul u pach. Ca tu piccħintah u thilib u nok. Ca tu zutnah humppel chan haltuni yetel huntul chan cay ichil. Le chan cayo, leti le x-cħupalo. Le hao, leti le xibpalo. Le tzimno, leti le haltuno. Oxtul baal bey zutnahio.

Le ca kuch leti le tata, ca tu yalah, "Ah. Behlae ma tun a tuzceneex." cu than. "Beyora cin in hantecha." cu than. Ca hopp u yuk le hao. Tu yuk le hai le haltuno ca patac u nadz ti le chan cay cucho. Tu yukic tu yukic. Pero ma dzoc u yuke ca xic u nak tumen zen yaab ha tu yuko. Ca cimil leti.

Ca tun tu yalah, "Haylibe, behlae dzoc' salvarc'bae. Coox, tumen minaan modo. Yan'c bin."

"Malob. Coox." Ca binoob tun. Ca kuchoob ti humppel chan cahe, u cahal tun le xibpalo. Tu zut tun beyo. Ca tu yalah le x-cħupal tie, "Malob." cu than. "Coox betic humppel baal. Tene ma tu patal in uocol te ta cahal, ta uotoch beya tumen hach tah hahat in nok. Bix cin ocol beya." cu than bin. "Yan a bin ta uotoche ca ualic ti a mamae ca betic humppeli in nok. Dzoc u betic le ca tazic. Dzin dzicic cu dzocole c' bin."

"Malob."

"Pero uye! Chen baale yan in ualic tech humppel baal. Bic tacech a bete, yan a betic hach heix cin ualic techo. Ua mae, ca tuzcen."

"Bix tun? Baax tun cin in bete?"

"Pues le ca kuchceche bey uch u ilicech a mamae yetel a tatae, le ca kucheche yan u yalic teche, 'Ay hijo. Dzoc ua zut?' Le ca yot u mekech beya, ma chaic u mekcech. Ma chaic u dzudzcech, tumen ua ma, yan a tuzcene. Humpuli u tubul tech ma ua kahaan uay yanen."

"Ma. Mataan. Helo dza ualic ten beyo ma tu tubul ten. Yan in kahzic dzoc a ualic ten."

"Malob."

Ca bin. Ca kuch tu yotoche, ca yalah tio, "Buenas dias mama. Buenas dias tata."

"Ay hijo! Dzoc ua ci tal!" Ca yotoob u mekobo u hijo u dzudzobo. Ca tu yalah, "Ay mama. Uay yaneneex ma dzudzceneex, ma mekceneex tumen humppel secreto yan tene. Ma in chaic a dzudzceneex."

"Ay hijo!" cu than.

"Chen baaxe. A uohel baax talen in bete? Beteex ten humppel nok utial in bizc tin novia, utial in taz tin novia." cu yalah tie.

"Malob. Pero calicil u dzocole han chilen uenel. Bey zen cananech ca ci chilal uenel." Chilicbal uenele. Zam lelo ca tal u chichi le xibpalo. Bey uch uilab tumen u chichi u yabilo, ca bine, ca tu mekab tumen u chichi chilicbal te kaano. Ca tu ci dzudzab calicil leti le nok tu cħuyab. Le ca dzoc u cħuyab le ca ahzabi. "Hijo! Hijo! Ahen! He le noka. Dzoci. Xen a bize. Ma ta ualic yan a taz a novia?"

"Baax ca ualic mama?"

"Ma ta ualic tene cin cħuyic humppel nok. He le nok dzin cħuyca. Xen a bize ca taz a novia."

"Mama! Tuux cu tal le than ca betco? Tene minaan mix in novia. Pues mixtuux xicen."

"Pues tech ta ualah ten hijo."

"Ma. Ma hahil." Bah! Ca ppati. Dzu tubul ti beyo tumen dzudzab tumen u chichi. U mama yetel u tata ma dzudzabi, pero u chich le dzudze. Tu uenel ca dzudzabi. Beyora tub ti tulacal baax dzoc u betic yetel le x-cħupalo. Ca ppat beyo. Le x-cħupale tu caxtah humppel chan na yetel huntul chan x-nuc. Ca hopp u kat matan le chan x-nuc. Le cu hantic tac le x-cħupalo. Calicil le xibpalo tu caxtic ulak u novia. Ca tu yalah le xibpalo kabet u dzocl u bel u novia yetel leti. Ca tun u hopp u molic tulacal u nuculoob yetel tulacale. Le chan x-nuco tuux yan le x-cħupalo ca tu yalah tie, "Ay xun! Ua tun a uohel humppel baali. U kat dzocl u bel a novio."

"Hach tu hahil?"

"Tu hahil."

"Ah! Pues a uohel baax in zen kubentech?"

"Ban?" cu than.

"Xene ca ualic tie u mama le xibpalo, ua u kat ua a biz calot ucum, tumen bey u kat dzocl u bel u kat uchul humppel mankinal, ca bet humppel chan mankinal xani cu yiloob le ucumobo." cu than. "Utial ca patac u tzicbalobe, cu yubcobe le ulaanobo."

"Malob."

Haylibe, ca bini. "He cin talal mam."

"Coten."

"Ma tun a uohli mam. Tuxtab ten in ualic tech ua tumen bin a kamic in tazal calot ucum tu tzicbal uay ta yotocha utial u kin u dzocol u belo a hijo tumen bey yan mankinal hadzutz cu uyic u tzicbal catul mehen ucumoob."

"Malob. Ca tazic."

"Ca macanteex humppel chan mesa yetel cappel kancheob yetel humppel chan cħilib."

"Malob." Ca tun tu macantce tan tu dzocl u belobe. Ca ci tal le x-novia, ca lah culahoob, lah culucbal le ulaanobo, lah chupi ich nao. Le mesa ti yan te chumuco. Ca tal le x-cħupalo, u hija le kazil baalo. Ca tu tazic catul mehen ucumoob. Ca tu thuthuchcintah yok le mesa. Leti le chan x-cħupul ucuma ca tu machic le chan cħilibo, ca tu yalah ti le ulak ucum, chan xibo, ca tu yalah tie, "Uye!" cu than. "Kahaan ua teche, le ca tuxtabech man mercancia, ca ta zat le taknile? Ca bin a cħa ulak takin ti a tatae, ca ta bizah. Ca hopp a ca bulic tu catena, ca ta zatic u takin tu caten."

"Ma!" cu than le chan ucum le chan xibo.

"Pues pat in kahzic tech." cu than. Ca tu chan toh hadzah u pol yetel le chan cħilbo.

"Uay!" cu than le chan ucuma. Pero ma leti ale. Leti le novio, le ale. Ma le ucumo tu uyah, le novio uyah. Le ale, "Ay!" cu than.

Ca tu yalahe u novia culucbale, "Baax cu yuchul tech?"

"Mixbaal."

Haylibe. "Kahaan teche," cu than le x-chan ucum tu cateno, "le ca tal cħabilech tumen in tatae, ca bizabech. Le can alah tech u xot kintcech a pak buul, cien mecates buule. Ma pat a betce. Ten tin lan betah."

"Ma!" cu than.

"Pues pat in kahteche." Ca tu machah le chan cħilibe. Tah! Ca tu hadz u pol le chan ucumo.

"Ay!" cu than le xibpalo.

Cu yalah leti u novia, "Ban cu yuchul tech?"

"Mixbaal."

Haylibe. Ca tu ca alah ti, "Uye!" cu than le chan x-cħupul ucuma ti le chan xibil ucuma. "Kahaan teche ua ca alah tech ca pakic dos cientos mecates arroze, yan a hochic ti okino. Ma tu patal a betic. Ten betic."

"Ma!" cu than.

"Pues pat in kahzic teche." Tah! Ca tu ca hadz u pol tu caten le chan ucuma.

"Ay!" cu than leti le xibpalo. Pero amal than cu than tie mas chan ya tu yubic. Amal u hadzic u pol le chan ucumo mas chan yai cu yubic. Ca tu ca yalah tie, "Kahaan tech ca tin ual teche, 'Xen a cħa huntul tzimin ca pudzcone, tumen yan u hantcech in tata.' Ca ta tazah huntul tzimin mas polce cexi cin yalic tech yan a tazic huntul mas dzoyaan?"

"Ma!" cu than le chan ucumo.

"Pues pat in kahtech." Ca tu machah, Tah! Ca tu ca hadzah u pole. Mas ya tu yubic ti leti le novio.

"Machiz!" cu than. "Banten tin pec oltic? Le ucum cu hadzbilo, ten cin yuico. U yail in pol. Ban ta thani?" Chen tu tuclic, ma tu yalic, pero leti u yatano tu yilic hach helaan u ppatic u yich leti.

Ca tu yalah le x-cħupalo beya, "Kahaan teche ca tin ualic teche, 'Coox tun pudzul uale, tumen he cu tal in tatao hantono.' Le ca zutnah a uich cu tal in tata ca pul in xalche ca zutnah humppel kiixil kaax. Ma patac man in tata. Kahaan tech?"

"Ma!"

Ca tu ca hadzah u pol tu caten. "Kahaan teche le ca zutnah a yich ca ta uilah dzu ca chucul c' pach tumen in tata. Ca tin pul in anillo ca zutnah humppel col. Ma patac man in tata. Kahaan tech?"

"Ma!" cu than.

Ca tu ca hadzah u pol tu caten. Ca tu yalah tie, "Pues kahac tech!" cu than.

"Pues machiz! Tu zen ya in pol tu caten. Banten tu yatal in pol beya?"

Ca tu yalah le x-cħupalo ti beya, "Uye!" cu than. "Kahaan tech ca tin ualic tech beya, 'Xen ti a mamae utial in kuchul ti a uotoch tumen ma tu patal in bin tumen zen hatal in nok. Pero bic a cħa dzudzac, a cħa mekac, tumen ua ma can a tuzcen?'"

"Ma!"

Ca tu tah hadzah u pol tu caten leti le chan ucumo. Ca tu yalah tie, "Hele." cu than. "Ca kahal tech."

Mas yaab yubilac. "Machiz! Baax tun tu yuchul ten beya?"

"Uye! Kahaan tech ca tin ualah tech ma a dzudzaale? Pos tulacal lelo, ten ual tech. Ten ual tech! Ma ta kahal tech?"

Pos ca tu tah hahadz tu caten u poli. Ca kah ti. "Ave maria santisima! Hah! Tech bacan in uatanecha!" Ca bin likil yalcabi. Ca tu mekah le x-cħupal tu tazah ucumoob.

Tan tu than leti u mama, u tata, ca tu yalah ti, "Cux tun le dzu dzocl a bel yetel?"

"Lela ma kabet tene. Le hele leti tan tu tala, le kabet ten lin le cin in uatante tumen leti in novia." Ca dzocl u bel tun yetele. Leti otzil x-novia ca pul ich ta miz. Le huntulule le tu uatanile le ppat tu lugar le ulak huntule tumen leti u novia, hach u novia.

 

sty11
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

CATUL CĦICĦOBE YETEL U SECRETO

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan catul cħicħobe, ca tu binoob ximbalte. Chen tu manoob ximbal, le ca tu thuchub tu kab che. Ca tu tzicbaloob. "Eh!" cu than, "ma tun a uohel? Yan huntul reye u kat ca anac hunppel cħeen uaye. Pero ma u yohloob bix u yantal le hae, ca patac u yantal le cħeeno. Pero tene in uohel."

"Bix tun a uohli?"

"Eh! tumen tene in uohel."

"Al tun ten."

"Ma tin ualic."

"Pos in kat ca uale."

"Ua mixmac yan cu uicoone he in ualic tech."

Yan tun huntul chan xibpale, cu uacbal yanil le cheo, ma tu yilic le cħicħobo. Ca tu yalic le cħicħo, "Nin caah in ualic tech, pero ma ta ualic ti mixmac. Ua chen xicech ich le kaxe, ti yan humppel tunicho. Ca cħic le tunicho, ca colce, cu hokol le hao. Yetel lelo cu yantal ha ti le ciudado."

"Hachil tu hahil?"

"Tu hahil." Haylibe, ca binoob.

Ca tun yilahe le chan xibpalo dzoc u bin le cħicħobo, ca tu yalah beya, "Beyora cin in ual le baax tin uuyah cu yalah leti le cħicħobe. Beyora cin in uale. Ua haha, malob cu yaniloon. Cu yantal toon ha uay ti ciudade."

Ca bini le chan xibpale, ca tu yalah ti yum rey, "Yum rey!" cu than. "Baax ca dzaic tene cin ualic tech humppel secreto in uohel?"

"Ban secretoe?"

"Humppel secreto hach tah malob utial le ciudada."

"Bueno. Ua hach ta malob utial le ciudada, pos ca dzocl a bel yetel in hija."

"Malob. Ma tun a uohel tene in uohel tuux tu patal hokol hai uay ciudado."

"Tun?"

"Chen a cħic humppel chan tuniche, ca colce le chan tunich yan te ma naach uaya, cu hokol le hao."

"Hach tun tu hahil?"

"Tu hahil."

"Ua chen a tuzcene, in cimzcech."

"Ma, tu hahil. Ma tin tuzcech."

"Pos coox tun." Ca binoob. Ca cuchlobi, ca cħa humppel tunich. "Hele le tunicha! Cole letie ca yilaal bix cu hokol hae." Ca tu machah, ca tu colahe le chan tunicho. Beyora ca hokol hao bey cu hokol ti tubo. Ca patac cimac u uoloob tulacal le genteo yan ha te ciudad behlae. Bey ca dzocl u bel tun le chan xibpalo yetel u hija le reyo.

 

sty12
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

HA UA IK

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul rey, yan bin oxtul u hijos, yetel yan huntul xunano, yan xan oxtul u hijas. Ca hoppol binoob u hijos le reyo utial u caxtoob u fortunao, tuux tu caxtoob u felizidad he macalmac ichiloob. Yan bin kuchuloob ti humppel noh cah yan huntul xunan yetel oxtul u hijas, pero encantado, ma chicaaniloob ua x-cħupalalobi. Tu man tun huntul le xibpalo, cu yalah beya, "He cin talal Mam!"

"Coten."

"Yan ua dzaic ten posada?"

"Hele! Baaxten ma. Coten. Ocen. Culen. Chen baale, yan oxppel sidras te yokol le mesa. Cħae humppeli ca a heic. Yan u hokol huntul x-cħupale. Bey cin ualah tech, yan a kat ti, 'Baax a kati, ua ha ua ike?' Ua tu yalic tech ike, yan u cimil, pero ua cu yalic tech hae yan u cuxtale, yan a dzocl a bel yetel."

"Malob." Ca bin u cħae le sidra, ca tu cħaah, tu heah Ca hoki huntul x-cħupal, pero cichpam, cichpam. Ca tu yalah ti, "Baax a kati, niña? Ha ua, ua ik?"

"Ik!" Pum ca lubi.

"Ay dios mio! Dzoc u cimil!" Haylibe, ca bini.

Ca tal u zucune, u lak huntulo u hijos le reye. Ca tu yalah ti, "He cin talal Mam!"

"Coten!"

"He ua a dzaic ten posada?"

"Hele! Banten ma? Ocen! Chen baale, yan cappel sidra yokol le mesa. Cħa humppele, ca heic. Ca hok huntul x-cħupale zen cichpam. Can a kat ti baax u kati, ua hai ua iki. Ua ike cu cimil, ua hai cu cuxtal. Ca dzocl a bel yetel."

"Malob." Ca bin u han cħae sidra. Tu heah. Ca hokol huntul x-cħupal cichpam cichpam. Ca tu yalah ti, "Baax a kati niña? Ha ua ik?"

Ca tu yalah le niña, "Ik!" Pum, ca lubi.

Ca tu yalah, "Dios mio! Dzoc u bin cimil, cu dzocole zen cichpam. Haylibe, ban mas." Ca bini.

Ca tal ulak huntul u chan idzin, le mas chichane, ca tu yalah ti, "He cin talal Mam!"

"Coten!"

"Yan ua a dza ten posada?"

"Hele! Chen baale yan humppel sidra tela. Xen a cħae, ca hozce, ca heic. Yan u hokol huntul x-cħupal cichpame cin ualic teche. Can a ualic ti, 'Baax a kati? Ik ua ha?' Ua tu yalic teche ua hae, cun u cuxtal, ua ike, cu cimil. Pero ua u cuxtale, ca dzocl a bel yetel."

"Malob." Ca bin u cħae sidra, ca tu hokzah, ca tu heah. Ca hokol huntul x-cħupal, cichpam, cichpam, mas cichpam ti le x-chucaanoob catulobo. Ca tu yalah tie, "Baax a kati niña? Ha ua ua ik?"

"Ha!" Cu han dzab ti humppel vaso ha. Ca tu yuke. Ca ualaan le niña, pero cichpam cichpam. Ca dzocl u bel yetele. Ca ppatal zen feliz yetel.

 

sty13

U YATAN YUM REY YETEL U PAL

tzicbaltabi tumen Clemente Sosa Couoh, Kom Cħeen

Yan bin huntul rey, yan bin huntul u coz. Le cozo humppel negro. Chen de repente, cu yalah ti tumen le yum reyo, "Negro! Ua ca uile," cu than, "leti in uatano," cu than ti, "yan a biz a pule."

"Pero yum rey! Baanten?"

"Ma in uohli, Negro. Dzin ualic tech."

"Bueno yum rey. Le baax ca ualic ten yan in dzoczic."

Le ca tu zaztale tu yubah le yatane le reyo, ca tu yalahe, "Ay Negro!" cu than. "Yan ua bizc a pule?"

"Yan. Dzu ordenartic yum rey."

Ca xaxchahe, "Pero tene yan in bizic hunppit bastimento." Ca tu cħae u bastimento, ca tu bizah. Ca tu naaczah yokol le tzimin, halah ca tu bin.

"Pero Negro," cu yalah ti, "leti le señora can a bizaal, yan a tazc u tamle ca in hante." cu than.

