Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
 

Combined Dictionary-Concordance of the Yucatecan Mayan Language

Y

yaabhi db) second form intransitive of yaabhal = to become many.

f079 uay ix kalahi yaabhi u cuch u ni uitz

yaabil db) of or pertaining to haab = year.

crm) yet zian; yet yaabil; yet haabil: 6,8,11: igual de edad, de una misma edad, comtemporaneo. crm) yabil: 6: edad. zian: 6: idem. crm) -ab-: 13abv: sandhi de haab: año. yabil 1541: el año de 1541 (doc yaxkukul); forma completa tu haab, o tu habil. crm) ak yaabil: 2: invierno, es tiempo de aguas, desde junio a octubre, tiempo de aguas. haahaal: 5: idem. ak yabil ik: viento llovedor.

mtm) azmen manan u yam haab. l. u yam yaabil: los mas años o casi todas. mtm) azmen u xocan haab: l. u xocan yaabil: es lo mismo. mtm) ak yaabil: invierno, tiempo de aguas en esta tierra que dura deste mayo hasta entrado octubre. mtm) ak yaabilhal: entrar este tiempo de las aguas. mtm) ak yaabil ik: viento llovedor, el qual suele andar en este tiempo.

vns) Adulto, que a llegado a los años de discreçión: cuxaan ol .l. kuchaan ti yaabil cuxanil ol. vns) Allegar a edad de casarse: kuchul ti yaabil. Llegado auer: kuchan ti yaabil. vns) Cada año, o todos los años sin pasarse ninguno: manan u yaam yaabil. Cada año se me mueren mis [a]bejas: manaan u yam yaabil u cimil yikil in cab.

c439 lay bin lubul zinic balam haabil,

hun co yol yaabil uale

c497 ma ix tan yalic u than ua bin ilabac tu kinil,

tu yaabil uacil cauac

f065 zinic balam haabil yetel hun co yol yaabil

ti u hedz katun

f290 katal u caah u cuch katun

tu lah yaabil ah oxlahun ahau

f434 lay hun co yol yaabil, zinic balam haabil

c 017.016 tu yaabil uchci u kuchuloob tu hol ha ecab

yaabil db) much, many, from yaab = much, many.

crm) yabal, yaabal, yaabil, macabil: copioso, abundancia y muchedumbre. u yaabal ixim: mucho maiz. u yaabil uinicob: muchedumbre de hombres.

vns) [Quanto o quantos, en número: ba bahun, ua bahun]. Cuanto más [dinero] tiene, más quiere: ua bahun yabil takin yan tie, paynum yabil u katie.

yaabil db) alternative spelling yabil = loved one.

crm) yabil: 3; yaabil: 1: cosa amada, estimada, regalada y querida.

yaabil pal crm) yabil pal, yabil paal, yaabil pal, hucbil pal, mekbil pal, metbil bii pal, metbiian, metbiibil, metbiil pal: regalon muchacho.

yaabkan cam) yaabkan: hamaca.

yaablil crm) yablil: 3,7,8,11; yaablil: 4; baixabe: 3: es posible?/! yablil binech to uilab? es posible que debias de ir a ver?

yaabtac crm) yaabtac kix yan ti beh: muchas espinas hay en el camino.

yaabtal crm) yaabhal, yaabtal, chacethal, dzacal, dzaacal, xitzahal: multiplicar, acrecentar, aumentar.

yaabtuba crm) yaabtuba: 2,5: muchos en numero. 3: yaabtuba than yokol: nombre que significa muchas cosas.

crm) yaabtuba ti tublahi ten: muchas cosas se me han olvidado.

j399 yaabtuba in than cen chilam balam

yaabtuba than crm) yaabtuba: 2,5: muchos en numero. 3: yaabtuba than yokol: nombre que significa muchas cosas.

yaach kaan crm) yab kan, yab kaan, yaab kaan: hamaca de las comunes a manera de cama de viento. yaach kaan: 3: buitron de nasa hecho de red.

yaachetal crm) yaachetal: 13 cob: pesarlo.

yaachh crm) yachh, yaachh: 4,8,11: amasar y revolver amasando. exprimir.

crm) yachhah: 11; yachhtah: 1; yachhyah: 2,5; yaachhyah: 4: amasar, arrebujar masa o barro, estregar paños para lavarlos. yayachhtah: frequent

yaachhah crm) yachhah, yaachhah, yachhtah: 1,8,9,11,13: sobar, arrebujar, amasar la masa para pan, incorporar y mezclar lo que se amasa, estregar.

yaachhal crm) yachhal: 6: ajarse o despachurrarse la fruta. yaachhal: 8: arrugarse, deformarse la figura por compresion.

yaachhbil taan crm) yachhbil taan, yaachhbil taan: masa de cal, argamasa. yachhbil keuel: cuero argamasado.

yaachhbil uah crm) yachhbil uah, yaachhbil uah: sopas i migas de pan, pan estrujado. yachhbil nichh: pan que hacen para llevar de camino.

yaachhyah crm) yachhah: 11; yachhtah: 1; yachhyah: 2,5; yaachhyah: 4: amasar, arrebujar masa o barro, estregar paños para lavarlos. yayachhtah: frequent

yaah db) alternative spelling for yah = hurt, wound.

cam) yaah: llaga peligrosa, veneno.

crm) yaah: 1: la raiz o cabeza de nacidos y apostemas. lukez u yaahil a yaah, a bocan, ca tun manac: saca la raiz de la llaga, de tu apostema, y sanará. crm) can ben yaah; kamben yaah: 1: enfermedad en general. crm) noh yaah: 1: llaga incurable o grande. crm) yaah: 1: ponzoña, mal grande, llaga peligrosa, mal y daño y enfermedad en general.

ems) enfermar: ul, kam ya-ah, ppuh, koh-an.

vns) Caueça o raíz de postema o encordio: u chuyil yaah, u yaahil yaah. Quita la raíz de la llaga, y sanará: lukuz u chuyil u baalma ya, catun manac u yail. vns) Cobrar alguna enfermedad: kam. ah ab. Pegóseme la enfermedad de Ju[an]: in [k]a[m]ah u yaah Ju[an]. vns) Çirujano o médico de llagas: ah dzac ti ya, ah dzac ti yaah. Çirujía, arte de éste: yidzati[l] ah dzac ti yaob.

yaah crm) yah: 9; yaah: 1: duende de casa.

yaah crm) yah: 3; yaah: 1: condicion o propiedad buena o mala que uno tiene. u yahilo, u yaahilo: esa es su propiedad. yan in yaah tech. yan u yaah uol tech: eres de mi condicion. yan a yaah ten. yan u yaah a uol ten: soy yo de tu condicion.

vns) Condiçion o propiedad, mala o buena: yaah, u yaah.

yaah crm) yah, yaah: 2,3,5: mania o siniestro, propiedad, resabio o mania, habito o tacha. taachil: 3,5: idem.