Ca tu yalah le Negro, "Es posible! Bix tun cin in bete?" Ca bini. "Pero no le hace. Coox!" Ca bini.

 

sty14
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

U TUNICHIL CEH

tzicbaltabi tu Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul h-dzone, yan bin u tunich. Tuux cun u bin te dzono, chen tu bizic te kaaxo tu zabucane, cu machce, cu yilic hebaaxe balche te kaaxo, le cun u dzone, ceh cun u dzone. Pero chen ca tu yilah ca alab tun bin tie dzoc u kuchul u dzocbil u cimzbil leti le balcheobo. Pero leti ma tu yubic. Lecen cu bizc leti le tunicho ca u cimze leti le hebaaxac, cħicħ ua uech ua can ua hebaax cun u dzone, le ca xic u cħae, ceh. Ca tun bin yalah beya, "Pos tene ma tin zut le tunich ti leti le balcheoba. Ma tin in hau in bin in cħae le ceh beyo. Mas utz tin than bey chen cin in xicen te kaax ten cin dzonic tac x-huntul cane, ceh cin in taze." cu than bin.

Haylibe, ca bini. Pero bey tun leti le tunicho yan u yumil leti le cehobo. Ca bin bine. Ca bin tu cħa bine tu caten. "Nin cin in taz humppel ceha." Ca bin kuch te kaaxo, chen ca bin ilabil tu tal bin hun mucħ bine le ceh bin tu yicnalo. Ca bin tu yalaal bine, "Etxibil! Leti le tunicho zutoon! Ua ma ta zutic toone c' hantcech beyora, c' cimzcech beyora." Ci bin leti le cehobo.

Ca bin yalah letie, "Uye! Ma tin zutic tech, tumen tene in kat cimzic ulak ceh in bizic tin uotoch."

"Malob!" cu than. "Cin dza tech ulak humppel kin, chen humppel kin. Beyora chen humppel kin. Ua ma ta zutce, tech a uohel." cu yalah ti.

"Malob tun." ca tu yalah beya. "Machiz!" cu than bin. "Mi hah u than le cehobo. Cex cin hokol he u cimzcenobe, cu hantcenobe." Ca tu yalah beya, "Mi hah u than. Beyora cin in cimz huntule. Tac in tucul ma tin in bizic tin uotoch. Tu xule bey cin in dzic ti le balcheobe u despedida." Ca tun tu machah ca tun tu cinzah huntul leti le ceho.

Chen ca tu yilah ca tal bin huntul cħuyum thul. Ca tu yalah tie, "Teche! He le chochela! Hante!"

Ca bin tal huntul i. "Teche! He xan u yala chochela! Hant xan, ca xicech cimac a uolech."

Ca tal huntul coh, ca tun dza humppel u yoc bin ti. Ca bin tal huntul balam, ca bin dza ulak u yoc utial u hant le balamo. Ca bin u dza tac ti huntul cħomac. Ti tulacal le balcheob yan te kaaxo cu taloob, ca tu dza u xet utial u hant beyo.

Ca bin tal huntul chan zinco. "Coten tun chan zinic! He xan le pola. Uay can a ppat tac tu hol u ni le pola tuux yanecha. Le can hokech a hant a uoch ma yan a bin mixtuux."

"Ah, malob! Dios botic."

"Malob, uetxibil, bey behlae dzoc dza toon bak hanta, behlae," le bin le cħuyum thulo, "cħa humppel in kukme. Le can a ual tac a zut cħuyum thul ca zut cħuyum thule ca bin hetuuxace.

Ca bin yalah xan ie, "Pos ten xane, cħa humppel in kukmile. Le can a ual tac a zut ie ca zut ie xan. Ca bin xiklancile. Ma ta caanal ximbal."

Ca tal cohe. Ca tu yalah tie, "Pos haylibe. Cħa xan humppel in mexe utial tac a zuticaba cohe. Chen a kaz in kabae ca zut cohe."

"Malob."

Ca tal balame. Ca tu yalah tie, "Pos haylibe. Cħa xan humppel in mexe utial tac a zuticaba balame ca zut balame."

"Malob."

"Cux tun ten? Ban cin in dza tun ten?" cu than chan zinic. Letie, ua cu dzic u mexe, minaan u mex. Ca tu yalah, "Pos haylibe. Cħa humppel in chan oca." cu than. Ca tu hokzah humppel u oca ca bin u dzaic ti. Ca tu cħae bin.

Ca tu yalahe, "Pos pat tin bin uetxibileex. Behlae tun tin bin." Ca hopp u bin.

Tan tu bin bine, ca tu caxtah huntul hija huntul reye. Ca tu yalahe, "Machiz!" cu than. "Tene utz tin uich le x-cħupalo. Pero ma in uohelmah ua tin yacuntic beyo letie bin le reyo ma utz tu than beyo." Ca bin mach bin letie le x-cħupalo, ca tu cħae leti le reyo ca tu bizah naach, mas naach ti tanxel cahile. Ca tu tacah ti le xibpalo.

Ca tu yalah beya, "Pero tene yan in bin in caxte leti le x-cħupalo. Haylibe. Yan in bin in caxte." Ca bin zutuba cħuyum thule. Ca tu bin, tu xiknal, tu xiknal. Yetel bin zeb xiklancil tu bin tu bin tu bin. Tu caanal bin cħuyum thule cu zutcuba ie. Haylibe, tu caanal bin ie cu xiklancil cu yemel bin cu zutcuba bin coh. Tu caanal bin tu yilah ulak balche bin tac u hantic bin cu hantic bin. Cu dzocole tu ca zutcuba cħuyum thul cu ca hoppol bin tu caten. Haylibe, chen ca ta uilah tu bin tu bin tu bin ca bin kuch bin ti humppel castillo tuux yan leti le reyo, ti yan tun leti u hija, kalaan ti siete llavese ti bin thani.

Ca bin tu yalah, "Machiz!" cu than. "Bix tun tin ocol tela. Ma tu patal tin uocol, beyo dzaan ti siete llaves. Bix tun tin ocol. Ah! Beyora tin kahal tene, dzu kahal ten le zinco cu meyah ten beyora." Ca tu yalah, "Kat in zut zinci!" Ca zunah zincile. Ca tun oc tu hol le llaveo. Ca oci. Ca tu yilah le otzil x-cħupalo hach ya olal culucbal te moyo. Ca yilabi le xibpalo bey ca tu zutcuba xibpalo tu catene. Ca cimacchahi u yol le x-cħupalo.

Ca tu yalah le xibpalo ti beya, "Pero bix tun bin'c pudzul?"

"Coneex! Coox pudzul!"

"Pero bix tun bin'c pudzul?"

"Pos beyo! Zunen zinci tu catene. Tene zutcen zinci ca xicen."

"Ma tu yutztal in zut cech zinci. Tene hele, pero teche ma tu yutztal."

"Malob. Coox bet humppel bal. Tene in uohel tun bix tun patale. Xen. Xexene hokaanech ca xiceche ca makantic hunmut ice. Ca hucħic cu dzocole ca tazic. Tene cin makantic humppel disco ca patac cin than, cin cheehe utial cu yubce in tata uaye yanene."

"Aha." Ca bini. Cu dzocole ca tale, dzu taz le hucħbil ico. Ca tu tazic, ca tu lalah bin ti u trompeta utial bin xuchab tumen u tatae. Ca tu dzae le ico. Cu dzocole ca bini. Ca tu yalahe, "Pos coox!"

Calicil ca tu dzaic le disco ca thanac ichil le cuarto. Ti bin le reyo cacate tu man bine yubce tan bin u than tan bin u cheeh tan bin u kay. Cu yalahe, "Ah! Ti yan in hija." Ca bin. Cacate cu ca zut tu catene, cu yuyic tan u thano tan u cheeho tan u kayo. "Ah. Ti yan in hija. Ma tu bin mixtuux. Ma tu patal pudzul tene."

Calicil le xibpalo yetel le x-cħupalo dzoc zam xicoob. Dzu binoob tu binoob tu binoob bin yokol bin huntul tzimin ua yetel baax tu binobe, pero tu pudzuloob.

Ca bin oc bin u yubce humppel silencio bey dzoc u xupul le disco tune. Ca oc bine ca tu hepca le hol nao. Cu yilic mixmac yani. "Ah su machiz." cu than. "Dzoc u bin le x-cħupala. Ma tin ualic yan u bine. Pero beyora cin chucoob tu pachobe." Ca tu machah u trompeta ca tu xochah le trompeta pero tulacal le ico. Tu col cal bin. Ca hoppol tu zen bine. "Uela tu gran siete!" cu than. "Caah u cimzcen le ica!" bine calicil cu hakacuba, tu cimil, tu hezin tun. Tac u ciz tac u ta cu betic.

Leti u hija yetel le xibpalo dzoc u naachtalo. Ca kuchoob ti humppel nohoch cahe. Ca ci dzoc u beloob. Ca ppat cimac u yoloob.

 

sty15
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

ROSARIO

tzicbaltabi tumen Ignacia Ku de Cen, Ticul

Yan catul macoob zatoob ich kaxe, le ca tu caxtoob u be utial u binoob ich cahe, zeten tun uiihoob. Ca tun manoob ti humppel na tuux tu betaal le haab cimic huntul xunan. Ca tun mani le macobo, ca tu uilobe tan u betaal zeten yaab hanal. Ca tu yalah huntul le macobo, "Xen a ualtiobe ua u kat u betoob u rosario; ca ualice c' uohel resar xan."

Ca bin bin le maco. "Nu caah ua uchul rosario uaye mamita?"

"Minaan. Toone ma ohel le rosario. Chen'c thabic le cibo. C' thanic u kabai. Ma tan'c betic le rosario. Minaan max cu betic."

"Ua ma ppecexe tene in uohel le rosario."

"A uohleex ua tatito? A uohleex?"

"C' uohel."

"Pos coteneex tatito. Coteneex. Hach cimac in uol."

Ca bin u yale ti u etxibil, "Coox man telo. Ca chan'c bete le rosario, ca paatac hanal. Coneex."

Haylibe, ca binoob. Cu kuchlobe; "He'c taloone mamita!"

"Coten tatito, coteneex!"

Cu han hayle pita tiob, ca xolahoob, ca hoppol u thanoob, "Las capsulas, los perdigones, los fulminantes, los bales." Baaloob beyo bin. "Chinga tu puta madre."

"Beyo tatito! Kahzeex in mama! Ta kahziceex in mama."

"Los perdigones, los municiones, los bales, los fulminantes, chinga tu puta madre."

"Beyo! Beyo! Kahzeex in mama. Zeten utz in than beyo ca kahzeex in mama."

"Malob, bix u kaba a mama?"

"Aurelia."

"Malob. Chinga tu puta madre Aurelia! Bah. Ya esta la rosario doñita."

"Dzoc ua beyo?"

"Dzocaan. Beyora yan ua u booli?"

"Yan. Beyora cin in han dza teex a hanal." Ca hozabi humppel mesa. Ca hozabi le uahe. Ca hozabi huntul ulum. "Hanteex! Atialeex!" Ca uilaal bix u hanlobe u cacaahoob u hancoob le ulumo. Le dzocobe ca tu yalah, "Bahux in paxmahteex, tata?"

"Mixbaal! Mixbaal."

"He in han dzic teex cappel uah yetel humppit le bako."

"Malob. Malob."

Ca tu han dza tiob humppel dzapa uah. Ca hozabi u tzem ulum, u yoc ulum xan. Ca han dzabal tiob. "Helo tata. Dios botic teex tumen dzoc a kahziceex in mama!"

 

sty16
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

ATANTZIL TU CONAH U KEKEN

dzibtabi tumen Alejandra Kim Bolles

Yan bin huntul mac yetel u yatane, tu cħizicoob humppel hadzutz keken. Ca tu yalah u yatan beya, "Ay uicham. Baax kin c' conic le kekeno?"

"Ay uatan. Can tac Agosto."

Ulak kin tune dzoc u bin u yicham meyahe ca tal huntul mac, ca kopnahi. Ca bin le uatan u he le hol nao, cu yalic beya, "Baax a kati, nohoch mac?"

"Xunan. Yan ua keken a conteneex?"

"Yan toon huntuli, pero ma tin conic. Tin paatic u tal Agosto."

"Pero xunan, tene Agostoen."

"Am, Agostoech? Malob tun. He in conic teche." Ca tu conah le kekeno.

Le ca zutnah le u yichamo ca tu katah tuux yan le kekeno. Ca tu yalah u yatan beya, "Ma a uohel humppel baali uicham? Dzoc in conic le kekeno."

"Pero uatan! Baaxten ta conah? Ma tin ualah tech le can tac Agosto c' conic?"

"Bey tin betah, uicham. Tali huntul mac, Agosto u kabae, ca tin conah ti."

"Pero x-cħupal! Ma mac Agosto cin ualic tech. U mes Agosto."

"Ma in uohel uicham. Tene dzoc in conic."

"Pues coox cħae tumen le kekeno yan u bin u poloctal. Col le hol nao. Coox."

Otzil le xunano. Tumen zeten chich tu colah le hol nao humpuli ca tu hodzah. Can tun tu kochah, ca bin tu pach u yichamo. Le u yichamo tumen zeten alcab u bine ma tu yilah baax cu betic u yatano. Dzoc tun u ximbalticoob humppite ca tu yalah u yatan beya, "Ay uicham! Dzoc in zeten canal."

"Baaxten tun dzoc a canal, cole? Tene cin uilice ma yaab dzoc a ximbaltic." Ca tun zutnahi u yiche, ca tu yilah u yatano u kochmah le hol nao. "Pero x-cole! Baaxten tun ta tazah le hol nao?"

"Ma in uohli. Ma tech ta ualah ten ca in cole?"

"Ma tin ualah tech ca a taze. Chen tin ualah tech ca a kale."

"Pues ma in uohel, uicham. Tene dzoc in tazic."

"Malob, x-cole. Bey dzoc' naachtaloon, ma tu patal c' zutic tucaten. Taze ca in uanteche." Ca tu kochah le hol nao, ca binoob.

Le tun cu betcobe tu akabtal. Ca tu yalah le uatan beya, "Ay uicham. Dzoc in zen canal. In kat uenel."

"Pero tuux cen'c uencoon beya? Minaan mix humppel na, minaan mixbaal, chen kaax. Haylibe. Coox caxtic tuux yantal." Ca tun kuchoob tuux yan humppel nohoch che, ca tu yalah beya, "Coox naacal ti le nohoch cheo." Ca tu dzahoob le hol nao te caanalo, ca chilahoob uenli. Bey tu bethoob tun.

Ma hach uencobi ca tu yuboob tu taloob dzedzec macoob. Tu kayoob, tu ukicoob aguardiente. Ca tu yalah le uatan beya, "Ay uicham. Baax le baalo?"

"Ma in uohel. Mi h-ocoloob. Mac a chi, uatan. Ma a than. Ua cu yuycoob uay yanone, he u cimzcone."

Le macobo tu paxoob, tu kayoob. Ca tu yalah le uatan beya, "Ay uicham. Hach tac in uokot."

"Pero bix tun can a uokot, x-cħupal? A kat ua ca cimzaalcoon?"

"Ma in uohel. Tene hach tac in uokot." Ca hoppol tun u tzantzanchaktic le hol nao, tu betic yaab hum beyo.

Ca uyaboob tumen le macobo te cabalo. Ca tu yaloob, "Machiz! Baaxi baal yan te caanalo? Mi yan zeten yaab balche te caanalo." Ca hak u yoloob, ca binoob alcabi. Ca tu paatoob zeten yaab baaloob te yanalo.

Le tun le x-cħupal tu okoto ca tu uyah minaan le paxe, ca tu yalah, "Dzoci uicham. Dzoc u binoob. Coox uilic baax tu ppatoob. Tin uilic zeten yaab baal tu ppatahoob te cabalo." Can tun emoob, ca tu uilhoob oxppel zabucan chupi yetel takin yetel u guitarra. Ca tu yalahoob beya, "Machiz! Le macoob h-ocoloob bacaan." Ca tu yalah le uatan beya, "Baax can a bete tun?"

"Ma baaxi, x-cħupal! Coox bizic le takina. Bey dzoc a conic le kekeno coox bizic le takina."

"Ma tan'c bin cħae le kekeno?"

"Baax keken? Ma ta uilic bahun takin yan toon beyora?"

"Malob tun." Ca tu cuchoob le zabucanoob yetel takin, ca tu bizoob tu yotocho.

 

sty17
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

HUNTUL MAC TU CHUCAH OCHO BECĦOOB

tzicbaltabi tumen Ladislao Cen Chan, Ticul

Yan bin huntul nohoch dzule yan humppel u dzon, pero ma tu tzayah ti le cħicħobo. Ca tu yalah ti u yatan, "Ua ca uile uatan, le in dzona ma tu tzayah ti le cħicħobo."

"Uicham. Baaxten ma ta betic humppel arcon."

"Hah a than, cole. Nin caah in bete humppel arcon." Ca tun tu betah, ca tu bizah te ich kaxo. Ca tu dza tuux cu ukic ha le becħobo, ca tu dza hun chan thuy ixim yanal le arcono. Le ca taloob le chan becħobo, cimac u yoloob ca tu yiloob le ixime. Ca ocobi, ca tu peczcoob u chan zuum tuux thili le u mac le arcono. Ca kali. Ca bin le mac u yilo, ocho chan becħoob yani. Ca bin alcabi tu yotoch. Cu kuchie, cu yalic ti u yatan beya, "Uatan! Dzoc in chucic ocho chan becħoob."

"Ma tin ualah tech tat? Baaxtial tech a dzon? Mas malob le arcono. Bey dzoc a chucic le cħicħobo, xen a uale ti a compadre ca tac uaye caah'c muul hante."

Ca tun bin le nohoch maco. Le ca kuchi tu yotoch le u compadreo, ca tu yalah ti beya, "Compadre. Ca tacech hanal tin uotoch. Onzicil becħ can a hante."

"Machiz. Malob compadre. He in tale. Chen cin dzoczic baax cin betice cin han tal."

"Malob, compadre. Tene tin bin in uante le in uatano. Telo cin in paatcech." Bey cu yalice, ca tun bini.

Le tun u yatano dzoc u lah cimzic le cħicħobo, dzoc u dzic kaak yetel u zicli. Tu peczic ichil le ziclo, tu peczic, tu peczic, tu yaabtal. Cu xocic, "Huntul, catul, oxtul, cantul, cinco, seis, siete, ocho, nueve, diez. Hach tu hahil. Tu yaabtal. Yan in hantic huntuli." Ca tu hantah. Dzocole, tu xocah tucaten. Leyli tu xocah diezppeli. Ca tu hantah ulak. Bey cu betic, ca ppati chen huntuli, pero letie tu tuclic leyli diez yan te ichil le ziclo tumen tu peczice le huntul yan ichil le hanalo chicaan bey yan mas ichil le ziclo. Ca tu yalah beya, "He in chan hantic ulak huntuli." Ca tu hantah. Tu peczic le ziclo tu caten, pero minaan ulak cħicħ. Dzoc u hantic tulacloob. Le cu kuchul u uichan. "Ay uichan. Dzoc a tal. Cħae le mazcabo. Xen a tazten hunxet u le haaz utial in pakach."

"Malob." Ca tun bin tu pach na, u xot u le haazo. Le ca kuchi le compadreo, ca tu yalah beya, "Tun yan in compadre?"

"Mac a chi! Mac a chi! Bihaan a compadre pach nao yetel u mazcab, tu tuclic u xotic a xicin."

"Baaxten?"

"Ma in uohli, pero bey tu yalah. Yan u xotic a xicin."

"Machiz! Pues pat in bin."

"Patic in han halic hunppit le hanal a bize, compadre. Mientras han taze hunxet u le haazo utial in tohic tech."

"Malob." Ca hoki tu pach le nao, ca ilabi tumen u yichan le x-nuco, tu yilic tun u machmah humppel mazcab le compadre. Tu yilic nu caah u xote le haazo, ca tu yalah ti beya, "Compadre, ten cin in xote chen hunxet."

Ca tu nucah le compadre beya, "Mix hunxet. Mix hunxet." Ca bin alcabi. Ma zutnahi.

Le ca tal le u yicham le x-nuco cu yalic beya, "Tuux yan le compadre?"

"A compadre dzoc u lah hantic u bakil le hanalo. Ilae! Chen zicil yani."

"Bix a than cole?"

"Coten a uile. Minaan." Tu peczic tun le hanalo, cu yilic minaan u bake, chen zicil. Ca han hoki tu pach le compadre, pero minaan. Dzoc u bin. Ca ppate, chen le x-nuc tu hantah le bako.

 

sty18
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

PPICHI ICHI CĦO

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul mamatzile, culah tu pakache. Ca tali u tancelem pal, ca tu yalah ti, "Ay Mama. Tac in hantic hac zeen x-nuc yetel ppichi ichi cħo."

"Malob, pal. Beyora cin in bete." Ca tun likil, ca tun bin u mach huntul cħo. Ca tu chucah, ca tu hoya u yich le cħoo. Ca tu dza ichil le hucħo, ca tu xaktah. Chen bale, ma tzatz tu dzahi, u zeen beyo tu dza ichil le hucħo. Ca tu xaktah tun utial u betic le pimo. Dzoc u pakachtice, tu tal u pal. "Helo pal. Dzoc in betic le hac zeen x-nuc yetel ppichi ichi cħo."

"Malob, Mama." Ca tun tu ci toah ti hunxet nok, ca tu dza ti u pal. Ca tu bizah.

Ca tun kuchi ich cole, tu uachic, ca tu yilah u mehen ichobe le chan cħoo ti yan ichil le pimo. Ca tu yalah beya, "Baaxe baal beya? In Mama hach tu hahil u ich le cħoo tu dza bacan ichil le pimo." Ma tu hanti. Ca tu cuchah, ca tu bizah tu caten ti u yotoch. Cu kuchle, ca yalic, "Mama. Ban le ta dza ten cin hante beya?"

"Ma in uohli, pal. Ma ua tech ta ualteni tac a hantic ppichi ichi cħo yetel hac zeen x-nuc? Pues leti tin betah tech."

"Hach ua tun le ich cħo ta dzahi?"

"Bey ixtaco."

"Baax tun le hac zeen x-nuco? Baax ta dza beyo?"

"Pues beyo. In zeen."

"Pero Mama! Ma le tin ualah techi. Le hac zeen x-nuco, tzatzil keken, yetel u ppichi ichi cħo, u buuli. Leti u pimpim uah yetel buuli in kat in hante, ma leti le baal ta betah tena. Ahreydobaya. Baaxtial ti ten. Fo!" Tu han pulah ti le peko. Ca hantab le pimoob tumen le peko.

 

sty19

HUNTUL MAMATZIL YETEL U PALALOOB

dzibtabi tumen Alejandra Bolles

Yan bin huntul mamatzile, zen poloc u uincli, yetel camppel u palaloob. Leten tun zen otziloob, chen ich kaax cahlahoob.

Le tun tan u chunkintale cu yalic le palaloob beya, "Mama. Uiihen. Tac in hanal."

Cu yalic mamatzil beya, "Malob. Dza le xamach te kako ca in bete le pimoob utial a hanteex."

"Yan ua tun u ciil le uaho?"

"Minaan. Xeneex a caxteex ich kaax." Ca tun bini le palaloob ich kaax.

Ca tun culchah le mamatzile te pakacho. Mamatzile tune cu haxtic humppel x-nuc chamal. Cu thabice, cu dzic tu chie. Dzocole cu hoppol u betic le pim uaho. Tan u betic le pimoob le mamatzilo ca tali huntul u pal yetel huntul huh. Mamatzil cu yalic beya, "Yetel le mazcabo cħac u uoc le huho. Dzocole ca dzilic u keueli ca hozic u chochel. Dzocole ca tazic ten utial in pulic yanal le xamach utial u tahal." Le cu betic le xibpalo ca tali u zucuun yetel huntul becħ, ca hoppol u makantic xan utial ca puluc yanal xamach. Dzoci tun u tahal le huh yetel le becħo ca tali ulak catul palaloob yetel huntul x-kau yetel hunppel ppoc chup yetel u heil becħoob. Mamatzile tune hach cimac u uol tumen hach utz tu than u hantic u heil becħoob.

Cu dzocol u hanal le palaloob yetel mamatzile, cu binoob ich kaax utial u caxticoob zi yetel che utial u bizoob ich cah. Mamatzil tune cu conic le zi yetel le cheo utial u manic u nok yetel u mazcab le palalobo. Bey tun cu man le kin ichil le kaaxo.

 

sty20
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

JUAN MAKOL

dzibtabi tumen Alejandra Kim Bolles

Yan bin huntul mac yetel u yatane, hach zeten otziloob tumen le xibpalo zeten makol. Humppel kine cu yalic u yatan beya, "Ay Juan. Chan xen zi, tumen minaan mix humppit zi utial in pakach."

"Ay uatan. Hach cananen. Patic in chan chital huntzutuc. Dzocole cin likil cin bin zi."

Cu yalic u yatan beya, "Malob, pero chen huntzutuc." Ca chilah Juan uenel.

Dzoc u man humppel ora ca tu yalah u yatan beya, "Juan. Dzoc u chunkintal, tu chocotal kin. Xen ti le zio utial in betic hunppit uah a hante."

"Ay uatan. Leyli hach cananen."

"Ma in uohel. Ua ma ta bin te zio, ma tin betic le uah utial a hante."

Cu yalic Juan beya, "Ay malob tun. Taz in xanab." Ca tazab u xanab. "Tac tin uoc." Ca tac tu yoc. "Taz in ppoc." Ca tazab u ppoc. "Dza tin pol." Ca dzabi tu pol. "Malob. Likzeni." Ca likzab tu kaan. "Bizen ti hol na." Ca bizabi ti hol na. "Hoze humppel in uoc ti le marco." Ca hozabi humppel u yoc te tancabo. Haylibe, ca bini yetel u mazcab.

Ca kuchi ti ich colo, dzoc u canal ximbale. Ca tu uilah humppel x-nuc chum che, ca tun chilah uenel tu caten. "Le can ahcene cin bin in caxte le zio." Le ca ahe dzoc u akabtal, ca tu yalah beya, "Ave Maria Santisima! Dzoc u akabtal. Hach yaab uenel tin betah." Ca tu uilah humppel chum che tu yicnalo, ca tu yalah beya, "Ma tin bin mas nach. Nin caah in cħace le chum cheo ca in bize. Zamal cin ca zut utial in cħac le zio."

Ca hoppol u cħacic le chum cheo, ca tu uilah yan baal ichil. Ca tu yalah beya, "Baax yan tela?" Ca tu cħenebtah, ca tu uilah, bey humppel ppule. Ca tu lukzah tulacal le zohol yan yokole, ca tu uilah chup yetel takin. "Machiz. Baax le baal beya? Mi puro takin. Quien sabe max tu patah tela. Haylibe. Bey dzoc in caxtico, mi intial, pero ma tin bizic tulacal tumen hach al. Nin caah in bize chen cappel le takino." Ca tu bizah.

Le ca kuch tu yotocho, cu yalic u yatan beya, "Pero Juan. Tuux yan le zi binech a cħao?"

"Minaan, pero tin caxtah takin. Ile. Tin tazah tech cappeli. Xen a cone, ca a man hanal ca'c hante."

Ca tu yalah u yatan beya, "Tuux ta caxtah?"

"Te ichil le kaxo. Ma tin cħacic hunppel chum che, ca tin uilah yan baal ichil. Ca tin lukzah u zohol, ca tin uilah humppel ppul chup yetel takin."

Ca tu yalah u yatan beya, "Malob tun. Xen a thane le compadre yetel le comadre ca talacoob hanal."

"Malob." cu yalic Juan. Ca bini. Le ca kuchi le u compadreobo ca tu yaloob beya, "Baax cu uchul tela? Ma cuchi minaan teex takin utial a hanteex? Baaxten behlae zen yaab takin yan teex?"

Ca yalic Juan Makol beya, "Ma ca a uohel teexe, tene tin caxtah takin."

"Am bey? Bix tun ta betah." Ca lah tzol tiob tumen Juan bixi yetel tuuxi tu caxtah le takino.

Le ca dzocol u hanalobo, ca bini le compadre tu yotoch. Ca hoppol u tuclic bix u topic le Juano, cu tuclic beya, "Nin caah in paate u ekhocħentale, ca xicen te ich colo utial in lah cħic le takino utial in topic in compadre Juan." Bey tu betah.

Le ca ekhocħenchahe ca tu cħa u mazcabe, ca bini. Le ca kuchi ti kaxo, ca tu yilah hahil yan humppel ppul cħup yetel takin ichil le chum cheo. Ca tu yalah beya, "Beyora cin in biza. Ca in tace. Le can tac in compadre u cħao, minaan. Dzoc in bizic." Tu lukzic u zoholi yan yokolo, ca tu yilah puro can yani. Ca hak u yol, ca tu han macah u hol le ppulo yetel tunich. Ca tu yalah beya, "Le u mehen cizin in compadre dzoc u tuzcen, pero beyora cin in topa."

Ca tu kochah le ppulo, ca tu bizah tu yotoch Juan Makol. Le ca kuch tu yotoch Juan, ca tu yalah beya, "Compadre. Ma ta ualah tene ta caxtah zeten yaab takin? Pos, dzoc in tazic tech. Hela!" Ca tu pulah yokol le Juan chilicbalo, pero le ca lubi le ppulo, ca paxi. Ca lah kikitpah le takino.

Ca tu yalah Juan beya, "Ay compadre. Hach dios botic tech dzoc a tazic ten le takina tumen hach cananen ca xicen in cħae."

Le compadre ca tu zut u pache, ca bini. Zeten tun tu kuxi tumen yetel letie puro can, yetel le Juan puro takin. Tu olal le u cuxilo. Ca kohaanchahi, ca tu dza yax ta ti. Ca cimi.

 

sty21

LE OTZIL CHAN TUCHA YOHEL PAXO

tzicbaltabi tumen Bernardino Tun, Piste

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Yan bin huntul chan tucha ticnal huntul ayikal dzul, chichan ca tu manah. Chen humppel kinile ca hopp u canic tuz beloob. La ca hopp u miz tac ich na.

Chen humppel tene ca tu yilah tan u kozol huntul mac. Ca tu yalah le tucha xano, "Bey xan ten yan in kozol."

Chen tan u miz hunppel tene ca tu caxtah hoppel centavo. Ca tu yalah, "Leyla yan in lizic. Cu chucpahle cin bin ca kozcen." Chen ulak huntene tan u mize ca tu caxtah ulak hoppel centavo, ca tu yalah, "Cappel centavo u bin utial u chucpahal u tohol in kozol." Chen tan u ca mize ca tu caxtah ulak cappel centavo, ca tu yalah, "Behelae tun in bin utial kozole." cu than chan tucha.

Cu dzocol baax cu betce ca bin na koz. Ca tu yalah ti, "Talen utial ca kozen."

"Hele, tucha." cu yalah. "Culen te cizib cheo."

Ca chen culah chan tucha ca tal le kozo, ca hopp u chen baytaal u hol, ca alah ti, "Tucha, baan kin in kozte ta hola? Si minaan u tzotzel." cu yalah.

"Bueno," cu than tucha. "Cex chen le in nea." Ca mach u ne ca ci tzicil. Le ca dzoc u tzicle chen cimac ol ca ci bini.

Ma nachace ca kah ti le u tzotzel u ne ma tu cħahi ca zunah u cħahe. Cu kuchule ticnal le kozo ca tu yalah ti, "Talen in cħahe u tzotzel in pole."

"Pero tucha, baaxten ma ta cħah zami? Beyora dzoc in pulic."

Ca tu yalah chan tucha, "Ua ma tan a dzaic tene le tzotzo cin bizic le navaja." Le cu yalah beyo. Ca tu cħah le navajao ca bin yetel.

Chen tan u bine ca kuch ticnal huntul h-cinzah yetel humppel x-la mazcab, cu dzilic huntul uacax. Ca yalaal ti tumen le tucha, "He humppel navaja utial a dzilic le uacxo. Ma ta uilic, yetel le x-la mazcabo ma tan u patal a dzilic zeb? Yetel le navaja lelo hele."

"Pero tucha, ma tan a uilic? He u cachale."

"Ua cache baal intial cu cachal." cu than.

Ca tu cħah le h-cinzaho ca hoop u dzilic uacax yetel. Chen tan u dzilic le uacaxo ca cachi. Tu tarde ile tal chan tucha u cħahe. Cu kuchul ticnal le h-cinzaho ca yalah ti, "Talen utial in cħah le in navajae."

"Pero tucha, ma tin ualah tech he u cachale?"

"Bueno," cu than tucha, "ua tumen cache le chan guitarre yan in bizic." Ca tu cħah ca bin yetel.

Tan u bin tan u kay cu kuchul tu humppel cuartele. Ca naac yokol mulcinbil tunich, ca hopp u kay. Tan u kaye ca alaal ti, "Eya tucha. He u henel cot ta uokole, cu bizech cizin."

"Baax a katechi ua cimen? Ua tumen cimene yetel in gusto cin cimil." Ca hopp u pax, tan u kay, chen tan u paxe. Ca hentca le tunich tu yokole, ca cimil.

Ca manen zame tan u lukzaal le tunich tu yokole utial ca ilac ua cu patal u hozaal. Bey dzoci u otzil tucha, cim yetel u cimac yol. Tac ten ya tin uol uchuc cimil le otzil tucha yohel paxo, tumen huntul baalche ma cu debe ser u canic paxi. Ma hebix tene; bin cimcen ma in canic mixbaal.

 

sty22
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

BIZCEP

tzicbaltabi tumen Benita Canche Cauich, Tabi

Yan bin huntul xunane, tu tzahic bistec utial u hante. Ca mani u compadre, ca tu yalah beya, "Ay mam. Baax can a hante?"

"Tene bizcep cin in hante."

"Ay dios mio. Bucaah tun le bizcep can a hanto. Teche mas malob bizcep can a hante."

"A kat ua tal ulak domingo utial a uanten?"

"Hele! He in tal in uanteche." cu than bin. Ca bini. Tan u chen bine cu yalic beya, "Ay dios mio. Ma tin creertic u than."

Ca kuch domingo, ca bin tu yotoch le comadreo. Ca kuchi, ca oci. Cu yalic beya, "Maria! He cin tala."

"Malob. Ocen." Ca oci. Tu hozic u cep.

Cu yalic u comadre, "Ay compadre! Baax ca betic?"

"Pues, ma ta ualah ten ca in taz in cep? Pues hela! Coten antes u tal a uicham."

"Ay compadre! Tene bizcep tin ualah tech! Ma a cep!"

"Ma in uohel. Teche ta ualah bizcep a kati. Pues tene nohoch in cep."

"Ay ma, compadre! Bak le bizcepo! Ma a cepi!"

"Comadre, bistec tun le ca ualico, ma bizcepi."

Otzil le compadreo. Ca tu cħa zubtal tumen dzoc u hozic u cep. Ca bini.

 

sty23

AHAU

tzicbaltabi tumen Pascual May, Ticul

hochtabi tumen Allan Burns

Ca yantal huntul mac, ca dzoc u bel. Yax pale, x-cħup. Ulak huntule, xib. Le hah, catul yantali. Pues, ca hopp u met u colo u papaos. Ca tu canah xan u met u col. Pues hopp u met u col tun beyo. U kaba tun le chan maco Ahau. Ahau. Pues tu met u col beyo tu pakic tulacal baal ich u col. Tu pakic iz, tan tulacal beyo. Ca hopp u yantal u izo. Ca tu pib tu hante. Ti yan humppel tiempo ca tu pib le izo temprano tu zut yetel pib iz. Hun xux iz tu pibtah. Pues ca tu encontrartah huntul padre tu belel u col. Ca alah ti beya, "Ola Ahau!" tu yalah ti.