yaah takan crm) yaah takan: llaga vieja.

yaah uol crm) yan in yaah tech. yan u yaah uol tech: eres de mi condicion. yan a yaah ten. yan u yaah a uol ten: soy yo de tu condicion.

yaah, dzac vns) Çirujano o médico de llagas: ah dzac ti ya, ah dzac ti yaah. Çirujía, arte de éste: yidzati[l] ah dzac ti yaob.

yaahaan crm) yaahaan, yahpahezah, lobcinah, oczah ti: cosa dañada asi.

yaahal yokol crm) yahal okol, yaahal yokol: llagarse.

yaahcabezah crm) yaahcabezah: 1: llagar o dañar o inficionar anima o cuerpo.

yaahhal crm) yaah-hal: 2: añadir asi. chhaybezah: 2: idem.

yaahil crm) yaah: 1: la raiz o cabeza de nacidos y apostemas. lukez u yaahil a yaah, a bocan, ca tun manac: saca la raiz de la llaga, de tu apostema,

vns) Caueça o raíz de postema o encordio: u chuyil yaah, u yaahil yaah. Quita la raíz de la llaga, y sanará: lukuz u chuyil u baalma ya, catun manac u yail.

yaahil crm) yah: 3; yaah: 1: condicion o propiedad buena o mala que uno tiene. u yahilo, u yaahilo: esa es su propiedad.

yaahil yaah vns) Caueça o raíz de postema o encordio: u chuyil yaah, u yaahil yaah. Quita la raíz de la llaga, y sanará: lukuz u chuyil u baalma ya, catun manac u yail.

yaahpahal crm) yaahpahal: 1: yahpahal: 2,5: llagarse o dañarse o infeccionarse. yaapahi yokol tumen ik: pasmose. yahpahi tu chibal can: emponzoñose.

yaahpahezah crm) yahpahezah, yaahpahezah, yahbezah: llagar, inficionar, dañar, emponzoñar mordiendo como hace la vibora.

yaail crm) yail, yaail: dolor, llaga, agonia, dolencia, averia, daño, lesion. chhapahal: dolencia. chibal: dolor. cimil: llaga. cinil: lesion.

yaakal nel) ipomoea morelii duchass et walp. - convo.: yaakal.

yaal 1) db) liquid. See also yaalil, ha, hail.

cam) yaal, yalil: humor, agua o jugo que tienen algunas plantas.

crm) yaal, yalil, yaalil: humor o agua. hail, kabanacil: idem. yaal ich, yalil ich, yaalil ich, u kab ich: lagrima. crm) yal, yaal, yalal, yaalal: 1,4,9: derramarse o verterse el agua u otro licor. yaali haa tu uich luum: se derramo agua sobre la tierra.

ems) verter liquidos: yal.

mtm) chhaex a uaal tu zebal ca xicex. tomad de presto vuestra agua e idos. mtm) aal: el agua que se toma para bever. chhaex a ual tu zebal ca xijcex: tomad de presto vuestra agua, y ydos. mtm) baac: derramar agua o otro licor de vasija angosta. baac a yalil ppul.

vns) Agua que io he tomado del pozo o çenote: u ual. Agua que tú as tomado: a ual. yaal Pedro. vns) Agua del mar: yaalil kaknab. del pozo: yaalil chhen. vns) Correr las lagrimas hilo a hilo por el rostro: emel yaalil ich, acalac yaalil ich.

vns) valle entre dos montes: kom, hem. aqui en este valle de lagrimas: uay tu kom yaalil ich lae.

c008 tu kinil u yemel yaal kuk, yaal yaxum

d104 ca tali yemel u uah ix kuk, u uah ix yaxum,

yaal ix kuk, yaal ix yaxum

d347 tokil uah u uah, tokil ha u yaal

d452 coc ach tu uah, coc ach tu yaal

f237 ti minaan ix u uah, ti minaan ix yaal

f284 oxil uah u uah, oxil ha u yaal

f285 cupil uah u uah, cupil ha u yaal

i562 28; mehene, ta uilah ua u kaxal yaal kue

i564 yume, ti yan cruzi ti chakani copnebal caan,

ti mani yaal kui

i566 29; mehene, tabx cu manel yaal kue

mr123.009 ca a hokez yaal, ca a yachhte

mr207.003 u zayan u dzacal te u uich yaaloob

yaal 2) db) reason, cause. See also yal = reason, cause.

crm) yal, yaal, yala, yaala: 1,2,4,5,9: provecho, aprovechar y traer provecho, causa o razon. crm) bin yanac yaal tech tu tan dios: aprovecharte delante de dios. crm) manaan yaal a takin ta pixan ua ma tan a beelte dza yatzil: no aprovecha nada tu dinero a tu alma si no haces limosna. crm) bin uil u chhab u yaal cuchome? por ventura se aprovechara andando el tiempo y se enmendara y sera cuerdo?

ems) aprovechar: yaal. ems) provecho: pat, uay, yaal.

vns) Andar tras alguno, y seguille: xinbacah. As, por bentura, andado tras alguna muger? yan ua a xinbacic lauac mac ti chuplal? Q[ue] probecho sacas andar tras el pecado?: balx yaal, balx u paka a xinbançic keban? vns) Bueno sería o fuera: utz yaal, utzi yaal, utzina yaal. Mejor fuera no aber naçido: utzina yaal caachi u çihil cuchi.

yaal 3) see yal = layer.

crm) yal, yaal, yalal, yalah: 7,8: forro, chapa, placa, capa, lecho; cosas que van sobrepuestas a otras. yaalal, yaalul: 1: aforro o doblez.

yaal ich db) tear, from yaal = liquid and ich = eye.

cam) yaal ich: lagrima. yalil-ich: humor de los ojos, lagrimas.

crm) yaal, yalil, yaalil: humor o agua. hail, kabanacil: idem. yaal ich, yalil ich, yaalil ich, u kab ich: lagrima.

vns) Correr las lagrimas hilo a hilo por el rostro: emel yaalil ich, acalac yaalil ich.

yaal tulul crm) yaal tulul, yal tulul keban, yaal tulul zipil, yaya boolil, yaya tulul, yaya tulul keban, u yaya boolil keban: 1,2,4,7,8: penitencia.

yaal tulul keban crm) u yaal tulul keban, u yaya tulul keban: 5: penitencia, paga del pecado. crm) yaal tulul, yal tulul keban, yaal tulul zipil, yaya boolil, yaya tulul, yaya tulul keban, u yaya boolil keban: 1,2,4,7,8: penitencia.

yaal tulul zipil crm) yaal tulul, yal tulul keban, yaal tulul zipil, yaya boolil, yaya tulul, yaya tulul keban, u yaya boolil keban: 1,2,4,7,8: penitencia.

yaala 1) db) alternative spelling for yala = the rest, that which is left.

ems) sobras: yaal-a.