"Ola señor." ca tu nucah.

"Baax ca bizic Ahau?" cu yalah ti.

"Pues, es camote, ca lot ca tali." cu yalic ti padreo.

Pues ca tu yubah le padreo helaan uch cu nucah ti. Ca yalic tun padre bey ti Ahau, "Baax cu metic a mamae, Ahau?"

"Pues, tu hax tu yit."

"Ahah." cu yalah ti. "Cux tun a cic?"

"Pues, hucħ t' hantah holheac." cu yalic Ahau.

"Ahah. Pues cux tun a papa?"

"In papa bihaan tu pach u gusto." ca tu nucah ti padre.

Tu yubic padre beyo tulacal le lah kaz tu nucaal ti tumen Ahau. Tu yalic tun, "Bueno. Baax ora tun he in kuchul tin met le misa ta creertic Ahau?"

"Pues señor. Ua chambel ca bine ca kuchul tu ppiz ora a mete le misa. Pero ua ca apurarticaba ma tan kuchul behlae." cu ci yalah Ahau.

"Hah." Pues ca tu yubah padre, kaz hach tu yubic. Bueno, pues ca tu zutuba. Ca tu hadz u tzimin beyo, u pedz u freno tzimin. Le ca lik u dzit u tzimine. Tu bin chich tu bin utial u zeb kuchule. Ca tu hakchektal leti le luum le tzimno. Ca lub le padreo tu tzimno. Ca tu cachah yoc. Ca ppati. Ma pat u bin. Ti yani, ti yani. Mientras u yumil le cah tuux cu bino dzu yilcoob dzoc u tardetal ma tu kuchul le padreo. Pues tan tun u bin u yiloob tuux dzoci. Tu kuchoob tuux yan padre. Ti culaani, cachaal u yoc. Mu patal u likil. Pues tan u iloob ca bizcoob tu cahalo. Le ca kuch padre ca bin u biz yicnal u presidente leti le caho. Ca tu quejartuba, ca tu yalah beya, "Pues tene u maldicion Ahau leti tu lubtic ten. Tu maldiciarten beyo. Uch ten humppel lob."

"Ahah."

"Pues cin suplicartic teche señor kabet a thanic ca castigartic ca kal carcel tumen dzu maldiciartic ten."

"Ahah, malob. Como no. Baanten ma. He in tazice." Ca tu citartah Ahau. Ca bin cħabi tumen catul policia immediatimente tumen hach kaz baal tu yalah. Ca kuch cħabi Ahau, ca tazabi, tumen u kalbil carcel cachi.

Ca tu yalah Ahau, "Señor. Perdonarteneex tac tuux ta patal tene. Pues baax in falta?"

"Pos dzocz a maldiciartah leti padre. U dzu falta yan a man carcel."

"Pos señor. Ma yuchul yan a katchitene. Tac minaan huntul keken a kat cimzbile," cu yalic Ahau, "kabet a dzabal ha ti tani. Despuese cu cinzaal. Cux tun ten? Ma in cimzmah."

"Ahah. Hah a than." ca tu nucah leti u presidente le caho. "Pues teche. Bix u forma tun a nucul u than padre? Lah kaz baal ta ualah ti."

Ca tu nucah leti le padre, "Pos yax tu yalah ten señor cin katah tie es que baax cu bizic. Cu yal tene, 'Es camote. Lot a tali.' cu yalic ten Ahau.

"Ahah. Ahau, a uuyic tun baax ta ualah?"

"Hah señor. Como ten otzilene pos ma in uohel thani. Pos tene le than tin mentah ti beyo ma kazil." ca tu nucah Ahau. "Tin ualah letie cu cħae u hant. Bix u hantaal le pibil izo. Leten tin ualah ti."

"Ahah. Muy bien."

"Pues ulak baal tu yalah ten señor," ca tu yalah le padreo, "in kat ti baax tu mentic u mama. Ca tu yalah ten tu hax u yit. Pos kaz, kakaz baal tu yalah bey tu mama."

"Pos señor. Hah tin ualah. Baanten ma." ci ca tu nucah tu caten Ahau. "Pues como cumtal bin u mentaal u zumil beya tu haxic beya, pues minaan u modoe. Bey tin ualah tio. Leti tin ualah tio."

"Ahah. Muy bien."

"Como toon otziloon ma'c ohel bix uchul thani es que tene bey tin ualah ti tumen ma in uohel españole. Leti ti ppizcinba español beyo." cu yalic.

"Ahah. Muy bien."

"Pos ulak baal tu yal tene," ci padreo tun dzocol u declaracion bey ti u presidente le caho, "tin kat cin uyic baax cu met u cic. Ca tu yalah tene, 'Hucħtantah holheac.' Helo, tan't uuyic." cu yalic ti presidenteo.

"Pues señor. Hah u than. Bey tin ualah ti, tumen pay hucħ tu metah in cice. U hele leti cu hucħ cu dzai. Bey tin ualah ti. U zebal than."

"Ah. Muy bien."

"Bueno. Ca tu yalah ten catene," ca tu ca presentar u declaracion le padre baax tu yalah ti. "Ulak tu yalah tene, ca tin katah ti bey baax cu met u pap. Ca tu yal ten, 'Bihaan tu pach u gusto.' Pues kaz cu yalic baal beyo."

"Hah u than señor. Baanten ma. Legal tin ualah ti pero bihaan in papahe ich u col. Si dzoc u kuchul tu pach u pakalo bey cichcelem tac u cimac yol. Pues ma tu pach u gusto yan beyo? Pues hah tene tu bel tin ualah ti, mix noh baal tin ualic ti."

"Ahah. Muy bien Ahau." cu nucah ti tun. Tu jusgartaalo beyo.

"Pues es que ca tu yal ten catene señor," cu yal le padre tun te presidenteo. "Ca tu yalah ten beya le cin katal ti baax ora cin kuchul in metah misa uaye ca tu yalah tene, ua chanbele ca tacene in kuch tu ppiz ora in met le misa. 'Pero ua chich a bine ma kuchul behlae.' Helo. Ca tin ualahe, kaz baal tu yal tene. Helo. Ca tin uuyah beyo. Ca tin naac tin tzimin, hadz in tzimin utial in zeb kuchul uaye. Es que anchah u hakchektal luum in tzimne ca lube ca tin cach in uoc. U maldicion beyo."

Ca tun u ca nucah Ahau, "Hah u than señor. Tin ualah ti. Baanten ma. Pero ma tun tu bel tin ualah ti. Ma almah hach tin betah ti? Ua chanbel ca taci tu tzimin bix cun lubul? Ma tu bel tin ualah ti. Si maldiciartic humppel baal tu bel tin betah ti. Baaxi mu naatic."

"Hah."

"Pues bey cin ualah ti. Hah tin ualah ti. Baanten ma. Pero ua chanbel ca taci mixbaal yuchul tie."

"Helo Ahau. Hah a than." cu yalah ti, ca nucah ti tumen u presidente le caho.

"Pues señor. Ua chen tiolal le helo, tene ma humppel mal piensai, ma humppel baal tin ual ti kazi. Mix tan in he in maldiciartic."

"Pues hah a than Ahau. Pos libreech."

Pues ca bin Ahauili. Ca dzab u libre. Mix kali. Ca dzoc beyo. Tu salvarto.

 

sty24

HUNTUL X-CĦUPAL ANCHAHI U CHAN PAL TZIMIN

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul reye, yan bin huntul u hijae. U kalmah yetel u cħotmah ich humppel cuarto, ma tu hokol. U madrastae cu bizic u yoch, cu bizic u nok. Tulacal baal kabet tie cu bizab ti tumen le madrastae. Le madrastatzil yan tun huntul u hijae, pero le reyo ma u yacumahi. Hebaaxac ca uchuc tie, baax u kati. Le madrasta tun ya ti u yol. Ca tu yalah beya, "Pos tun. Yan in zutic u hel ti le reya. Baaxten tun u hija cu kalaantic: in hija tene ma tu kalaantic? Utial u uile u hija cex cu kalaante, he u uchul ua baax ti!"

Ca tun tu machah, ca tu cħa u uix le tzimno pero hach u yalal u thup u uix le tzimno. Ca tu dza ichil u yoch chucuah. Ca tu bizah ti le otzil x-cħupal kalaan utial u uke. Pero tumen leti u ppoic u nok, u yohel baax kin u ppoic u nok beyo. Ca tu dza tun le chucuah utial u uke. Ca tu yalah ti le reyo, "Coox ilic ua in hija, cex ua ma in kalmahi, ma tu uchul mixbaal ti. Coox ilic ua a hija, cex ua a kalmah bucaahi naach cuarto yetel llave, coox ilic ua ma tu uchul mixbaal ti." Leti tun u yohel baax dzoc u betic ti. Chen ma tu yalic mixbaal ti le reye.

Ca tun man kine. Le otzil x-cħupalo mix u yohel baan dzoc u uchul ti. Chen ca tu uile tu nohochtal u nak. Ca tu yalah le madrasta ti le reyo, "Helo rey! Coten a uilah baax dzoc u uchul ti a hija. Cex a kalmah, tan ua a uilic baax dzoc u uchul ti." Ca tu hozah tun le otzil x-cħupalo, ca tu ilah dzoc u nohochtal u nak le otzil x-cħupale.

Ca tu yalah ti beya, "Hija! Baax cu uchul tech beya?"

"Ma in uoheli tata."

"Pos beyora can a alten." Ca tun hoppol u hadzah. Tu hadzah. Ca dzoc u zen hadzah, ca tu yalah ti, "Xen! Mixbaal a belal. Cex in kalmeche, dzoc a caxtic baal a bete. Behlae xen!" Ca tu xakcħintah u hija.

Le otzil x-cħupal tun cu hoppol u bin. Tu bin, tu bin ich kax. Ca tu ilah tun humppel zaccabe, ca oci. "Haylibe in yum. Dzoc in toholcħintaal tumen in tata. Teni mix in uohel baax cu uchul teni. Mix in uohel baax uchaan teni. Chen dzoc in zen hadzaal. Haylibe." Ca oci ichil le zaccabe, ca tu tacuba. Ti ppati. Ca tu caxtah baal u hante, u motz cheo, baaloob beyo. Ca hoppol u cuxtal.

Ca kuch u kine u yantal le chan pale, ma ca anchahe huntul chan tzimin. Ca hoppol tun u hokol tie beo. Ca man huntul cole, ca tu yalah ti, "Baax ca caxtic uaye, x-cħupal?"

"Uaye in uotoch mam."

"Bix tun uaye a uotoche? Cux tun le chan tzimno?"

"Baax ulak. In chan pal."

"Bix a chan pal?"

"Bey cin ualic tech, mam. In chan pal."

"Ay! Hach tu hahil?" Ca bin alcabi tun. Ca tu yalah ti yum kin, "Ay padre! Ma a uohel humppel baale? Tene tin uilah huntul x-cħupal ti zaccabe, yan u chan pal tzimin."

"Bix ca ualic?"

"Tu hahil."

"Xen a uilah ua he u tal, ca a taze."

"Malob." Ca bin le chan x-nuc. Ca tu yalah ti, "Coox bin. Cu than le yum kino utial a confessartic baax cu yuchul ti a chan pal tzimin."

"Malob." Ca bini tu pache le xunano. Ca kuchi ti ku na, ca oci. Ca tu uilah le yum kino. "Buenos dias padre."

"Buenos dias hija. Baax tun cu yuchul tech beya x-cħupal? Max tech beya? Tuux a tal?"

"Tene u hija huntul rey."

"Tuux a cahal?"

"In cahal ma naach uaye."

"Yan tun a bizcen tuux yan a tata."

"Ma, tumen leti he u ca hadzcen, cu hozcen. Tene mix in uohel baax uchi ten beya. Chen ca tin uilahe, dzoc u yantal in chan pal, ua in chan pal. Mix in uohel baax beyo." Otzil le x-cħupalo. Mix u yohel ua u chan pal beyo. Cu dzocole u chan pal tun.

Ca tu yalah le yum kino, "Max u kaba a tata?"

"Ismael."

"Aha. Malob. Yan in bin than yetel." Ca tun bini. Ca tu yalah tie, "Teche yan ua tech a hija?"

"Yan cachi, pero behlae minaan."

"Tuun dzoci?"

"Dzoc in toholcħintic."

"Baaxten ta toholcħintah?"

"Tumen anhil baal u bete. Cex in kalmah, dzoc u antal u chan pal. Lebetic dzoc in toholcħintic."

"Malob. Coten uaye. Ua ca ualic ten max yetel cahacbalechi, cin perdonarcech tumen dzoc a toholcħintic a hija. Max yetel cahacbalech?"

"Tal fulano."

"Leti tun, le max cahacbalechi, leti tu betah lob ti a hija."

Ca tu thani tun. "Beyora yan a confessar ten baax ta betah ti in hija. Ua mae, cin cimzech beyora."

"Ay rey! Ma a uohel? Tene tin dza u uix tzimin ti a hija utial u uke, pero ma in uohel ua yan u yuchul ti beya."

"Malob. Ua tu patal a zutic ten angel le chan tzimne, ma tin cimzcech."

"Bix tin cin in zutic angel le chan tzimno, tumen dzoc u zihil bey chan tzimno? Ma tu patal in zutic cristiano."

Ca tu machah tun le reyo, ca tu lokaanzah humppel cum aciete. Ca tu uecah yokol le madrastao. Ca eli le xunano. Ca cimi.

 

sty25

XIB BABAAL

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul otzil x-cħupal zat ich kaxe, ca dzocl u bel yetel huntul xib babaal.

Uch cachi yan dzedzec mehen palalobe binoob zi. Ichilobe yan bin huntul x-cħupal. Ca naachchahi u lakoob, letie zati. Ca zunahoob le macobo u caxtobo, pero ma caxtabi. Ca ppat beyo. Yaab haab uch zatac beyo, le macobo cu yalicobe, "Mi hantabi tumen le xib babaala." Chen baale, le x-cħupalo ma cimi mix hantabi. Chen ilabi tumen huntul xib babaala, ca tu bizah tu yotoch.

Ca mani yaab kin beyo, ca anchahi u palaloob le x-cħupalo, chen mehen babaal. Pero letie dzoc tun u naacal u yol te ichil le kaxo. Ca tu yalah ti le xib babaalo beya, "Uye! Xen mas naach utial a tazic ten ulak in nok, tumen dzoc u hataal ten." Pero tu yalic ti le xib babaalo beyo, tu yezic humppel nok tie utial u naatic, tumen le babaalo ma tu patal u than. "Le noka tu kabet ten. Yan a bin mas naach." cu yalic ti le xib babaalo. Le xib babaalo cu naatic xan baax cu yalaal ti tumen le x-cħupalo tumen tu yezic u nok ti. U kat ulak nok. Ca tun bini mas naach utial u cimzic mac utial u cħaic u nok utial u bizic ti u yatan.

U yohel le x-cħupalo yan tun u xantal beyo. Le tun le x-cħupal tac u zut ti u cahalo tumen dzoc u yubic u than mac ma naach ti tuux cahacbalo. Ca tu yalah beya, "Behlae tumen dzoc u naachtal le xib babaalo he u patal in naacal tu kab che." Ca tun naaci caanal, ca hoppol u auat beya, "Antenexi! Antenexi! Coteneex a cħaeneex! Coteneex!"

Yan tun humppel be tu man ma naachi tuux cu bin mac cħa chuc. Tu man huntul mac, cu yalic, "Max cu auat te caanalo te u kab cheo?"

"Ma in uohel. Coneex ile." Ca kuchoob yanal le cheo, ca tu iloob tu emel alcabe le x-cħupalo yan le caanal cacho.

"Tene zen uch zatcen. Bizaben tumen huntul xib babaale uaye. Ca ppaten uaye, pero tene tac in ca zut tin cahal."

"Malob. Coox tun."

Ca tu mekahi u mehen palaloob. Ca tu dzudzah. Ca tu yalah, "Palaloob. Ppateneex, tumen nin caah tin cahal." Ca naaci yokol le carretao. Ca bizabi tumen le h-men chucobo. Ca kuchzabi tun ti u yotoche. "Uaye in uotoch. Hach dios botic teex tumen dzoc a tazceneex."

U mama ca tu uilah u hija. "Ay hija! Cuxaanech ua? Tene tin tuclic cachi dzoc a hantaal tumen le xib babaalo."

"Ay mama! Yan in tzicbaltic tech baax uch ten. Huntul xib babaal tu bizen ti u yotoch, ca tu cahcunten. Behlae yan tac in mehen palaloob. Pero ma tin zut tu caten telo. Zen zahcen ti. Mas malob ca ppatcen uaye tin uotoch ta uicnaleex."

"Malob hija." cu than.

Haylibe, ca ppati tu yotoch. Hach cimac u yol u mama tumen dzoc u zut u hija. Pero ma zame ca tu uilahe tu tal le xib babaalo, tu cuchic u palaloob. Cu than le x-cħupal beya, "Ay mama! Xeneex teex naach. He cu tal in uichamo."

"Hah tun! Zeten kaz a uicham."

Ca tal le xib babaalo, ca tu tucħintah le palaloob te chumuc nao. Ca tun bin le mehen babaalobo yokol u mamao. Ca hoppol u chuchoob. Tu chuchoob tune tu lachcoob u tzen le otzil u mamao. Le nohoch xib babaalo ca hetlahi uenel. Tu ueneloob le mehen palaloob, ca hoki le x-cħupalo. Ca bin u kat ti le macobo ichil le caho ca tacoob utial cu cimzoob le xib babaalo. "Bix tun can a beteex? Bix tun can a cimzeex le xib babaalo beyo?" Ca tu yalah beya, "Haylibe. Coneex thohtic le nao yetel gasolina. Cu dzocole c' thabic utial u lah cimiloob." cu yalic le uatan beyo. Ca tun tu machoob, ca tu thohtoob le gasolina. Ca tu cħepah fosforo. Ca hoppol u elel le xib babaalo yetel u palaloob. Ma tu patal u hokoloob, ca tun lah cimoob.