mr154.009 yaala zappale ca a hokez choco ---

mr213.008 bay tun yaalae cu ziztal tune ca a dza azucar

ichil tu ppiz chhuhucil

mr415.006 la tu ppiz zappal bay hunppel escudilla yaala

mr422.006 hunppel escudilla yaala ca bin dzabac yuk

himac yanil uix puh lae

yaala 2) db) alternative spelling for yala = cause, reason.

crm) yal, yaal, yala, yaala: 1,2,4,5,9: provecho, aprovechar y traer provecho, causa o razon. crm) ma u tuubul in than teex ca yanac yaala a uubicexie. no se os olvide lo que os digo para que os aproveche haberlo oido. crm) bal yal a keyic a na: bal yaala a keyic a na? por que riñes a tu madre?

ems) causa: tay-ic, chun, uchbal, than, yaal-a. ems) razon: bat, yaal-a.

yaalaan crm) yalan, yaalan, yalaan, yalahaan, yalacbal: derretido. yalenyal: cosas que estan fundidas. yallal, yallil: fusion, derrtimiento.

yaalacbal crm) yalan, yaalan, yalaan, yalahaan, yalacbal: derretido. yalenyal: cosas que estan fundidas. yallal, yallil: fusion, derrtimiento.

yaalahaan crm) yalan, yaalan, yalaan, yalahaan, yalacbal: derretido. yalenyal: cosas que estan fundidas. yallal, yallil: fusion, derrtimiento.

yaalal crm) yalan, yaalan, yalaan, yalahaan, yalacbal: derretido. yalenyal: cosas que estan fundidas. yallal, yallil: fusion, derrtimiento.

crm) yal, yalah: derretir, fundir, extender, derramar, cundir. yalala, yaalal: derretirse, fundirse. yalbezah: derretir cera, manteca, metales.

crm) yal, yaal, yalal, yalah: 7,8: forro, chapa, placa, capa, lecho; cosas que van sobrepuestas a otras. yaalal, yaalul: 1: aforro o doblez.

crm) yal, yaal, yalal, yaalal: 1,4,9: derramarse o verterse el agua u otro licor. yaali haa tu uich luum: se derramo agua sobre la tierra.

yaalale

mr152.005 yaalale zappale ca ppizic bay hunppel tumin cab

yaalan crm) yalan, yaalan, yalaan, yalahaan, yalacbal: derretido. yalenyal: cosas que estan fundidas. yallal, yallil: fusion, derrtimiento.

yaalba ems) baja, cosa: yaal-ba.

ems) menudo: yaal-ba.

yaalcuntic

d130 mamac bin u yaalcuntic yol yahaulil cabobi

yaalenyaal crm) yalan, yaalan, yalaan, yalahaan, yalacbal: derretido. yalenyal: cosas que estan fundidas. yallal, yallil: fusion, derrtimiento.

yaalic crm) yaalic: lo dice. el imperativo sin recipiente indirecto: aale: dilo.

mr242.008 ca yaalic, ca tun u buhlante, bolon dzit u buhul

yaalil db) liquid. See yaal, ha, hail.

cam) yaal, yalil: humor, agua o jugo que tienen algunas plantas.

crm) yalan, yaalan, yalaan, yalahaan, yalacbal: derretido. yalenyal: cosas que estan fundidas. yallal, yallil: fusion, derrtimiento. crm) yaal, yalil, yaalil: humor o agua. hail, kabanacil: idem. yaal ich, yalil ich, yaalil ich, u kab ich: lagrima.

mtm) baac: derramar agua o otro licor de vasija angosta. baac a yalil ppul.

vns) Agua del mar: yaalil kaknab. del pozo: yaalil chhen. vns) Alborotarse o enturbiarse el agua con el biento: tulpalancil yaalil kaknab. vns) El que lluebe al maíz a su tiempo: yaalil nal. vns) Agua rosada q[ue] sacan de rosas: yaalil nicte .l. nicteil haa. vns) Açahar, la flor del naranjo: u nic naranjo. El agua: yaalil u nic. vns) Correr las lagrimas hilo a hilo por el rostro: emel yaalil ich, acalac yaalil ich.

i365 yet talel yaalil uchebal in tupic,

uay ix u xicil tin tane

i368 he ix yaalile uchebal u tupice, lay u kabil cabe

i488 9; mehene, tabx yan dzonot lah dzam yaalile

k132 tulacal u yaalil yich le max cu yokticoob

u lob cu mental tiob

rt051 tin tuxtic tech bacan tu yaalil col

td352 manan u yaal chakani mananhom ix yaalil uitzi

c 015.004 heuac bini to kuchuc tu kin

u kuchul yaalil u uichoob

mr010.004 yetel hun ppul yaalil ua uaalil

yetel hun tzuc tab

mr016.004 ichil yaalil bay can luche dzabil tun cab ichil

mr134.005 ichil hunkal kin bin u hantic yetel yukic yaalile

mr166.003 ca tun a chac a uuk yaalil

mr415.005 ca chacac bay hun ppul yaalile

ca bin dzabac ti kake

yaalil chheen vns) Agua del mar: yaalil kaknab. del pozo: yaalil chhen.

yaalil ich db) tears, from yaalil = liquid and ich = eye.

crm) yaal, yalil, yaalil: humor o agua. hail, kabanacil: idem. yaal ich, yalil ich, yaalil ich, u kab ich: lagrima.

crm) acalac yaalil ich: 3: correr las lagrimas hilo a hilo por el rostro.

vns) Correr las lagrimas hilo a hilo por el rostro: emel yaalil ich, acalac yaalil ich.

vns) valle entre dos montes: kom, hem. aqui en este valle de lagrimas: uay tu kom yaalil ich lae.

k132 tulacal u yaalil yich le max cu yokticoob

u lob cu mental tiob

c 015.004 heuac bini to kuchuc tu kin

u kuchul yaalil u uichoob

yaalil kaknab vns) Agua del mar: yaalil kaknab. del pozo: yaalil chhen. vns) Alborotarse o enturbiarse el agua con el biento: tulpalancil yaalil kaknab.

yaalil nal vns) El que lluebe al maíz a su tiempo: yaalil nal.

yaalil nicte crm) yaalil nicte: 3: agua rosada que sacan de rosas.

vns) Agua rosada q[ue] sacan de rosas: yaalil nicte .l. nicteil haa.

yaalil uich db) tears. See yaalil ich.

c 015.004 heuac bini to kuchuc tu kin

u kuchul yaalil u uichoob

yaalul crm) yal, yaal, yalal, yalah: 7,8: forro, chapa, placa, capa, lecho; cosas que van sobrepuestas a otras. yaalal, yaalul: 1: aforro o doblez.

yaam crm) yaam: 1; yam: 6,11: olas u ondas de la mar. yaam yaam: 3: ola, onda de agua. buchhan: 11; u tzicit haa: 2: ola de agua.

crm) he kaknabe baili u yaam yaam: la mar siempre hace olas ondeando.

crm) yam, yaam: 1: primero o antes que otro. yam halmah: presuponer. yaam benel: preceder por ir adelante. yam ilmah: prevenir.

ems) antes: yaam.

ems) distancia: yaam.

ems) espacio: yaam.

ems) intervalo: yaam.

ems) ola: yaam.

ems) primero: payan be, yaam, yaax.

yaam vns) Juntas benir o suceder: caçum. Juntas bienen dos fiestas [de san Simón y san Judas]: caçum u mankinal s[an] Simón y[etel] s[an] Judas. Juntos florecieron, y a un tiempo, el vano y el va[c]ío: caçum u toppancil u yaam.

yaam yaam crm) yaam: 1; yam: 6,11: olas u ondas de la mar. yaam yaam: 3: ola, onda de agua. buchhan: 11; u tzicit haa: 2: ola de agua.

yaamancil crm) yaamancil: 2,3,5: olear, hacer olas.

yaax db) yaax. words which begin with the word yaax / yax (green) are to be found under the listing yax.

cam) yax o yaax: verde.

ebm: yax: green, first.

ems) azul: yaax. ems) primero: payan be, yaam, yaax. ems) verde: yaax.

sfm) aakbil, aaknal, yaax nal: elote verde.

yaax anal nel) asclepias curassavica l. - ascle.: anal, analkak, analpolcutzxiu, analpoldzuthuc, analxiu, chacanal, chacanalkak, cabalkuumche, cutzilxiu, kuchilxiu, kokobxiu, polcutz, polcutzil, polkuch, zac-canzelxiu, tuchubcaan, xpolkuchil, yaax-anal, cuchillo xiu.

yaax caan crm) yaax caan, cheel, cheel caan: 12,13: arco celeste. arco iris.

yaax catzim nel) acacia riparioidas (britton et rose) standley - legum.: yaxcatzim, yaaxcatzim. - mel.

yaax ceel cam) cadzackin yaax ceel: cuartana.

cam) yaaxceel: tercianas.

crm) yax ceel, yaax ceel: 1,2,6,7,8: cision, calentura o fiebre terciana que da con frio o con calentura. yax ceel yan ten: tengo paludismo

yaax ci nel) agave sisalana perrine - amary.: yaxci (henequen verde) -- cult., text., yaaxci.

yaax col nem) yaaxcol: milpa sembrada sin haber hecho desmonte total ni quema. esta pratica es rara; en ella se aprovechan claros en la selva.

yaax che db) Ceiba pentandra (L.) Gaertn. See yaxche, yaxche cab, yaxcheil, and yaxcheil cab for more information on this tree.

nel) ceiba pentandra (l.) gaertn. - bomba.: yaxche, yaaxche (ceiba) -- rit., text.

yaax dzac crm) yax cab: 2,5; yax dzac: 2,5; yaax dzac: 4; yayax dzac: 1,6,11: cardenillo, sulfato de cobre.

yaax haabin nel) cassia peralteana h. b. et k. - legum.: haabinpek, habinpek, kanhaabin, kanhabin, yaaxhaabin, yaaxhabin.

nel) cassia reticulata wild. - legum.: yaaxhaabin, yaaxhabin, yaxhabin -- mel.

yaax habin nel) cassia peralteana h. b. et k. - legum.: haabinpek, habinpek, kanhaabin, kanhabin, yaaxhaabin, yaaxhabin.

nel) cassia reticulata wild. - legum.: yaaxhaabin, yaaxhabin, yaxhabin -- mel.

yaax kaax nem) yaaxkaax: monte o selva subperennifolia o perennifolia. en ella se dice que los arboles tulacal kin yan u le.

yaax kiix kanab nel) caesalpinia vesicaria l. - legum.: toxob, toxob-ek, yaxkixkanab, yaaxkiixkanab -- med., tint.

yaax nal sfm) aakbil, aaknal, yaax nal: elote verde.

yaax nic dbm) yaxnic, yaaxnic, yaax nic: see yax nic.

yaaxche db) Ceiba pentandra (L.) Gaertn. See yaxche, yaxche cab, yaxcheil, and yaxcheil cab for more information on this tree.

nel) ceiba pentandra (l.) gaertn. - bomba.: yaxche, yaaxche (ceiba) -- rit., text.

yaaxhal crm) yaxhal, yaaxhal, yaxtal, yaaxhal: 7,8,11: ponerse verde o reverdecer. ponerse azul.

yaaxholenil crm) yaaxholenil: 5: verdor.

yaaxil tun db) jade.

mts) piedra preciosa: tun; v yaxil tun; ah kan thixal ti tun.

yaaxnic dbm) yaxnic, yaaxnic, yaax nic: see yax nic.

yaaxtal crm) yaxhal, yaaxhal, yaxtal, yaaxhal: 7,8,11: ponerse verde o reverdecer. ponerse azul.

yaazebil nel) jacquemontia tamnifolia (l.) griseb. - convo.: yaazebil (?), yaaxhebil.

yab db) alternative spelling of yaab = much.

cam) yayab: algun tanto, no mucho, y en composicion es aumentativa. cam) yaab: mucho, bastante.

ems) abundancia: yab-al, mak-a-bil, yan yab. ems) muchas veces: yab, zuu-zuu. ems) mucho: tepal, num, hach, ban-ban, calam, yab, yan-yam, zen-pech. ems) suficiente: yab, tip-al.

mtm) ah yab canob, ah hay thanob: los mensageros que envian los señores a los principales para apercibir los para algun combite.

t 045.036 u pachahal yab palal cimob yetel nic uich uincob

tumen uiih

yab db) in plant names:

nel) gliricidia sepium (jacq.) steudel - legum.: cuchunuc, cuytunuc, zacyab, zayab, xakyaab -- agr., mad., mel., tox.

yab can mtm) ah yab canob, ah hay thanob: los mensageros que envian los señores a los principales para apercibir los para algun combite.

yab kan crm) yab kan, yab kaan, yaab kaan: hamaca de las comunes a manera de cama de viento. yaach kaan: 3: buitron de nasa hecho de red.

yab u baluba crm) yab u baluba, al oltzil: 6: abonar en la hacienda. yan u baluba: 2: abonado para pagar.

yab u ppax crm) yab ppax, yaab u ppax: muy adeudado.

yab yan u hum crm) yab yan u hum: 11: adj. estentoero.

yaba nel) andira galeottiana standley - legum.: yakba (macayo) -- mad., mel., yaba.

nel) andira inermis (swartz) h. b. et k. - legum.: yaba.

yabac db) soot. See also zabac, pocmal.

crm) yabacna, yebecna: 2,3,4,7,8: hollin, tizne, hollin de cocina. yabacnac, zabacnac, pocmal: 5,6,11: idem. lukezeex u yabacnail na.