Ca zutnahi le x-cħupalo yetel u mama, ca ppati cimac u yol u mamao. Ca ppati cimac u yol u tata xan.

 

sty26

U YUMIL LE CHACO

tzicbaltabi tumen Alonzo Gonzales Mo, Ticul

hochtabi tumen Allan Burns

Yan huntul mace ich u cole. Cu pakal u col beyo. Pero le tun u nal le colo lecan lik le chaco ma tu kaxal ich u col. Tanxel tuux u kaxal le hao. Es que u nale casi tu medio cinlaalo beya.

Cu yalic beya u otzil yumil le col beya, "In hahal dios cichcelen! Baaxten tun ma tu kaxal le ha uay ich in cola? Baaxten le chucaanobo cu bulal ha ich u col, tumen lecan lik le hao ti cu kaxli. Tene lecan lik le chaco bin cu betic tanxel tuux. Intial tene ma tu hoyatic."

Como yan humppel x-homol zaccab te chumuc u colo ti yane baal cu meyah kazo, tentasion beyo. Haylibe, le nohoch mac tun, yumil le col beya, cu yalic beya, "In hahal dios. Baaxten ten ma tu kaxal ha uay ich in cole? Baax olal?" Ca hopp u rezar. Ya es tu bet u oracion beyo, ca tipp tuno huntul nohoch uinic t'icnale, nuctac u meex, nuc u pol, zac tu cen tac tu pol, u meex. Ca ahal tie beya, "Hijo. Baax uch tech?"

"Ay nohoch dzul. Ma baax cu yuchul tene. Tin tuclic tumen uay ich in cole ma ti kax le haa. Lecan lik le nuhuch chaco beya, tanxel tuux cu kaxalo. Es que in cole cu ppitic. Ma tu kaxal uay ich in cole."

"Hah."

"Ua cin uilal tuux cu bin cħabil le ha tumen le yum hoyabo, hin bin xan in cħai ca in taz uay ich in cole, cin hoyatic u nal in cola."

"Ay hijo. Ha talel?"

"He in talel, nohoch dzul, nohoch tat. He in talel. Baax in caxce ca in hoyatic uay ich in cola, ca patic in uilic in logrartic humppit u nal le in cola. Ua ma beya tu cinlaal. Minaan ha. Uaye polvo cu likil tac tech ilic."

"Malob tun, hijo. Kuchaan ua tun a uoli ca talcech tuux cu cħa le hao tumen yum hoyabobo?"

"Kuchaan in uol, he in talel."

"Bueno. Ha ta?"

"He in talel."

"Helo. Viernese he in tal cħaech uaye. Uay in man in cħaeche ua tumen ha talel."

"He in talel, nohoch dzul."

"Helo. Malob. Viernes a ppatcen uaye. Uay cin man in cħaech ca xicoon. Cin bizech."

"Malob tun."

"Hayli patic in bin. Viernes in ppatcech uaye. He in mane cħaech."

"Helo. Malob tun."

Ca bina nohoch uinic beyo, nohoch dzul beyo. Le mace, ca ppate. Le tuclic letie maca, "Chen boladas tu yalah beyo." Cu tuclic ma hach baax tu yalah beyo.

Haylibe, Viernese ca talel le maco te ich u colo yumil le col beyo. Ca bin yan u parsel beyo. Haylibe zam kuchce ca tipp le nohoch dzule, nohoch uinic. Ca alah ti beya, "Pues coox uale, hijo, ua tumen ha talel. Pues coox. Tal in cħaech le tal in bet beya."

"Pues coox tun tat. Coox."

Haylibe. Ca bizabi yumil le colo. Chen ichil tu binobi sigue ca caahe tu binoob te beo. Chen dzu ile dzu zatah. Bizabi. Tuux bizabi? Letie chen zatal tu betah. Hayli, ca bizabi. Cu kuchul bin te tuux bizabo ichil yaabach nucuch uincoob beyo, nucuch hoyaboob beyo. Haylibe. Letie mixbaal cu tuclic. Le ca ococ kine tu tzentah, tu hanal. Yan tulacal baal tu hante. Puro pib cu dzabal ti, zaca, baalo cu dzabal ti beyo. Malob u hanal. Haylibe. Ca alah ti tumen le nohoch uinic beya, le yum hoya beya, ti alah ti beya, "Uye. Pues coox tu hoya ualo. Te ta tzimno. Macalmac utz ta uicho."

Ca tu nucah le mac beya, "Letie tu hach polco le cin in bize."

"Ma." ti alah ti beya. "Ma tu patal bizce nohoch tzimin. Hach tah poloco. Tumen ca bizce tzimin hach tah poloco, ca ppatah pachil. Ma ta tal. Ca ppatah pachil. He huntul tzimin yan hach dzoyaano, leti cħecħehecbal u bacilo. Le dzoyaano, le can a cħai."

"Malob tun nohoch dzul."

"Prepararte."

"Malob." Ca tu prepararte tzimno. Ca tu dza u halma. Haylibe.

"Pues coneex tun uale. Chup a chuexo." Ca tu chup u chu beyo. "Teche, hijo, le can manech tu tohi a cole a uohel tuux yan a colo, ca chinchincuntal a chuo ca patac u hoyataal ich u colo."

"Malob tun, tat."

Hayli, ca binoob. Ca t'yilah, ca t'yilah beyo u caah binobo yo' luum. Chen ca tu ilah tu bin u zataal, tu bin u zataal, tu bin u zataal. Chen ca tu yilic tu patal ma tu ilic mix humppel kaax. Ich muyalo yani, pero quien sa hayppel yala muyaloob yani. Haylibe, cet bin tun u chicoteobo. Haylibe, cu binoob. Haylibe, cu yalic tune, "In hahal dios cichcelen! Tu yalah tene nohoch uinic beya, le nohoch dzula, tuux bin yan in colo ti bin cin in chinchinpol in chuo. Pero tuun in? Tuun in? Cin in uile? Bix cin in uilce? Bix in uohel tuux yane? Haylibe. Yan in betic uale."

Hayli. Tu binoob tun beyo. Cu yalah tie, "Pues chinchinpolcint a chu uaye!"

"Malob tun, nohoch dzul." Ca tu he u mac u chuo, ca tu chinchinpolcint u chu beyo. Haylibe. Hoyatoob beyo. Haylibe.

Nueve dias bizaan cu hoyatic u col beyo. Ca zunaho tu catene tuux yanobo. "Haylibe." cu yalah bin tie. "Haylibe. Helz a tzimno. Helzaba tac tech. Zamal in bizcech. Viernes. Preparartaba."

"Malob, nohoch dzul."

Haylibe. Zaztal viernese, "A coox uale xib. Coox uale tuux in cħaech."

"Malob tun, nohoch dzul, nohoch tat." Ca zuti. Ca zuti leti te ich u colo tuux cħauba. Ti ca ppati.

"Haylibe, hijo. Tin chaech uay in cħaech. Uay cin in ca ppateche. Es que patic in bin tu caten tuux yanen cahaanen xano."

"Malob tun, nohoch dzul."

Dz'ilic ich u colo, bulul, pero cichcelen nalo. Hadzutz le nalobo, cuxaantacoob. Le ca tu bin tun te tuux yan le zaccab, x-homol zaccabe, ti xixicaan le tunchoob. Bulab tac ich le luumo, ichil le zaccabo, xixice tunchobo. Es que tu baale tu hokol u boc. Tu bocancil le baalo, tu, tuux hadzaal tumen rayo. Tuux cinzabi letie tentasion, le u kazil le baalo, le tu meyah kazobo ti yun chacobo, le yuntzilobo. Hmmm.

"Hayli." ca yalah mac, "Hach yaabach dios botiob. Tu cinzah ten. Ti hoyat in col xan."

Ca manene, le mac u cimac yol. Hadzutz col, hadzutz baale u col. Hoyataan u col.

 

U TZICBALOOB JUAN THUL

sty27

JUAN THUL YETEL HUNTUL NUC XIB COH

tzicbaltabi tumen Bernardino Tun, Piste

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Yan bin huntul chan Thul zanzamal cu hokol u tzentcuba ti u chakanil zuuc. Chen de repente ca yilabi tumen huntul Nuc Xib Coh. Ca tu yalah Cohe, "Behlae cin hantcecha Juan." cu yalah ti.

Ca tu nucah Juan letie, "Eya. Baanten bin a hanten. Pues tene pataanene in calant le chan chakana 'tial mu ocol mixmac kazcunt ulak mixbaali." cu thana. "Bueno. Humppel modo hin tal ta pach hetuux ca oceche. Hayli ca cuch in uoch zuuce yolal cu patal in tal ta pach."

Ca tu yalah Nuc Xib Cohe, "Pues ua tumen ha tal tin pache bueno pues cin cuch a uoch zuuc." cu than Nuc Xib Coh, ca tu nucah. Haylibe, Juan ca tu kaxah ca cuch zuuce, ca tu dza t'yokol Coh. Ca tu tatalkax tu pach Nuc Xib Cohe tac tu cap yoc. Tulacal tuux tu kaxah. Ca hoppol u bin. Ca yalah Juane, "Bueno," cu than bin, "hebix ta bizah in uoch zuuca pues ta pach xane yan in naacal ta uokole t'yolal u patal in bin mas comodo." cu than bin Juan ti.

Ca tu yalah Nuc Xib Cohe, "Malob. Tumen ca acompañarcene pues tene xane in dzoczic le baax ca ualic." cu than bin Nuc Xib Coh. Juan ca naac tu pach Nuc Xib Cohe. Ca hoppol u binoob. Chen tan u binobe ca tu thabah u chamal Juan. Ca tu yalah Nuc Xib Cohe, "Eya Juan! Bic ta thab le zuuc tin pacho!" cu than Nuc Xib Cohe. Haylibe Juane chen tu yubah. Ca tu ci dzudz tan u bin yokol Nuc Xib Coh. Haylibe, cu xupul u chamale ca tu capah u cabo u chamale yokol le zuuc u cuchmah Coh. Le ca tu yilah Juan dzoc u cħic kak le zuuc dzoc u taclobe tu chi humppel dzonote, Juan ca tu calcħintubae, ca emi. Nuc Xib Cohe ca tu man u ppuppuchcuba u tup tu tane mas cu thabah le zuuc cu cuchmaho. Ca tu karancħintuba dzonot. Pues ti lelo ca tupi. Cu dzocol u tupule u yilic u posible u tupule ca hoki. Ca tu yalah, "Juan bet yolal tenen yan in chucic yol' in hantic. Dzoc u betic ten yolal hebix bin yoltce." cu than Nuc Xib Coh. Ca tzay tu boc Juan.

Haylibe. Pues tan u bin tu pach Juane chen de repente ca tu chucpachahe. Ti humppel nuc xib zaccab yan. Ca tu yalah ti beya, "Baax ca bet. Tech cin pudze Juan."

"Ma tene." cu than Juan ca thanahi. "Tene ti yanen uaye in calant in lath yokol caba yolal ma u hutul. Ma t'ilic? Ta uilic tene uaye yanen hasta labantac in ta uaye." cu than bin Juan ti Nuc Xib Coh ca tu nucah. "Hasta tin uolal tu betahoob ten uaye tac humppel campana ti yolal in col uaye." cu than bin. Cu than ti le Nuc Xib Cohe, "Ma ten a pudzo. Ten hach uch dzabcen uay tumen hahal dios. In calant le yokol caba. Ma ta uilic ua cin lukzic in kab te in lath le caana cu hutul?" cu than Juan, ca tu nucah. Chen tu lukzah u kab Juan ueh ca hutul le zaccabo. Ca tu chen han chicuba tu cateni. "Ua ca uolt a bet ten humppel favore," cu than bin ti Nuc Xib Coh, "ha lath le caan hunzutuca. Tene mix hanal bucaah kin ma hancen ma hanceni." cu than Juan ca tu yalah cu than ti Nuc Xib Coh.

Ca tu yalah Nuc Xib Cohe, "Ua tumen ma xantale Juan pues tene cin lath le caano." cu than Nuc Xib Coh. "Pero bic ma trabarten porque tech in pudzca. Chen tan a ca trabarcen."

"Ma. Ma tene. Tene hahal dios dzamali uaye." cu than bin Juan.

Haylibe. Nuc Xib Cohe ca tu yilhuba trabartaanile ca tu chen lathah le zaccabe. "Ua tumen ta uilah xanchah ma taceni ca colic le chan campana yan ta dzela ca ppatac in talac enseguidas." cu than bin Juan ti. Haylibe ca bin tu chan cħicuba Nuc Xib Cohe u lath le zaccabo. U chen lathmah naac u yol Nuc Xib Cohe ma tac Juane bihaan tu hanale. Ca tu han paytal le campana alaal tie, le ca lubi nuc xib dzibilnail cucul chi tie ca zith yalcabe Nuc Xib Coh. Haylibe cu hokole ca tu yalah, "Eya pero Juane dzoc u zen trabarcen. Yan in chuce yolal u patal in hantic." cu than bin Nuc Xib Coh. Ca tzay tu boc Juan. Tan u bin tu pach Juane chen ca tec ilahe ti humppel nuc xib taz kancabe te ci yani u machmah humppel x-tab caani. Tan u baaxali.

"Eya Juan! Tech in pudze." cu than Nuc Xib Coh.

"Ma. Ma teni. Tene in machmah u tabil caani yolal mu lubul. Ua cin halkabtce adios cu hayal yokol cab." cu than bin Juan. "Paat a uilic bucaah hadzutzil le u tabil caan in machmah." cu than bin Juan ti. Juane cu chen ci tu zith caanale cu yalic ti le x-tab caanilo, "Motzaba x-tab caanil! Motzaba x-tab caanil! Motzaba x-tab caanil!" Cie than u chen bin caanal. Cu yalic tie, "Zadzaba x-tab caanil! Zadzaba x-tab caanil! Zadzaba x-tab caanil!" le cu ca emi cabal. Nuc Xib Cohe chen tan u yilic.

"Juan, chen tan trabarcen." cu yalic Nuc Xib Coh.

"Ma. Ua ca machmah le x-tabil caana ha uilic bucaah hadzutzile." cu than bin Juan ti Nuc Xib Coh.

Haylibe, Nuc Xib Cohe tan yalice, "Juan. Yan in hantcech. Tech in pudze. Dza zen betic ten a uolal. Yan in hantcech."

"Ua tumen a kat a hantcene, hantceni, pero lo que es yokol cab xan yan u xulul. Ma ta uilic. Le in machmah u tab caan." cu than bin Juan ti. "Machtene! Pero bic tubul a ualic le baax cen a uolt cin ualtecha." cu than bin Juan ti.

Ca bin tu yilah Nuc Xib Coh de que hach hadzutze ca tu chen machah. Ca chen hopp u yalic Nuc Xib Coh, "Motzaba x-tab caanil! Motzaba x-tab caanil! Motzaba x-tab caanil!" tan chen bin caanal. Tu chen alic bin tu caten, "Zadzaba x-tab caanil! Zadzaba x-tab caanil!" ci cu chen emi cabal tu caten. Pues le cu betce ca bin yalah ca bin tub tie. Ca tu yalic, "Motzaba x-tab caanil! Motzaba x-tab caanil! Motzaba x-tab caanil! Motzaba x-tab caanil!" Tub yalice le u yalic cu tub tie u modo alic tie Nuc Xib Coh bix u betce ca hopp u yalic u motzcuba le x-tab caanilo. Chen tan u hach motzcuba ca thocchahe, ca lubi Nuc Xib Coh. Dzoc u lubule ca zunah tu yole. Ca tu yalah, "Eya! Pero le Juano dzoc u tippil u zen trabarcen! Yan tun in hantic!" cu than Nuc Xib Coh. Ca tu tzay tu boc Juan. Juane bin u betah huntadzac tu chakanil humppel tuk. Haylibe, cu kuchle ca tu yenzah diez u cuchul tuke. Ca tu paic. Haylibe, ca hopp u hantic. Chen nayal yol tan u hantic le tuko ca tu tippil Nuc Xib Coh.

"Eya Juan! Tech in pudze!" cu than Nuc Xib Coh ti. Haylibe, pues tan u kuchul Nuc Xib Coh t'yicnale.

"Bix tun a uohel? Tene desde dzanen uaye utial in zen pa u tukil tulacal le chakanil tuka tumen hahal diose." cu than. Juane cu machic le tuko, cu nathoctice. Dze!, cu paic. Cu machce, cu hantic.

"Juan. Pos baax le ca hantic beyo?"

"Pos ma ua ta uilce baax cin hantca? In huevos cin hantic." cu than bin. "Ua ca bet tech beyo mas nuctacoob, debe ser mas hach ci u nek uale." cu than bin Juan ti Nuc Xib Coh. Nuc Xib Cohe chen tan u yubic. Pues tan ichil u chen betic beyo ca hopp chen ilicuba trabartaale. Ca hopp u bin, ca hopp u nadzcuba yicnal Juane. U hach ilahe. Juane cu nathoctic tuko. Dze!, cu paic. Cu machce, cu hantic. Cu yalic Juan ti Nuc Xib Coh, "Hela! Probar u nek in huevos a uuya." cu than bin ti. "Ca uuy ua ma len malob." Cu machah Nuc Xib Cohe ca tu hantah. Pues tan u hantce cu yubce malob. "Ua ca uolte bet tech beyo." cu than bin Juan ti Coh. Haylibe Cohe tu chen ilahuba trabartaani beyo. Ca ci etzcuba yokol humppel tuniche, ca hopp tu mach le tuko, ca hopp u paic. "Ma leti lelo! Letie a huevos! Letie u nek malobo. Ma letie!" cu than bin. Pues haylibe ichil u chen trabartaale beyo ca bin tu hozah u huevos Nuc Xib Cohe. Ca tu peccuntah yokol le tuncho. Yacħ! Ca tu puchah u huevos bin Nuc Xib Cohe. Ca cu tec calaancali, ca cimi. Ca tu yilah Juan dzoc u cimil Nuc Xib Cohe ca zith yalcab. Tan chen papaxkabe bin tu betah. Pues le baax tu betah beyo ca tu yilah dzoc u cimzic Cohe bin tu betahe. Ca manen telo ti ppucaan Juan cimac yol dzoc u cinzic Nuc Xib Coh.