rb213.009 yabac nenum --- ti ceh

yabac nenum

rb213.009 yabac nenum --- ti ceh

yabacna cam) yabacna: hollin.

crm) yabacna, yebecna: 2,3,4,7,8: hollin, tizne, hollin de cocina. yabacnac, zabacnac, pocmal: 5,6,11: idem. lukezeex u yabacnail na.

crm) abac: 13mse: tizne. v. zabac, yabacna.

mr081.002 yax yulel xe kik ti uinic ma hach chaci

bay u kab yabacna

mr388.002 huchhbil yabacna lay chhuyenchhuy ti koben

ca teppec ti pidz

yabacnac crm) yabacna, yebecna: 2,3,4,7,8: hollin, tizne, hollin de cocina. yabacnac, zabacnac, pocmal: 5,6,11: idem. lukezeex u yabacnail na.

yabak crm) yabak uacax: 2: papera como de buey

yabal crm) yabal, yaabal, yaabil, macabil: copioso, abundancia y muchedumbre. u yaabal ixim: mucho maiz. u yaabil uinicob: muchedumbre de hombres.

ems) abundancia: yab-al, mak-a-bil, yan yab.

e082 tu kinil u talel ta tanexe tu yabal numya mehenexe

rb082.007 hach chacau tamuk u na nak yabal

ti yothel kohaan uinic

yaban db) bush, from y- + aban = bush. See aban.

rb027.006 uchic u zihil, uchic u chhabtabal cen u dzulbal,

cen yaban

rb074.002 lay bin u che, lay bin yaban

rb087.005 chacal ix hun pedz kin che,

hun pedz kin yaban tu kazah u dzulbal

rb144.009 max u che, max yaban

rb144.010 zacal copo u yaban, chacal copo u yaban

yabcunah db) see yaabcunah = to grow, to become a lot or many.

crm) yaabcunah, yaabcunzah, yaabcuntah: acrecentar, aumentar o multiplicar. yaabcun u tibiltacil beel: multiplica tus buenas obras.

vns) Acreçentar algo: dzacbeçah, dzacpaheçah .l. yabcunah.

yabhal db) alternative spelling of yaabhal = to multiply, to increase on its own.

crm) yaabchahal: 8; yabhal: 2,5,6,9; yaabhal: 1: hacerse mucho o muchos, acrecentarse, aumentarse y multiplicarse. yaabhi in numya: aumentarse

t 042.021 ma tu yabhal u nahalobi tumen numya

bin maya cimil u nucil al mehenobi

yabhi

tf079 uay ix kalahi yabhi u cuch u ni uitz

-yabi

i159 popochektabi tu uich luum, bibilyabi tu chochopay

yabichtah mtm) yabichtah in nok pedro. orinome o meome mi ropa pedro.

yabil db) alternaitve spelling of yaabil = of or pertaining to haab = year. See yaabil.

cam) kintun-yabil: verano.

crm) yabil: 6: edad. zian: 6: idem. crm) -ab-: 13abv: sandhi de haab: año. yabil 1541: el año de 1541 (doc yaxkukul); forma completa tu haab, o tu habil. crm) ak yaabil: 2: invierno, es tiempo de aguas, desde junio a octubre, tiempo de aguas. haahaal: 5: idem. ak yabil ik: viento llovedor.

yabil db) crm) yabil, yacunaben, yacunabenil, yacunahben, yacunahbentzil, yacunaan: cosa amable, amable, apreciable. crm) yabil: 3; yaabil: 1: cosa amada, estimada, regalada y querida.

vns) Amada cosa: ya, yabil, yacunabil. Así somos, amados de Dios: yabilon tumen Dios, yaon ti Dios. El hombre que io amo: in ya uinicil. El que tú amas: a ya uinicil. Mi querido yjo: in ya mehenil. vns) Bienquisto en el pueblo: yacunabil, yabil tumen cah.

yabil db) grandchild, from y- + abil = idem. See abil, uabil.

ems) nietos de abuela materna: aa-bil.

mtm) yabil maria: el nieto de maria.

-yabil

mr084.004 chachyabil

mr312.013 bin ppobal ciciyabil

mr355.008 pac chucbil hihiyabil u kabili

mr365.012 lay xiu u dzacal lae hihiyabil yetel u xiuil

yabil paal crm) yabil pal, yabil paal, yaabil pal, hucbil pal, mekbil pal, metbil bii pal, metbiian, metbiibil, metbiil pal: regalon muchacho.

yabil pal crm) yabil pal, yabil paal, yaabil pal, hucbil pal, mekbil pal, metbil bii pal, metbiian, metbiibil, metbiil pal: regalon muchacho.

yabil tumen cah vns) Bienquisto en el pueblo: yacunabil, yabil tumen cah.

yablil cam) yablil: es posible! admiracion.

crm) yablil: 3,7,8,11; yaablil: 4; baixabe: 3: es posible?/! yablil binech to uilab? es posible que debias de ir a ver?

yabnal

d043 uucil yabnal u hedz katun ti bolon ahau katun

d393 uucil yabnal u hedz katun ti uac ahau katun

d442 uucil yabnal u hedz katun ti can ahau katun

h044 ca tali ah uucil yabnal hochh xiutic u luboob

yabtuba

tj399 yabtuba in than cen chilam balam

yabucu crm) yabucu: 10: toponimico; poblacion que pertenecia a la provencia norte de ah canul.

yac db) strong, penetrating smell or oder.

crm) yac, yacacnac: 1,8,9: cosa fuerte y recia como tobaco y chile. fuerte, espirituoso, se dice de gusto u olor penetrante como tobaco y chile

ems) fuerte: yac, cel-em, cheb, chiich, kam-ach, noh-ach. ems) penetrante: yac.

mr419.003 hunppel libra ua hach manal yacile

yetel tancoch librae

yac ik crm) yac ik: 8: viento suave entre oriente y medio dia (sur).

yacacnac crm) yac, yacacnac: 1,8,9: cosa fuerte y recia como tobaco y chile. fuerte, espirituoso, se dice de gusto u olor penetrante como tobaco y chile

yacal crm) yacal, yacal yac: 1,2,4,5; ich ticil ya: 4: apenas. izticya: 13: apenas, con trabajo. yacal yac u chictahal babal ten: apenas hallo cosa.

crm) yacal, yacil, yacal yac, azmen yacal: 1,5: algun poco, un poco, de cuando en cuando. yacal tohi uol: algun tanto estoy bueno de salud.

crm) u yail, u yaili, u yacal: 1: por ventura o quiza, y dicese de lo que uno teme. ma beenel u yail a katbal. no te vayas que quiza preguntara

i241 licil uil yacal tin tane, licil uil u uakal uokole

yacal yac crm) yacal, yacal yac: 1,2,4,5; ich ticil ya: 4: apenas. izticya: 13: apenas, con trabajo. yacal yac u chictahal babal ten: apenas hallo cosa.

crm) yacal, yacil, yacal yac, azmen yacal: 1,5: algun poco, un poco, de cuando en cuando. yacal tohi uol: algun tanto estoy bueno de salud.

crm) yacal yac u beeltic: 1: de cuando en cuando lo hace.

yacan crm) acan, yacan: 8,13: gemir, bramar, arrullo, trueno lejano.

d197 num yol ualac yacan tu pach yahaulil cab

d560 tu kamah u che tamuk uil yacan u macul cab

rb068.003 cu nuc thani tu pach yacan, tu pach u maxcalil

tu hol yacantuni

rb205.002 tuppci u xicin hun chhuylahoob ti caanale

tan yacan che, tan yauat che

yacan chhin crm) yacan chhin: 5: zumbido de la piedra. yacan dzon kak: 6,8: zumbar el tiro.

yacan dzon kak crm) yacan chhin: 5: zumbido de la piedra. yacan dzon kak: 6,8: zumbar el tiro.

yacan ha crm) yacan ha, yacan haa, bitun kom, chulub chhen, xuch: aljibe.

crm) yacan ha: 8: tronar.

yacantun db) cave, ceremonial stone hut, from y- + acantun = idem. See acantun.

rb027.005 haulahac, noclahac tu hol yacantun

rb033.001 cante u hol u dzulbal, cante u yacantun

rb044.011 can edzlic yacantun, can kin chilan u canil chhab

rb064.007 can kin ix bin cu lothic yacantun

rb175.002 ci picchhin tun bacin tu dzulbal ti yacantun

yacax cabil uitz mtm) acaxcab: llano de lo alto de la sierra o monte, o de valle, o oya. vt. yacaxcabil uitz.

yaccuntah crm) yaccuntah, yaccuntahaan: 8: hacer fuerte.

yaccuntahaan crm) yaccuntah, yaccuntahaan: 8: hacer fuerte.

yacil db) strong, penetrating smell or oder.

crm) yac, yacacnac: 1,8,9: cosa fuerte y recia como tobaco y chile. fuerte, espirituoso, se dice de gusto u olor penetrante como tobaco y chile

ems) fuerte: yac, cel-em, cheb, chiich, kam-ach, noh-ach. ems) penetrante: yac.

mr419.003 hunppel libra ua hach manal yacile

yetel tancoch librae

yacil crm) yacal, yacil, yacal yac, azmen yacal: 1,5: algun poco, un poco, de cuando en cuando. yacal tohi uol: algun tanto estoy bueno de salud.

yacil baalba crm) yacil baalba: 4: cosa de poco precio.

yacil balba crm) yacil baalba: 4: cosa de poco precio.

Yacman crm) Yacman: 10: toponimico; pequeño pueblo que se encontraba situado a unos 10 o 12 kms al sur de las ruinas de Mayapan.

yacotunen db) love me, from ya = to love, tun = thus, -en = me.

rp027 yacotunen belae yumen ca tun ca yan tune cabe

rp047 yacotunen

yactal crm) actal, yactal: 8: asentarse las vasijas, empozarse o enchacarse los liquidos derramados.

yactun db) cave, from y- + actun = cave. See also acantun, yacantun.

ems) cueva: ac-tun.

yactunil db) cave, from y- + actun = cave. See also acantun, yacantun.

c051 oxil cauac ual u kin u pec tu chheenil,

u pec tu yactunil

c058 yokol culaan tu chheenil, tu yactunil

c255 lay u koch tu lahun tun uale

ca bin hokoc tu chheenil, ti yactunil

c540 ti uchom may cu u yedz u chhibal tu chheenil,

ti yactunil

rb123.005 cante u dzulub, cante u yactunil

yacum crm) yacum, yacumyah, yacunah, yacuntah, yacunahtah, tzayamcunah: amar, apreciar, guardar sin desperdicio. estimar, preciar y tener en mucho.

yacuma

rj008 cu kubic xan humppel santo edzebal santo cab yacumoob

rj070 yan u santo u yacuma xan

yacumbil crm) yacumbil: 11: amoroso.

yacumyah crm) yacum, yacumyah, yacunah, yacuntah, yacunahtah, tzayamcunah: amar, apreciar, guardar sin desperdicio. estimar, preciar y tener en mucho.

yacun cam) yacum, tah: amar, estimar, apreciar, guardar sin desperdicio.

td130 mamac bin u yacun yahaulilob cabi

yacun crm) yacunahba, yacuntah, yacuntahba: 1: negar, esquivarse, prohibir. mabcunahba, tocba: 2: idem.

yacun hadz crm) ya a hadzic pedro; yacun a hadzic pedro: azota gravemente a pedro.

yacunaan crm) yabil, yacunaben, yacunabenil, yacunahben, yacunahbentzil, yacunaan: cosa amable, amable, apreciable. crm) yacunaan: 1: cosa que es amada. yacunaanen tumen in yum: soy amado por mi padre. crm) yacunaan: 1; yacunben: 8: cosa que es amada.

yacunaben crm) yabil, yacunaben, yacunabenil, yacunahben, yacunahbentzil, yacunaan: cosa amable, amable, apreciable.

yacunabenil crm) yabil, yacunaben, yacunabenil, yacunahben, yacunahbentzil, yacunaan: cosa amable, amable, apreciable.

yacunabil crm) yacunabil: 3,6: cosa amada.

vns) Amada cosa: ya, yabil, yacunabil. Así somos, amados de Dios: yabilon tumen Dios, yaon ti Dios. El hombre que io amo: in ya uinicil. El que tú amas: a ya uinicil. Mi querido yjo: in ya mehenil. vns) Bienquisto en el pueblo: yacunabil, yabil tumen cah.

yacunabil tumen cah vns) Bienquisto en el pueblo: yacunabil, yabil tumen cah.

yacunah db) second form transitive of ya = to love.

cam) yacunah: amor, afecto, aprencion.

crm) ah yacunah: 11: amable. crm) ah yacunah: 2,5: amador como quiera. ah yacunah atan: amador de su propio mujer. ah yacunah tu chhuplil: dado uno mucho a su mujer. crm) yacum, yacumyah, yacunah, yacuntah, yacunahtah, tzayamcunah: amar, apreciar, guardar sin desperdicio. estimar, preciar y tener en mucho. crm) yayacunah: 8: amarse a menudo. crm) yacunah: 1: amor con que uno ama. u yacunah dios toon: el amor que dios nos tiene, con que nos ama; por el amor con que dios es amado. crm) mehenbil yacunah: 1: amor filial. crm) bakil yacunah dios: 1: amor con que nos ama dios.

vns) Amador comoquiera: ah yacunah. vns) Amar: yacunah. Amad a Dios sobre todas las cosas: yacunex Dios paynum yokol tulacal. vns) Amarse unos a otros con amor recíproco: pac lam pac yacunyah. vns) Amor de boca y de palabras: chil yacunah. vns) Amor filial: mehenil yacunah. vns) Amor con amor se paga: u hel u hel yacunah. vns) Caridad, por amor: yail, yacunah. Dios es caridad, y el que está en la caridad está en Dios, y Dios está con él: yacunahi Dios, hex himac yan ti yacunahe ti Dios, yan tix yan Dios icnal xan. Caridad unos con otros: yacunah tanba, yail tanba.