 

sty28

JUAN THUL YETEL HUNTUL NUC XIB COH

tzicbaltabi tumen Bernardino Tun, Piste

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Yan bin huntul chan Thul zanzamal cu hokol u tzentcuba ti u chakanil zuuc. Chen hunppel casualidad ca tu yilhuba yetel huntul Nuc Xib Coh. Ca thani. "Baax ca betic Juan?" cu yalah.

"Mixbaal. Tuxtaanen utial in chan pacte ua haycuch zuuc. Ua utz ca bizcabae he a cuchic ten cacuch le zuuca tumen tene dzoc in hach canal."

Ca tu yalah Nuc Xib Cohe, "Pero Juan, baaxten camaac? Hin uantceche." Ca dzab cacuch zuuc tu yokol, ca kax tu pach. Ca actantabi tumen Juan. Ca hopp u binoob.

Ma nachac u ximbalte ca tu yalah Juan, "Ua ca uolte, he in naacal te tu yokol le zuuco. Ten dzoc in hach canal."

"Naacen Juan." cu yalaal tumen Nuc Xib Cohe.

U dzocol u ci naacale ca tu hozah u hirichchop yetel u chamal. Ca tu thabah.

"Eya Juan, bic a thab le in cuch zuuco."

"Mataan." cu than Juan. Ca hopp u ci dzudz. Le cu dzocol u dzudze ca tu hupah u cabo u chamal ichil le zuuc cuchaan tumen le Nuc Xib Coho. Le ca tu yilah dzoc u thabal malobe Juane ca tu pulhuba. Bin tu betah calicil otzil Noh Xib Cohe ca hopp u man u ppuppuchcuba. Tan u yelel le zuuc tu pacho. Le cu betice ca kuch tu hal humppel dzonot. Ca tu pulhubai ca pathi u tupul le zuuc u cuchmaho. Ca dzoc u tupul le zuuc u cuchmaho ca hopp u hokol u cħuclancil tu motz cheob. Ca tu tuclah, "Juane, dzoc u trabartene. Tuux cin in chuce yan in hantic." Ca hopp u bin tu boc Juan.

Chen tan u bine huntadzac u bin yanal humppel zaccab. Napulac cu yilic Juan. Ca tu yalah tie, "Juan, tech in pudze."

"Bix a chen uohel." cu than Juan. "Tene, desde cu yantal yokol cabe ca dzab in lath le caana. Ua ca uolte he a tal a chan uanten in lath le caana tumen ua cin ppatice he cu lub yokol cabe."

"Eya Juan. Chen tan a tuzcen. Tech in pudze."

"Bixi tun a uohel?" cu than Juan. "Coten ca uilah ua chen tin tuzcechi. A uilah tuux uacbalene hasta dzoc u hach tamtaal? Ti bucaah kin dzabcen uaye. Tene uiihen, ukhen. Bucaah kin mixtuux cu patal in bin. Ua tumen uchac a betic le utz cin ualic techo tene hach mix bikin cu tubul ten le utz can a bet teno."

"Pero Juan, ua tumen ma tan a xantale hin uantceche." Ca bin otzil Nuc Xib Cohe, ca tu chen cħiclantah yicħacobi.

Juan ca tu yalah ti, "Ua tumen ta uilah ma zeb tacene ca han paytic le chan campana yan ta tzelo tu yolal ca in uuyal ca tacen. Pero bic a halcat le caano. Ua mae he u xulul yokol cabe."

Otzil Nuc Xib Cohe. Cu yoltic u ppate. Cu hoppol u hutul le zazcabo. Cu chen han cħicubail. Juane le ca tu yilah dzoc u trabartic le otzil Nuc Xib Coho, bin tu betah. Leti Nuc Xib Cohe canal tu betahe, ca hopp u chichibal tumen le xuxo. Le alab ti campanailo ma campana, chen humppel nuc xib xux. Le ca hopp u chibile ca hok yalcab. Ca tu yilah de que ma lub le caan cu yalaal ti tumen Juano. Ca tu yalah le Nuc Xib Coho, "Le Juano dzoc u hach yaabtal u trabartcen. Tuux cin in ca ilae hach yan in hantic." Ca hopp u bin tu boc.

Juane dzoc u ci naacal tu kab huncul che yokol humppel haltun ti yolal ca yanac u yochel ichil le hao.

Ca tu yalah ti Juan, "Yan tun in hantcech. Dzoc u hach tippil a tutuzcen." Ca tu caca u yuk le hao. Cu yilice leyli ti yani ca hopp u yukic ulak. Ca tu yilahe de que Juane leyli ti yane. Ma kuchuc ticnali. Ca hopp u ca ukic. Le ca tu yilah Juan hach taytac u xicil u nak otzil Nuc Xib Cohe ca tu piccħintuba. Le ca tu yilah Nuc Xib Coh dzoc u pulcuba Juane ca tzay tu pach. Ma nacha tu pache ca xic u nak mientras Juane cimac ol ca tu yilah dzoc u cimile u hach enemigo. Ca hopp u ci man hach cimac yol yanil tac behelae.

 

sty29

JUAN THUL YETEL HUMPPEL COH

tzicbaltabi tumen Baltasar Maz, Calkini

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Ca kuche Juan Thul yanal humppel zazcabe, u tan na bacan humppel Coh. Ca kuche tu baxal chan Juan. Ca katah tie, "Baax ca betic?"

Ca tu yalahe tu baxal zadzaba x-tab caanil, motzaba x-tab caanil, zadzaba x-tab caanil, motzaba x-tab caanil. Ca tu yalah ti Cohe, "Anteni."

"Bix tun cin in bete?"

Ca alab tie, "Zadzaba x-tab caanil, motzaba x-tab caanil, zadzaba x-tab caanil, motzaba x-tab caanil."

Cu kuchul ti humppel chakan tan u man humppel mayol, tu tocic le chakano. Cu man yalcab Juane ca tu yauat, "Chuchuh yel u cep Cohero! Chuchuh yel u cep Cohero!"

 

sty30
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

CHAN THUL ICHIL LE ZACCABO

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul chan thule, tu chucpachtaal tumen huntul h-dzone. Dzoc tun u canal alcabe ca tu yilah humppel zaccabe, ca oci. Tu tuclic beya, "Machiz! Ua cu ocol le uinic uaye, yan tun u dzoncen. Bix tun cin in bete? Nin caah in lath le zaccabo. Ua cu ocol uaye cin ualic tie desde zihcene tin lathtic le zaccaba." Ca tun tu lathtah le zaccabo.

Zam lelo cu tal le h-dzono. Cu yalic beya, "Ah chan thul. Dzoc in caxticech. Beyora cin in dzonecha!"

"Ay nohoch dzul, ma teni!" cu yalic ti. "Desde zihcene uay yanen ten tela. Tin lathtic le zaccaba. Ua mae, cu lubul."

"Am beyo?" cu yalic le h-dzono.

"Beyo." cu yalic chan thul. "Ti yan in mama te ichil le zuuco. Ua ca machic le zaccaba cin bin in ual ti ca tac u uanten, tumen dzoc in canal."

"Malob." cu yalic le h-dzono. Ca tu lathtah le zaccaba. Ca tu yilah chan thul dzoc u tuzic le maco ca bini. Le h-dzon tuno tu tuclic he u zut le thulo. Tu paatic u zut le thulo, pero ma zunahi. Bin tu betah.

 

sty31

JUAN THUL, YUM EK, YETEL MA X-BIIL

tzicbaltabi tumen Balbino Ek, Piste

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Dzoc anac bin u yantal hunppel huh, Yum Ek u kaba. Chen humppel u kinile ca man Yum Juan tu hol u nail Ma X-Biil. Cu man Yum Juan tu hol u nail Ma X-Biil ca tu yalahe, "Baax ca betic X-Nuc Biil?"

Ca tu yalah Ma X-Biil, "Eya Juan. He in tac a hol ti Yum Ek."

Cu tal le Yum Eke. Ca tu yalah Ma X-Biil, "Eya Yum Ek. Ua ca uohelte tan yalic tech Juan he bin u naacal ta uokole."

"Bey cu than le Juano? Pues ppate. Bin in caah in hante." Ca bini Yum Ek.

Ma zame ca man Juan. Cu mane, cu yalah ti Ma X-Biil, "Baax ca betic X-Nuc Biil?"

"Eya Juan. Hedzaba. He in tac a hol ti Yum Eke."

"Eya. Baax cun u chen bete? Cin machce, cin uauacnathic."

"Eya. Pos he in tac a hole, Juan. Dzoc a hach tippil a ualic baal ti Yum Ek."

"Eya bin ma cin betic. Ca ual tie ma zahcen ti."

Pos chen humppel u kinile ca ilab Juan tumen Yum Ek kohaan ti chilaan chumuc chakan. "Eya Juan." cu than Yum Ek. "Hasta ca tun kuch tu kin in uilcech. Behelae tun can a bot ten le baax ca zen alic teno."

Ca tu nucah Juan, "Eya Yum Ek. Ma tan a uilic tene kohaanen? Ca hantcene letie kohaanil yan tena leti cun tzayal tech, leti cu bin cinzcech. Ua uchac a betic utz a bizcen."

"Tuux tun cin in bizech?"

"Tin nail, tumen ma u patal in bin."

"Ua tumen beyo hele." cu than Yum Ek. "Pues naacen tun tin uokol." cu than Yum Ek. Ca chanbelic Juane, ca naac yokol Yum Ek. Le cu yoltic bin Yum Eke cilin ca lub Juan.

"Ay Jesus! Dzoc in lubul. Ua yan letie le baal cu dzaic yokol u tzimin dzulobe cin chan nathic yolal ma tin lubul."

Ca tun yubah Yum Eke. "Pues patic in bin in cħae, Juan." Ca tale u cuchmah, ca tu yalah ti Juan, "Hela Juan. Coten." Ca naac yokol Yum Ek. Le cu yoltic bin Yum Eke ca lub Juan.

Cu yalic Juane, "Ua yan chichich mazcabe ma tan in lubul."

Cu yalic Yum Eke, "Pos patic in bin in cħae." Cu tale ca tu yalah ti Juan, "Eya. Pos Juan, hela a mazcaba."

"Ehen," cu than Juan. Ca lik Juan, ca tu hentantah u mazcab. Ca naac yokol Yum Ek. Le cu naacale cu yoltic ximbal Yum Eke. Cilin, ca lub Juan.

"Ay Jesus," cu than Juan. "Eya Yum Ek. Dzoc in cinpahal. Ua yan le baax cu dzaic tu chi u tzimin le dzulobe cin chan dza ta chie. Uchac ma in lubul."

"Yan ua tun, Juan?" cu than Yum Ek.

"Yan."

"Pos patic in bin in cħae, Juan." Ca bin Yum Ek. Cu kuchule ca tu cħaah. Cu tale ca tu yalah ti Juan, "Eya hela Juan. Dzoc in dzaic." Ca chanbelic, ca tu hupah ti ni Yum Ek. Ca tu ci kaxah tu pachca Yum Ek.

"Pos patic in naacal." cu than Juan. Ca naac Juan yokol Yum Ek. Ca hopp u binoob. Chen ichil u binobe ca hopp u chan thanic Yum Ek le tie Juano. Cu yubice tun chan nanathal. "Eya Juan." cu than Yum Ek. "Bic hahac le baale."

"Mataan!" cu than Juan. "Chen a uohel mac zuc u betic u mayolile leti cu chen kahal ten."

Cacate cu thanic cu chan uauacnathic. He ca tu cħaah be u binobe ca hopp u cocolic u chi Yum Ek. Ca tu hiltah u mazcabe, ca hopp u hehen ppuchtic Yum Ek. Tun ppuchte, tun cocolic u chi Yum Ek, ca kuch ticnal Ma X-Biile.

Ca tu yalah Juan, "Eya X-Nuc Biil. Ma tin ualah techi he in uauacnathic Yum Ek. Biix ca uilic? Ma tan in betic ti?" Ca hopp u hahadzic. Le bin cu betce ca tu cinzah Yum Ek.

Cu yilic Juan dzoc u cinzic Yum Eke ca tu ppatah. Ca zunahi. Cu zute ca tu lapp huhulchete Ma X-Biil. Le cu hokol yalcab otzil Ma X-Biil, le cu hokole cu tzayal yalcab Juan tu pach Ma X-Biil.

 

sty32
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

CHAN THUL YETEL CUCLINTAOB

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul mace, bin dzon ich kaxe. Ca tu yilah huntul chan thul, ca tu yalah beya, "Beyora cin in dzon le chan thulo." Ca hoppol u bin tu pach le chan thulo pero ca zat ti tumen le chan thulo zeten chich u alcab.

Le tun le chan thulo kuchi ti humppel chan mul ta, ca tu yilah yaab cuclintaob yani. Cu yalic tun beya, "Ay in uetxibileex! Tu chucbil in pach tumen huntul mac yetel u dzon. U kat u cimzen. Antenexi!"

"Bix tun cin in antech?" cu yalic huntul le cuclintaobo.

Cu nucic thul beya, "Le can kuchuc le maco ca ualiceex beya, 'Tzelabaex tin bel in uetxibileex. Ua ca hakzic u yol in tzimne bix cin in bete? Ma tin in kuch le cuch cin bizca.' Beyo can a ualeex."

"Malob!" cu yalic le cuclintaobo. Ca tun bin u taccuba le chan thulo.

Le cu tal le maco, ca hoppol u than le cuclintaobo beya, "Tzelabaex tin bel in uetxibileex. Bic a hakzeex u yol in tzimin. Ua ca hakziceex u yol in tzimne, ma tin in kuch le cuch cin bizica." Bey cu yalic le cuclintaobo ca nadzi le maco. Ca ualchahi, cu patic u man le tzimno, pero cu yilice mixbaal cu tal te beo. Le cu betice, ca chin u yich cabale, ca tu yilah le mehen cuclintaobo. Ca tu yalah beya, "A chan meheneex cizineex! Teex bacaan ca auateex tela!" Ca machah huntule, ca tu dza tu chi. Ca tu yilahoob le chucaanoob dzoc u machah le huntulo, ca lah binoob.

Le tun huntul yan tu chi le maco hopp u yalic beya, "Uye! Tu hahil ua zucech yetel a vecina?"

Le tun le maco ma tu nucic tumen ua cu nucic yan u hapic le u chio. Cu hokol tun le chan cuclintao.

Ca tu yalah le chan cuclinta tu caten beya, "Uye! Tu hahil ua zucech yetel a cuñada?"

"Humf!" cu than le maco, pero leyli ma tu hapah le u chio.

Cu hoppol u tuclic le cuclintao bix tun yan u betic utial u hapic u chi le maco. Ca tun tu yalah beya, "Uye! Ha ua zucech yetel a mama?"

"Ha!" cu yalic tun le maco. Ca tu hapah u chi, ca hoki tun le chan cuclintao. Bin tun tu betah. Ca chin u yich le maco utial u cħa ulak utial u dza tu chie, pero minaan mix huntul. Dzoc u lah binoob. Cu than tun beya, "U chan meheneex cizin! Tu olal teexe dzoc u pudzul ten le chan thulo. Behlae ma tin in hante tumen texe chen tuz ca betceex!" Ca tun bin tu yotoch.

 

sty33
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

CHAN THUL YETEL LE ZAC CIB MACO

dzibtabi tumen Alejandra Kim Bolles

Yan huntul mac, tu betah u col. Ca tu pakah hunkan ic. Ca hoppol u hantaal ti, ca tu cħuctah, ca tu ilah thul bacaan hantic. Ca tu yalah le maco, "Yan tun in chuccech." Ca tu yalah, "Nin caah in bete humppel mac zac cib." Dzoc u betice, ca tu bizah ich col. Ca tu dza tu bel le chan thulo. Dzocole ca bini tu yotoch.

Ulak kin cu zaztale, ca bini ich le colo. Le ca kuchi hach tu ocol le chan thulo. Ca uali u yile, ca tu yubah baax cu yalic le chan thulo. Cu yalic beya, "Tzelaba tin bel, ca uyic! Ua mae, cin malacech." Ca tu lahah le chan mac zac cib. Ca taki u kab tumen tatakci. Le ca tu yilah ma tu patal u lukzice, cu yalic beya, "Tan ua a tuclic minaan ulak in kab?" Ca tu ca lahah, ca taki ulak u kab. Tan u yilic ma tu patal u lukzic u cappel kabobo ti le maco cu yalic beya, "Ta tuclic minaan in uoc?" Ca tu cochatah, ca tak xan u yoc. Ca tu cochatah yetel ulak u yoc, ca taki xan. Cu yalic tu caten, "Tan ua a tuclic minaan in nak?" Ca tu hadzah le mac yetel u nak, ca taki xan.

Ca tun nadzi le yumil col, ca tu bizah tu yotoch. Cimac u yol le nohoch mam ca tu yilah yan u hantic le thulo. Ca tu yalah ti le u ichamo, "Yan in betic malob hanal." Cu yalic le maco, "Malob. Bete. Tene nin caah in cħae in compadre ca mul hanacoon." Ca tun bini

Le tun le nohoch mam u kat u mache le thulo utial u cimzic, pero le chan thulo ca hoppol u than, cu yalic beya, "Ma a zeb cimzcen. Ca okotnahcen, a uile."

Ca tu yalah le colelo, "Chen a tuz!"

Ca tu yalah le chan thulo, "Chaeni ca patac in okot ca a uile."

"Ua ma ta bine, cin chaicech."

Cu yalic le thulo, "Ma tin bin."

Ca chabi, ca hoppol u okot. Tu ppitinpul, chen baale humppit cu betice cu mas naachtal tac ca bini.

Le ca tal u yichamo tu zeten okol. Ca tu yalah u yichamo, "Baax ca oktic cole?" Ca tu yalah le colelo, "In hanal thule pudzi." Ca ppate mixmac tu hantah thul ti le kina.

 

sty34

JUAN THUL YETEL COCAY YETEL CĦO YETEL MUCH

tzicbaltabi tumen Bernardino Tun, Piste

Tu tiempoil bin norte, yanhi bin humppel thul yetel x-cocay yetel cħo yetel huntul much. Utial u tiempoil norte tu betah bin hach bul cabal. Juane tu kaxtah humppel tuniche, ca ci naac ppuctali. Ca tu juntarcubai x-cocay, cħo, yetel muche utial u hakzaal yole, utial ca lukuc te tuux ma chulo ca u yanacoob letiobi. Hayli ca bin tuxtabi much tanile utial man yalcab tu yicnal Juane utial cu hake yole utial ca lukuc tuux ticin. Ca bin le muche ca man yalcab tu yicnal Juan tu yolal u hakzic yol. Ca tu yalah Juane, "Baax cizinil cu bin beya? Mix u yex yan tan bin." cu than bin.

Cu kuchul na x-cocaye ca tu yalah ti, "Baax tu yalah tech?" cu yalaal bin tumen x-cocay.

"Tu yalah ten baal." cu than bin. "Tu yalah tene ca tu yilah dzu manen ualcabe, cu yalah, 'Baax cizinile cu bin bey mix u yex yan. Bucaah kaz cepila.' cu than ten."

"Bueno," cu yalaal bin cħo, "pues xene ca hakez yol yolal u lukul telo ca patac c' yantac toone, pos toone nu caahoon cimil te ich hao." cu than bin.

Haylibe, ca bin nuc xib cħoe, ca man yalcab hach nadz tu yicnal Juan. Ca tu yalah Juane, "Baax kakaz baal le cu bin bey bahaan che tu yit?" cu than bin.

Haylibe, chich be bin tu betah. Cu kuchul na x-cocay ca tu yalah ti, "Baax tu yalah tech Juan?"

"Pues ma luk te puesto. Tu yalahe, 'Baax kakaz baal le cu bin bey bahaan che tu yit cu bin? Zen kaz cepa.' cu than bin."

Hayli. Pues behlae ten cin bin ca uileex de que he in lukzic te puesto." cu than bin x-cocay. Ca bini. Cu kuchuli ca hoclah hach nadz tu yicnal le Juano. Ca hopp u hop u kak. Juane ca hopp u hahan dzitic yich. Tu tuclice rayo cu hadzic. Pues naac u yol bey ilic hach dzoc u hach nadza tu yicnal Juane, u hach nadza tu yicanle. Ca tu hach hop u kake. Juane ca tu hach hopp u hahan dzitic yich. Todavia leyli seguidos ca dzit yalcab Juan. Letie ca luk te puesto zahac ca hadzac tumen chac. X-cocay tun, cħo, yetel muche ca ci yanhiob te puesto tuux ticino. Juane ca tu pululba ich hae. Ca bin caxt tuux u yantal leti. Tu cħa zahcile, ca bini. Tu tuclahe leti le chac cun hadzco.

Pues ca manen telo x-cocay, cħo yetel much cimac yoloob u ci yanoob te puesto, mientras otzil Juane dzoc u bet u bin u puluba ich ha u manez yaabach trabajosoob. U dzoc lelo.

 

U TZICBAL BAALCHEOB

sty35
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

CĦOCĦLIN YETEL ZINIC

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul cħocħlin yetel huntul zinic. Le cħocħlin, tumen chen kay cu betice ti le yax kino, ma tu bin u caxte u yoch. Tan u kaxal ha yetel toz ha, tan u kamtal le iko, lebetice ma tu patal u hokol u caxte u yoch. Ca tun tal le ceelo, ca hoppol u uiihtal, ca bin tu yicnal huntul chan zinic, ca tu yalah ti, "Uye, Chan Zinic. Pay ten humppel chan ixim utial in hante, tumen tene ma tu patal in hokol in caxte utial in hante, tumen zeten ceel."

"Cux tun tu yax kin, ban ta betah? Ma ta caxtah baal a hante?"

"Tene chen kay tin betah."

"Ua chen kay ta betah, behlae xen okot."

 

sty36
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

HUNTUL X-NUC OCH HACH TAC U HANTIC PUT

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul x-nuc oche, zeten utz tu than u hantic u takni put. Ca bini ich col, ca mani tuux yan humppel chum put, chinchincbal u takni. Ca hopp u naacale, pero caanal tun, ma tu patal u kuchli. Bey cu betic, ca man tulacal le akabe, ma kuchli tuux yan le puto utial u emze, utial u hante. Naacal u yol yetel ma tu patal u emzice. Ca tu yilah tu zaztale ca tu yalah beya, "Humf. Yax chune, ma tac in hantic le puto. Mix takni."

 

sty37

U SEMILLAIL IXIM

tzicbaltabi tumen Balbino Ek, Piste

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Ca bin yanhi u hozaal u semillail ixim. Ca alab ti tulacal baalcheob, "Bin u caah hozbil semillaob." Ca tu juntartubaob, ca alab tiobe, "Bin u caah hozbil tulacal semillaob utial pakal."

Ca bin tu yalah Toh, "Tene," cu than bin Toh, "patic in bin tanil. Heli in uuyic a maneex ca ahene tumen ti cin bin uenel te beo." Pos ca bini. Cu tactal u uenel ca chilahi uenel ca tu pehcuntah u ne te yokol le beo. Le ca hopp u man u yet uinciloob binobe tun uenel. Pos ca hopp u man hach yaab u yet uinciloob bini.

Cu kuchulobe. Ca tu cħaah leti le Ceho u semillae buul. Ca tu cħaah leti le Ceho. Cu kuchul Citame ca tu cħaah u semillae ixim, ca tu hozah. Ca tal Cuuc ca tu cħaah u semillae kum, ca tu hozah. Cu tal Tzube ca tu cħaah iz, ca tu hozah.

Cu tal letie le Halebo. Ca hopp u man mehendzul le iximo ca tu yalahe, "Hach minaan ta ppateex teni in chan cħai."

Ca alab ti tumen Citame, "Teche ma yaab a hanal techi, tumen teche chichanech." cu yalic bine.

"Pero tene kanan in betic in cħil utial in chan putic in gasto tumen hali can xupce. Lebetice kanan in chan putic utial in tzentcinba yetel in palaloob. Ma tun lebetice kanan a chan pakcech."

Ca alab tie, "Pos manen utial a mehendzulte."

Ca tu yalahe, "Cexi tun trabajoe yan ual in man in mehendzulte cexi tun ca cinzaalcene."

Pos zanzamale cu bin bete u caxte le tuux ppataco. Pos humppel kinile ca ilabi tumen le h-dzonobo ca pudzi. Ca tu yalah le dzono, "Pos yan in tal in cħucte le Haleba." Pos ca zunahi a tiempoe ca kuche le h-dzono ti yani tan u chan tzentcuba. Ca dzoni ca cinzabi. Ca manen zame tun pocaal.

 

sty38

X-CHAN CĦOMAC YETEL CHAC MOOL

tzicbaltabi tumen Baltasar Maz, Calkini

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Cu yalic X-Chan Cħomace nu caah dzon. Cu tu dzonah humppel chan memech. U machmahe ca ilab tumen Chac Mool.

"Baax ca man a bete?"

"Tin dzonic baax u hant in palaloob."

"Coox. Cin bizcech tuux dzonahen. Ti yan yalalil humppel uacax tin cinzah." Ca zib hunppit ti hunppit u biz ti yaloob. Ca alab tie, "Behelae u tuil in dza tech. Zamale ca tal a uilen uaye."

Cu zaztale ca bini. Chan Chac Moole ca alab tie cu dza antal. Ca alab tie, "Ca naacac tu kab che tuux cun katal le uacaxo." Cu dzocole ca tu yalahe, "Cha u man ta uicnal. Can a uilah dzin pulcimba yokole ca pulcaba tin pach yokol le uacaxo. Tene," cu than Chac Mool, "tu chehil u cal cin in mache. Teche, tu pach ca tale."

Ca naacoob. U katbal le uacaxo. Chac Moole tu pultuba tu chehil u cal. Letie X-Cħamace tu pach. Ca cinzhoob. Ca dzoc u hanal Chac Moole, ca tu zihah yalal ti X-Cħomac.

Cu hopp u pputic tuux yan yaloob. Ca tu yalahe, "Pues behlae tun cin bin." Ca bin. Ca naac tu kab le che tuux yanhi Chac Moole ca tu yilah u tippil humppel nohoch uacax. Ca tu yalahe, "Letie cin in cinzah." Le ca kat le uacaxo ca tu pulhuba yokol. Ca tu yubah uacax tak le baal tu pache ca han cheknahi. Letie otzil X-Cħomace ca han chektabi ca cimi. Ca ilab mix tu tal tumen Nuc Xib Cħomace ca bin ilbi. Ca ilabi ninicħ u co anhi.

"Eya! Tech x-nuc cizin! Cimac a uol chen cheeh. Coox ahen! Ma ua tu kahal a ualoob?" Ca mache, ca ilabe de que cimen. Ca bin Nuc Xib Cħomac yal ti u palale, "A mamaexe bin dzon tu hune ca cinzabi.

Pues behlae ca manen tolo leyli ninicħ u coe."

 

sty39

CEH YETEL AC

dzibtabi tumen Alejandra Kim Bolles, Ticul

Yan bin huntul nohoch Ceh yetel huntul chan Ac. Ca tu yalah Ceh ti Ac, "Ua a kate, coox chan betic humppel apuesta cac' ile maax mas chich u yalcab."

"Malob!" cu than Ac. Ceh tune ca hopp u cheeh. Ca tu yalah Ac beya, "Baax ca cheehtic? Tene zen chich cin alcab. He in ppatceche."

Ca tu nucah Ceh, "Bix tun cun chichtal a ualcab? Tene, tumen nohochen, mas chich cin alcab."

Ca tu yalah Ace, "Pos malob. Las doce zamal cin uilcech uaye."

Ca bin Ac u thane u lakoob. Cu kuchule, cu yalic ti u chucaanobo, "Dzoc in betic hunppel apuesta yetel Ceh utial hunppel chan chuclan alcab."

"He ua tun a betce?"

"Tin ualah tie, 'Hele!'"

"Baax tun kin?"

"Tancoch kin zamal tin ualah ti Noh Xib Ceh."

Ca tu yalah u lakoob, "Pero Nohoch Ac! Bix can a ganarte le Noh Xib Ceho. Leti zen chich u alcab."

"Pos ua ca anticenexe he in ganartice."

"Bix tun?"

"Pos teexe can a tzolcabaex te beo ti huhunkan utial a nuciceex u than la Ceho hebix u bin te beo."

"Malob. He'c anticeche."

Ulak kine kuchi le Aco tuux tan u pataal tumen le Ceho. Ca tu yalah beya, "Dzoc in tal. Coox te yokole le apuestae."

"Pos coox."

Ca tu yalah Ace, "Pos patic in bin tanil. Le ca uilic dzoc in chan nachtale cin thancech." Ca bin Ac. Le cu yubic Ceh "Uye X-Nuc! Coox!" le cu hokol yalcab.

Cacate cu uatal Ceh utial u uilic tuux yan Ac. Ca tu yubah u than ulak le aco te tanilo, "Uye X-Nuc! Coox!"

Cu nucic Ceh beya, "Coox X-Nuc! Tene chich in tal."

Otzil Ceh. Cex u chichcuntic u bine ma tu patal u chucpachtic le Aco. Le cu canale cu uatal. Le cu uatale le cu thanaal tumen ulak le ac yan te mas tanilo. "Uye X-Nuc! Coox!" cu yubic mas tanil tucaten. Ca ca hokol Ceh yalcab utial u chucpachtic Ac. Cu chan helel tucaten le cu ca thanaal tumen ulak le ac te tanilo.

Le cu beticoob le acobo. Ca tu yalah Ceh beya, "Dzoc beya Ac. Ma tu patal in ganarticech tumen tene dzoc in hach canal. Mi mas malob c' ppatac le chuclan alcabo."

"Pos ua dzoc a canal alcabe baax uchac a ualic?" cu than le Aco.

"Baax yan'c ale?" cu than le Ceho ti le Aco.

Ca tu yalah Ace, "Pos ma baax. Bey dzoc a rajartcaba ti le thano pos behlae nin cin toc a ppoc."

 

sty40

CEH YETEL AC

tzicbaltabi tumen Balbino Ek, Piste

hochtabi tumen Manuel J. Andrade

Dzoc anac bin u yantal humppel Ceh cu yalic bin ti Aco, "Ua a kate," cu than le Ceho, "Coox chan betic humppel apuesta cac' ile maax chich yalcab."

"Eya!" cu than Ac. "Eya, baax a cheehnac? Tumen ten chich cin ualcab. He in ppatceche."

Ca tu nucah Ceh, "Bixi tun cun chichtal a ualcab? Ten, tumen nohochen, mas chich cin alcab ten tumen nohochen."

Ca tu yalah Ace, "Pos malob. Pos las doce zamal."

Haylibe, ca luk Ac ticnal noh xib Ceh. Ca bin Ac u thane u lakoob. Cu kuchule. "Ombe, hela a uoltceex humppel baale," cu than ti u lakoob.

Ca alab tie, "Bey baax tune?"

"Tumen dzoc in betic hunppel apuesta yetel Ceh utial hunppel chan chuclan alcab."

"He ua tun a betce?"

"Tin ualah tie, 'Hele!'"

"Baax tun kin?" cu yalahoob.

Ca tu yalahe, "Tancoch kin zamal tin ualah ti Noh Xib Ceh."

Ca tu yalah u lakoob, "Ace, pos tu yolal ca ganarte pos he'c cħaictech antahe tu yolal a ganartic."

"Malob. Pues xenexe a tzolabaex te beo bey huhunkan. Ti cu ppatal huhuntuli. Le can horapahace dzoc a kuchuleex hun lubi. Le can u thanen ca nuceex. Hebix cu bin u thanene ca nuceex."

Ca bin kuch tu horail ca bin Ac. Ca kuchi, ca tu yalah ti Ceh, "Eya mam, dzoci in tal. Coox te yokole le apuestae."

Ca tu yalah Nuc Xib Ceh, "Pos coox. Helen utiala."

Ca tu yalah Ace, "Pos patic in bin tanil. Le ca uilic dzoc in chan nachtale cin thancech." Ca bin Ac. "Eya mam. Coox! Eya."

Le cu yubic Ceh "Eya" le cu hokol yalcab. "Eya coox!" Ca tzay yalcab Ceh tu pach Ac. Cacate cu yalic, "Eya, he cin talo mam."

"Eya coox mam!" cu yubic tanil cu bin Ac. "Eya coox!" Cu mas chichcunt cu bin Ceh tiolal u chucpachtic Ac.

Cacate cu uatal Ceh. Le can ualaal Ceh, "Eya coox mam!" cu yalaal Ceh tumen Ac. Cu nucic Cehe, "Eya tin tal mam. Eya coox mam. Teni chich in tal."

Cu yubic otzil Cehe u mas chichcuntic u bin le cu canale. Cu uacatcuba. Le cu uatale cu thanaal tumen Ac, "Eya coox mam." Cu yubic mas tanil. Cu bin "Eya." Cu xachcuba u mas chichcunt u bin. Cacate cu helel. Chen ppel yilaal tumen Ace cu thanaal tiolal ma u chabaal u helel. "Eya!" Cu yubic beyo cu mas chichcunt cu bin Ceh.

Chen ca tu yubah Cehe dzoc u canal pos tu yalic bin Ceh, "Minaan! Ma tu patal tza u ganarce tumen tene dzoc in hach canal. Mi mas malob ca in ual ti ca ppatac." Ca tu yalah Cehe, "Ualen telo mam ca tzicbanacoon."

"Tene, mam," cu than Ac, "ma tu patal in uatal tzicbal tumen tene letie compromiso yan ten tauetelo. Hasta u dzocole."

Ca tu yalah Ceh, "Pero tene, mam, dzoci in hach canal. Dzin canal alcab."

"Pos ua tumen dzoc a canal alcabe ca alic baax uchac a ualic?"

Ca ualhiob catulo, Ceh yetel Ac. Ca tu yalah Ace, "Baax tun ca ualic?"

"Baax yan'c ale?" cu than le Ceho ti le Aco.

Ca tu yalah Ace, "Pos ma baax. Le bey dzoc a rajartcaba ti le thano pos behlae," cu than Ac, "nin cin toc a ppoc."

 

sty41
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

X-NUC AC YETEL LE ZAC CĦICĦOBO

tzicbaltabi tumen Ladislao Cen Chan, Ticul

Yan bin huntul ace, sesenta años cahacbal ti chichan kanab. Le chan aco zanzamal cu hokol tu hal chi le hao, tu haykinticuba. Humppel kin ca tal dzedzeci zac cħicħoob, nuctacoob, caanaltac u yocoob. Ca tun tu yalah le chan aco, "Ci a uoleex. Yan tac a xikeex, le olal cu patal a bineex tanxel tuux ximbal. Dios botic a talal a ximbalteneex." Le tun le nucuch cħicħobo ma tu nucicoob ti le x-nuc aco. Ca likobe, ca binoob. Ca ya u yol le otzil aco.

Ulak kin tune ca hoki le chan aco, tu haykintuba. Chen ca tu uile tu ca tal le cħicħobe, ca tu yalah beya, "Cimac in uol dzoc a tal a ximbalteneex. Cexi yan in xik utial in bin ta ueteleex."

Ca tu nucah huntul nohoch cħicħ beya, "X-chich, tac ua bin ximbal?"

"Tac in bin ximbal ta ueteleex, pero minaan in xik."

"Mixbaal ti. Uale ua he a tal."

"Hele! He ua a bizcenexe?"