k268 balx tumen; tumen yohel

ti yolal u dzic u zuhuy colelil ti u yacunah

yacunah db) second form transitive of ya = to hurt.

crm) tul yahal okol: 2,3: llagarse. tul yacunah: 2: llagar asi.

yacunah crm) yacunahba: 1: esquivarse. ma yacunic a ba ta chhuplil: no te esquives de tu mujer, no te apartes de ella, no le nieges el debito. crm) yacunah in ba tin keban, bay ti cizin: guardome de los pecados como del demonio.

yacunah ak nel) momordica charantia l. - cucur.: yacunah-ak, yacunaax (cundeamor) -- com.

yacunah ax nel) momordica charantia l. - cucur.: yacunah-ak, yacunaax (cundeamor) -- com.

yacunah ol crm) yacunah ol: 1: tener pesar. yacuneex a uol a zipciex ti dios: peseos de haber ofendido a dios.

yacunah tanba crm) yacunahba, yacunah tanba, yatanba: amarse unos a otros y amor asi reciproco. amarse a si mismo.

vns) Caridad, por amor: yail, yacunah. Dios es caridad, y el que está en la caridad está en Dios, y Dios está con él: yacunahi Dios, hex himac yan ti yacunahe ti Dios, yan tix yan Dios icnal xan. Caridad unos con otros: yacunah tanba, yail tanba.

yacunahba crm) ah yacunahba: 11: egoista. yacuntic tu hunal: 11: idem. crm) yacunahba, yacunah tanba, yatanba: amarse unos a otros y amor asi reciproco. amarse a si mismo.

yacunahba crm) yacunahba, yacuntah, yacuntahba: 1: negar, esquivarse, prohibir. mabcunahba, tocba: 2: idem. crm) yacunahba: 1: esquivarse. ma yacunic a ba ta chhuplil: no te esquives de tu mujer, no te apartes de ella, no le nieges el debito.

yacunahbail crm) yacunahbail: 11: egoismo.

yacunahben cam) yacunahben: amable. crm) yabil, yacunaben, yacunabenil, yacunahben, yacunahbentzil, yacunaan: cosa amable, amable, apreciable.

vns) Amable cosa: yacunaben, yacunabentzil.

yacunahbentzil crm) yabil, yacunaben, yacunabenil, yacunahben, yacunahbentzil, yacunaan: cosa amable, amable, apreciable.

vns) Amable cosa: yacunaben, yacunabentzil.

yacunahil crm) yacunahil: 11; zil olal: 11: cordialidad.

k298 tulacal mac cu ilic helelae cu dzic yacunahil

yacunahtah crm) yacum, yacumyah, yacunah, yacuntah, yacunahtah, tzayamcunah: amar, apreciar, guardar sin desperdicio. estimar, preciar y tener en mucho.

yacunahul vns) Aparejar alguna cosa y preparalla: mentah. Aparejad el camino del Señor: mentex u beel Yumilbil. Ni el ojo bio, ni el oido oió, ni subió al coraçón del hombre lo q[ue] tiene aparejado Dios para los que le aman: ma yalah (yilah) ich, ma ix yubah xicin, ma ix kuchi tu tucul uinic hibal mentahan tumen Dios ti yah yacunahulobe. Aparejada cosa así: mentahan, mentabil.

yacunan crm) yacunan: 5: cosa amada.

yacunben crm) yacunaan: 1; yacunben: 8: cosa que es amada.

yacunic db) general form transitive of ya = ?.

crm) yacunahba: 1: esquivarse. ma yacunic a ba ta chhuplil: no te esquives de tu mujer, no te apartes de ella, no le nieges el debito.

vns) Caridad, por amor: yail, yacunah. Dios es caridad, y el que está en la caridad está en Dios, y Dios está con él: yacunahi Dios, hex himac yan ti yacunahe ti Dios, yan tix yan Dios icnal xan. Caridad unos con otros: yacunah tanba, yail tanba.

yacunma db) third form transitive of ya = to love.

k232 in yacunmaech ix cichpam colebil

yacuntah db) second form transitive of ya = to love.

cam) yacum, tah: amar, estimar, apreciar, guardar sin desperdicio.

crm) yacuntah: 1: guardar, quitar defendiendo, guardando. yacunte a mehen tu kab u nupoob: guarda a tu hijo de los manos de sus enemigos. crm) yacum, yacumyah, yacunah, yacuntah, yacunahtah, tzayamcunah: amar, apreciar, guardar sin desperdicio. estimar, preciar y tener en mucho.

yacuntah crm) yacunahba, yacuntah, yacuntahba: 1: negar, esquivarse, prohibir. mabcunahba, tocba: 2: idem. crm) yacuntah im: 1: destetar a los niños. yacunte im ta ual: desteta a tu hijo. crm) yacuntah: 2,5,6: prohibir o defender algo. a yacuntah ua a ba ta xiblil? negaste o has negado el debito a tu marido? crm) yacuntahba ti: 1: negar el debito uno de los casados a su compañero. yan ua a yacuntic a ba ta xiblil? le tienes que negar el debito.

vns) Apartarse el marido de la muger, no queriendo pagar el débito: toc ba ti, yacuntah ba ti. Por bentura, haste apartado así de tu muger?: yam ua a tocic aba ta chhuplil? vns) Callar o encubrir algún pecado, como en confesión: yacunta[h] keban.

yacuntah keban vns) Callar o encubrir algún pecado, como en confesión: yacunta[h] keban.

yacuntahba crm) yacunahba, yacuntah, yacuntahba: 1: negar, esquivarse, prohibir. mabcunahba, tocba: 2: idem. crm) yacuntahba ti: 1: negar el debito uno de los casados a su compañero. yan ua a yacuntic a ba ta xiblil? le tienes que negar el debito. crm) yacuntahba; u ya u ba tu xiblil. no paga el debito matrimonial a su marido.

vns) Apartarse el marido de la muger, no queriendo pagar el débito: toc ba ti, yacuntah ba ti. Por bentura, haste apartado así de tu muger?: yam ua a tocic aba ta chhuplil?

yacuntah ba ti vns) Apartarse el marido de la muger, no queriendo pagar el débito: toc ba ti, yacuntah ba ti. Por bentura, haste apartado así de tu muger?: yam ua a tocic aba ta chhuplil?

yacuntal crm) yacuntal, cici oltal: 11: encariñarse.

yacunte db) fourth form transitive of ya = to love.

cam) ma a hadzic a mehen, ena bin a yacunte. do not beat your child, mas antes - antes si you should love it.