"Hele."

"Bix tun can a bizceneex?"

"Chen a ual toon he ua tale. Toone ohel bix cen bizcech."

"Hele!"

"Malob tun. Pero X-Chich, chen humppel baal kabet in ualic tech tun. Ma tan than, tumen ua ca thane yan a cimi."

"Malob, ma tin than."

"Malob, Chich. He tun'c bizceche."

"Hach ua tu hahil?"

"Hach tu hahil."

"Malob. Cimac in uol he in tale."

Le tun le nucuch cħicħobe tu caxtoob humppel che. "Hele Chich. Nache chea. Pero bic a hap a chi, tumen ua ca hapic a chi utial a thane, ca lubul cabal, ca cimzcaba."

"Malob. He in betic beyo."

"Malob. Coox tun. Chumuc le cheo can a nache, Chich." Le tun le aco ca tu nachah u chumuc le cheo. Ca tali huntul le cħicħobo, ca tu nachah humppel u xul le cheo. Ulak tune ca tu nachah ulak u xule, ca tun binoob. Hach cimac u yol le x-nuc aco tumen tu ximbaltaalo. Chen ca tu uile tu manoob yokol humppel chichan kanab, ti yan yaab mehen palalobe tu chucicoob mehen cay. Ca lik u yichoob caanale, ca tu ilobe le x-nuc ace. Ca tu yaloob beya, "Eh ila le x-nuc aco tu bizab. Ma ua zublaci? Ile bix u bizab."

Le x-nuc aco tun ca tu yalah, "Baax a kateex?" Ca tu chae le cheo. Uilele uilele, ppachah, ca lubi. Minaan ac.

 

sty42
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

MAM CUUCEBA

dzibtabi tumen Alejandra Kim Bolles

Yan bin huntul chan cuuc yetel u chan pal. Humppel kin tu yalah u chan pal beya, "Mam Cuuc, coox matic hunppit zicil."

"Malob. Coox." Ca binoob ich col. Tu hanticoob le ziclo ca tal u yumil col. Ca tu yalah u pal Mam Cuuc, "Ay, Mam Cuuc. He cu tal u yumil col."

"Ay ppatic in hantic hunppit mas zicil."

"Pero Mam Cuuc. Tu nadztal u yumil col."

"Ay ppatic in hantic mas zicil."

"Pero Mam Cuuc, dzoc u hach nadztal le yumil col." Ca alcabnah le chan pal, pero Mam Cuuc ma tu patal u yalcab tumen zen naah.

Ca ilabi tumen u yumil col, ca tu yalah beya, "Chan baal! Baax ca betic tela? Behlae can cimil." Ca tu hozah u dzon, ca tu cimzah.

Otzil Mam Cuuc. Dzoc u naachtal le yumil col, ca tal alcabil u chan pal. Ca hoppol u yokol, ca hopp u yalic beya, "Ay Mam Cuuc! Dzoc a cimzaal." Ca tu machah u kab u mamae. Helili helili, ca tu bizah yanal zuuc.

Ti yan yanal zuuc yetel u mama, dzoc u cimilo, ca man huntul chan urich. Ca tu yalah beya, "Baax ca betic telo, Chan Cuuc?"

"Ay! Ma a uohel Chan Urich? Dzoc u cimzaal Mam Cuuc. Tan in belartic."

"Malob. Coox belartic."

"Malob, Chan Urich."

Le cu betcobe, ca mani huntul bah, cu yalic beya, "Baax ca betceex telo?"

"Ma a uohel Chan Bah? Dzoc u cimzaal Mam Cuuc. Tan'c belartic."

"Malob. He in ppatal xan."

Ti yanobe ca man huntul cħom, cu yalic beya, "Baax ca betceex telo?"

"Tan'c belartic Mam Cuuc."

"Malob. In ppatal xan."

Leyli le cu beticoob ca man huntul alazan. "Baax ca betceex telo?"

"Tan'c belartic Mam Cuuc."

"Malob. Cin ppatal xan."

Ca hoppol u kayoob tulacaloob:
"Ten tene Alazanen, ten tene Alazanen."
"Ten tene Chan Urichen. Ten tene Chan Urichen."
"Bahcutum. Bahcutum. Bahcutum. Bahcutum."
"Hurururudz. Hurururudz."
"Bahcutum. Bahcutum. Bahcutum. Bahcutum."
"Hurururudz. Hurururudz."

 

sty43
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

CUUC TU TUZEN

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

Yan bin huntul cħicħe, u kaba ucum, yetel huntul chan cuuc. Tu man le ucum yetel u palalobo, ca tu yalah le cuuc beyo, "Baaxten ma ta lah cimzic le mehen palaloob? Ma ta uilic, tene mix huntul pal yan ten."

"Eh bix tun cin in cimze. Ma ta uilic, in palal?"

"Beyo utial ca patac a bin ximbal. Ma kabet mix huntul mehen palal ta pach."

"Mataan. Otziloob."

"Baax otziloob? Mas malob beyo."

"Hach bix a ualic?"

"Tu hahil."

Ca bini le ucum, ca tu machah u mehen palaloob, ca tu ueyueyppuchtah luum. Ca tu yalah beya, "Malob. Dzoc in cimzic tulacal in palaloob. Mix huntul yani."

"Malob." cu yalic le cuuco.

Ulak kine ca bini le chan cuuco yetel zeten yaab palaloob tu pach. Ca tu yalah le ucum beya, "Baaxten ta tuzen beya? Ma ta ualah tene dzoc a lah cimzic a palaloob? Letene dzoc in cimzic tulacal in palaloob. Beyora mix huntul ppat tene."

Ca hoppol u yokol, tu yalah beya:
"Heyin! Cuuc tu tuzcen, Cuuc tu tuzcen!"

 

sty44
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

X-KURUCH YETEL U CINCO

dzibtabi tumen Alejandra Kim Bolles

Yan bin huntul X-Kuruch, tan u miztic u yotoche, ca tu caxtah humppel cinco. Ca tun hoppol u tuclic, baax cun u mane. Ca tu yalah beya, "Ua cin manic bak cu xupul ten. Ua cin manic buule cu xupul ten. Ua cin manic ixime cu xupul ten. Mas malob cin man polvio." Ca bin u man u polvio. Ca zunahi tu yotoche, ca tu lah pakah tu yich. Ca culah tu hol na.

Ma zami cu man huntul Thel, ca tu yalah beya, "Ay X-Cichpam X-Kuruch. He ua a dzocol a bel yetel tene?"

Cu nucic Chan X-Kuruch beya, "Ua ma hach kam a auate."

Cu nucic Chan Thel beya, "Ma. Ma hach kami."

"Coox uilic. Kaynen utial in uyic."

"Kikiriki!" cu than le Chan Thelo.

Ca hak u yol le Chan X-Kurucho, ca tu yalah beya, "Ay ma! Hach kam a than! He a hazic in uole." Haylibe, ca bin Chan Thel.

Ca tun man huntul Chan Tzimne, ca tu yalah beya, "Ay X-Cichpam X-Kuruch! Yan ua a dzocol a bel yetel tene?"

"Ua ma hach kam a auate. Kaynen utial in uye."

"Neeeeeeh!"

"Ay! Hach kam a auat! He a hazic in uol ti akab." Haylibe, ca bini.

Ca man huntul Xibil Uacax, ca tu yalah beya, "Ay hach X-Cichpam X-Kuruch! He ua a dzocol a bel yetel tene?"

"Ua ma hach kam a auate. Auatnen utial in uye."

"Rooooooor!"

"Ay matech! Hach kam a auat. He a hazic in uol ti akab." Haylibe, ca bini.

Ca man huntul Chan Cħo. "Ay Cichpam X-Kuruch. He ua a dzocol a bel yetel tene?"

"Ua ma hach kam a auate."

Ca tu yalah Chan Cħo beya, "Iiiiiic."

"Hach malob a auat. He in dzocol in bel yetel teche." Malob. Cu dzocol u beloob.

Ulak kine u kat bin le Chan X-Kuruch tu hucħe, ca tu yalah ti u yicham beya, "Chan Cħo. Nin caah hucħ. Hunppit ora yan a bin a uile le buulo in dzamah kaako, pero yan a peczic yetel nohoch cuchara, ma malob yetel le chichano."

"Malob."

Ca bin le Chan X-Kuruch ti hucħe. Humppit orae ca bini le Chan Cħo u pecz le buulo, pero dzoc u tubul ti u cħic le nohoch cucharao, ca tu peczah yetel le chichan cuchara. Bey cu betice, ca bin ichil le buulo. Le ca zutnahi Chan X-Kuruch minaan u yicham. Dzoc u naacal u yol u caxtice, ca tu yalah beya, "Bey ma culaan in uichamo, tene in kat hanal. Dzoc in uiihtal." Ca bin hale u hanalo, ca tu ilah yan bak ichil. Ca tu yalah beya, "Ay otzil Chan Cħo. Tu dza keken ichil le buula. Nin caah in biz humppit ti in vecina." Ca tu bizah. Ca zutnahi, ca culah te hanalo.

Le cu betice ca tali alcabil le vecina. "Tuux yan a uicham?"

Cu nucic Chan X-Kuruch, "Ma in uohel. Minaan uaye."

Ca tu yalah le vecina beya, "Pues ma a uohel humppel baale vecina? A uicham le ca hantico!"

"Ay ma a ualic ten!" cu than le Chan X-Kurucho.

"Beyo, vecina! Ma ta uilah le chan kab ta dza ten ichil le buulo?"

Ca tun hoppol u yokol le Chan X-Kurucho tumen minaan u yicham.

 

sty45
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

CĦO TU BIZAH U CINCO X-KURUCH

dzibtabi tumen Alejandra Kim Bolles

Yan bin huntul Chan X-Kuruch, tu miztic u yotoche, ca tu caxtah hunppel cinco. Cimac yol, tu tulic baax cun u man yetel. Ca tal huntul Cħo, ca tu bizah le cinco tu yotoch. Ca hoppol u yokol le Chan X-Kurucho, cu yalic beya, "Chan Cħo. Zut ten in cinco. Ua ma ta zutic tene, cin thanic huntul Miz ca u hantcech."

Cu yalic Cħo beya, "Ma tin zutic tech, tumen utz tin uich."

"Pues Miz. Coten a hante Cħoa, tumen le Cħoa tu bizah in cinco."

Cu yalic Miz beya, "Ma tu patal in hantic Cħo, tumen ma tu betah ten mixbaal."

"Pues Pek. Coten a chie Miza, tumen le Miza ma u kat u hante Cħoa, tumen le Cħoa tu bizah in cinco."

Cu yalic Pek beya, "Ma tu patal in chiic le Miza, tumen ma tu betah ten mixbaal."

"Pues Che. Coten a hadze Peka, tumen le Peka ma u kat u chie Mizo, tumen le Mizo ma u kat u hante Cħoo tu bizah in cinco."

Cu yalic Che beya, "Ma tu patal in hadzic le Peko, tumen ma tu betah ten mixbaal."

"Pues Kaak. Coten a thabe Chea, tumen le Chea ma u kat u hadze Peko, tumen le Peko ma u kat u chie Mizo, tumen le Mizo ma u kat u hante Cħoa, tumen le Cħoa tu bizah in cinco."

Cu yalic Kaak beya, "Ma tu patal in hadzic le Peko, tumen ma tu betah ten mixbaal."

"Pues Ha. Coten a tupe Kaaka, tumen ma u kat u thabe Cheo, tumen le Cheo ma u kat u hadze Peko, tumen le Peko ma u kat u chie Mizo, tumen le Mizo ma u kat u hante Cħoa, tumen le Cħoa tu bizah in cinco."

Cu yalic Ha beya, "Ma tu patal in tupic le Kaako, tumen ma tu betah ten mixbaal."

"Pues Uacax. Coten a uke Haa, tumen le Haa ma u kat u tupe Kaako, tumen le Kaako ma u kat u thabe Chea, tumen le Chea ma u kat u hadze Peko, tumen le Peko ma u kat u chie Mizo, tumen le Mizo ma u kat u hante Cħoa, tumen le Cħoa tu bizah in cinco."

Cu yalic Uacax beya, "Ma tu patal in ukic le Hao, tumen ma tu betah ten mixbaal."

"Pues coten Mac. Coten a cimze Uacaxa, tumen le Uacaxa ma u kat u uke Hao, tumen le Hao ma u kat u tupe Kaako, tumen le Kaako ma u kat u thabe Chea, tumen le Chea ma u kat u hadze Peko, tumen le Peko ma u kat u chie Mizo, tumen le Mizo ma u kat u hante Cħoa, tumen le Cħoa tu bizah in cinco."

Cu yalic Mac beya, "Ma tu patal in cimzic le Uacaxo, tumen ma tu betah ten mixbaal."

"Pues ppat tin thanic le halach uinic cu bizceex ti carcel."

Ca bin alcabil le Maco utial u cimze le Uacaxo. Ca tu yilah le Uacax nu caah cimzaalo, ca bin alcabil u uke Hao. Ca tu yilah le Haa nu caah ukbilo, ca bin alcabil u tupe le Kaako. Ca tu yilah le Kaak nu caah tupbilo, ca bin alcabil u thabe Cheo. Ca tu yilah le Che nu caah tocbilo, ca bin alcabil u hadze Peko. Ca tu yilah le Pek nu caah hadzbilo, ca bin alcabil u chie Mizo. Ca tu yilah le Miz nu caah chibilo, ca bin alcabil u hante le Cħoo. Ca tu yilah le Cħo nu caah hantbilo, ca bin alcabil u zute le cinco.

Ca cimacchah u yol X-Kuruch tucaten.

 

TUZCEP BAALOOB

sty46
Click to hear the Mayan pronunciation as it is written below.

DZINDZIN

tzicbaltabi tumen Alejandra Kim Bolles

Yanoon ich humppel zahcabe, tan'c hithe. Ca oci huntul chan dzindzin, ca tu yalah in chich beya:

Tene in uohel baax cu yalic le chan dzindzino. Nin caah in ualic tech bix cu yalic. Cu yalic beya:

Buenos dias mam.
Baax a kati mam?
Talen in mahant hundzit ic mam.
Baaxtial tech mam?
Utial in zot tu hol u uit in uabil mam.

Drrrrrrum!

 

U KAY BACHOOB

tzicbaltabi tumen Martina Yu Chan, Ticul

A uohel baax cu yalic le bachoob leten cu hoppol u kayoob? Cu thanoob beya:

Hoycepech!
Hoypelech!
Hoycepech!
Hoypelech!
Coox dzocol bel!

Kazcepech!
Cex bicac!
Kazcepech!
Cex bicac!
Coox dzocol bel!

 

KOBIL IXIM

tzicbaltabi tumen Ignacia Ku de Cen, Ticul

Yan bin catul cħeloob, hach uiihoob. Ca kuchoob chumuc humppel col. Ca tu haykintubaob, ca hoppol u thanoob. Ca tu yalahoob beya:

Hach minaam.
Yan.
Yan, pero kob.
Cex?

 

TIMBAL

tzicbaltabi tumen Julio Dzul, Kom Cħeen

A uohel baax cu yalic le timbalo lecen cu hoppol u paxe? He in ualic tech baax cu yalic:

Tuux cin dzic in ton, tuux ca dzic a ton?
Tuux cin dzic in ton, tuux ca dzic a ton?

 

COOX MISA

tzicbaltabi tumen Paula Ku, Muna

Coox misa.
Ma tin bin.
Baanten?
Tumen hokaan cilich tu hol u uit in uidzin.

 

BOMBA

Ma tin dzudz a chi tumen cħul u hol a ni.

 

UA YAN A NAAT

sty47

UA YAN A NAAT

Ua hach naatech, naateche:
Hap tzotz?
Ppoc, tumen cu hapic a tzotz.

Ua hach naatech, naateche:
Halal tu bin, tun tu lubul?
Haltun.

Ua hach naatech, naateche:
Uiih tu bin, naah tu zut?
Cħoy; cu paytic cħeen.

Ua hach naatech, naateche:
Naah tu bin, uiih tu zut?
Volador.

Ua hach naatech, naateche:
Uiih yetel kin, naah yetel akab?
Kaan.

Ua hach naatech, naateche:
Cappel u cal, cappel u kab, humppel u uincli?
Kaan.

Ua hach naatech, naateche:
Tanil u dzabal u cħalate, cu dzocole cu dzabal u bake?
Na.

Ua hach naatech, naateche:
Yax u pach, chac u dzu?
Sandia.

Ua hach naatech, naateche:
Kankan u pach, acero u dzu?
Chi.

Ua hach naatech, naateche:
Atavacado u pach, chac u dzu, atavacado u nek?
Chacal haaz.

Ua hach naatech, naateche:
Ca zilic u pic, cu cheic?
Chicam.

Ua hach naatech, naateche:
Chen cin bin tu hal be, cu chien?
Cħincħinchay.
Baaxten cħincħinchay?
Tumen ua ta man tu tzel le cħincħinchayo,
he u chiech.

Ua hach naatech, naateche:
Chen ta bin, chen ta bine,
ca likz a uich caanale
ca uilic humppel zac luch naacaan ti be?
Luna.

Ua hach naatech, naateche:
U tunichil chakan?
Becħ, tumen ua ma tu pec, chicaan bey tunich.

Ua hach naatech, naateche:
Hol u pach, zac u zoot?
Chi.
Baaxten tun chi?
Tumen le chio, tu pach kankan, ichil zac.

Ua hach naatech, naateche:
Yan humppel chan che, uoliz
Zanzamal cħul yetel kin yetel akab?
Ak.

Ua hach naatech, naateche:
Tam atialo, chouac intialo,
Ca peczic ci u yuic le baalo?
Batidor.

Ua hach naatech, naateche:
Chich can a oczic, hoholci can a hokzic?
Cħa.

Ua hach naatech, naateche:
Tech ca betic, ma ta machic?
Ta.

Ua hach naatech, naateche:
Tech ca betic, ma ta uilic?
Ciz.

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Main Index

Return to top of page