yacuntic tu hunal crm) ah yacunahba: 11: egoista. yacuntic tu hunal: 11: idem.

yacunzah db) second form transitive of ya = hurt, pain.

crm) yacunzah: 8: llagar, dañar, hacer dolor algun miembro.

yach db) see ach = stinger, penis.

crm) yach: 2: aguijon en general. yach yikil cab: 2,5: aguijon de abeja. yach xux: 6,8: aguijon de avispa.

mtm) yach: al quitara, pico o nariz de la alquitara.

vns) Aguijón de abispa o abeja o alacrán: ach. Aguijón tiene esta abispa: yan yach xux la.

rb098.002 lay oc ti yach chibalnahci

rb136.003 pel u na ti yach

rb145.011 cen ti ualhi yokol pel u na ti yach

yach see ach = a long, narrow object.

mtm) yach campana: la lengua de la campana.

vns) Cauo de sartén o de caço: ach. Cauo de sartén: yach sartén. De açuela: yoc açuela. vns) Ca[ñ]ón de fuelles de fragua: yach fuelles, yach yum kak.

yach cac crm) yach cac, chhac xix: 3,13: racimos que cuelgan de lo alto de las grutas que van destilando y cuajando. (estalactitas)

yach ha cam) yach ha: cañal o caño de agua.

crm) yach ha, yach haa: caño o canal de agua, arroyuelo. chan yoc haa: 11: idem.

yach haa crm) yach ha, yach haa: caño o canal de agua, arroyuelo. chan yoc haa: 11: idem.

yach kaan db) perhaps yaab kaan is meant See yaab kaan.

vns) Buitrón de nasa echo de red: yaach kaan.

yach mazcab crm) yak mazcab: 3; yach mazcab: 2: badajo de campana.

yach nocac mtm) yach nocac: canal del edificio que sale fuera de la pared.

yach pek crm) yach pek: 3: orzuelo que nace en el ojo. xoy: 13: idem.

yach pila mtm) yach pila: la canal que esta sobre la pila, por donde le entra el agua.

yach ximbal crm) yach ximbal, noh xakab: 2: tranco, paso largo.

yach xux crm) yach: 2: aguijon en general. yach yikil cab: 2,5: aguijon de abeja. yach xux: 6,8: aguijon de avispa.

yach yikil cab crm) yach: 2: aguijon en general. yach yikil cab: 2,5: aguijon de abeja. yach xux: 6,8: aguijon de avispa.

yach yum kak mtm) yach yum kak: los caños de los fuelles de la fragua, por donde sale el viento, etc.

vns) Ca[ñ]ón de fuelles de fragua: yach fuelles, yach yum kak.

yach zinan mtm) yach zinan: el aguijon del alacran etc.

yachetal crm) yaachetal: 13 cob: pesarlo.

yachh cam) yachh: amasar, estrujar, estregar.

crm) yechhba: 8: enlodarse algun lugar con lodo aguado y batido. yeyechhci, yayachhci: 8: enlodado con lodo acuoso y batido o pegajoso.

crm) yachhic: 13 cob: aplastarlo.

crm) yachh: 1,2,3,4,5,6,7,8,9: amasar, hacer mezcla, estregar paños para lavarlos, sobar masa, estrujar aplastando algo.

crm) yachh, yaachh: 4,8,11: amasar y revolver amasando. exprimir.

crm) yachh teex zacan ca ococ ti uahil: 1: amasad la harina y haced pan.

crm) yachhah: 11; yachhtah: 1; yachhyah: 2,5; yaachhyah: 4: amasar, arrebujar masa o barro, estregar paños para lavarlos. yayachhtah: frequent

crm) yachh, pechhah, podzah, puchhah, ppuy, xak: amasar, estregar, despachurrar, arrugar, deformar, arrebujar.

crm) ah yachh, ah yadz, ah men yachh: 11: amasador.

crm) yayachh: 8: arrugado, ajado con muchos dobleces, desfigurado como cera. yayachhil: 8: la parte muy arrugada.

crm) yayachhci: 8: lodoso, glutinoso, enlodado.

ems) amasar: yachh.

ems) incorporar: yachh, xak.

ems) mezclar: ppiz, yachh, lap-ah, bok.

ems) restregar: hi, xuk, yachh, yapp.

vns) Amasar qualquiera cosa: yachh .t., yayachh .t. Amasad la tiera o cal: yachtex luum, taan. vns) Barro o lodo: luk. Caió en el lodo: lubi ich luk. vns) Barro para enbarrar: yachbil luum. Traed barro: a luum ex (tac a luumeex). vns) Barro de olleros: kat. vns) Barro negro: mum. vns) Barro amarillo para pintores y para [j]aros: kam luum.

mr136.014 ca tun a chha u noy le taane

ca a yachh u kan heil x- cax

yachh taan crm) yachh taan: 1: hacer mezclada para edificios.

yachh uah crm) yachh uah: migas de pan cocido.

yachhaan crm) yachhaan: 1; yachhahaan: 8: cosa despachurada como fruta, cosa asi sobada o amasada, o ropa estregada del barro.

crm) achhaan: 8: pp de achhal: deformado, aplastado, despachurrado. achhahaan: 8: pp activo de achh o achhah: despachurrado.

yachhabil crm) yachhbil: 1; yachhabil: 5: cosa sobada o amasada y ropa estregada.

yachhacbal crm) yachhal, yachhacbal: 8: arrugado, deforme.

crm) achhacbal: 8: cosa deformada, aplastada, despachurrada.

yachhah crm) yachhah, yaachhah, yachhtah: 1,8,9,11,13: sobar, arrebujar, amasar la masa para pan, incorporar y mezclar lo que se amasa, estregar.

crm) yachhah: 11; yachhtah: 1; yachhyah: 2,5; yaachhyah: 4: amasar, arrebujar masa o barro, estregar paños para lavarlos. yayachhtah: frequent

ems) apachurrar fruta: yachh-ah.

yachhahaan crm) yachhaan: 1; yachhahaan: 8: cosa despachurada como fruta, cosa asi sobada o amasada, o ropa estregada del barro.

crm) achhaan: 8: pp de achhal: deformado, aplastado, despachurrado. achhahaan: 8: pp activo de achh o achhah: despachurrado.

yachhal crm) yachhal: 6: ajarse o despachurrarse la fruta. yaachhal: 8: arrugarse, deformarse la figura por compresion.

crm) yachhal, yachhacbal: 8: arrugado, deforme.

crm) aachh: 8: muy arrugado, deformado, aplastado. aachhal: 8: vn. v. yachhal: ajarse, despachurrarse, arrugarse, arrugado deforme.

yachhbil crm) yachhbil: 1; yachhabil: 5: cosa sobada o amasada y ropa estregada. crm) achhbil: 8: que ha sido o debe ser deformado por compresion.

vns) Barro o lodo: luk. Caió en el lodo: lubi ich luk. vns) Barro para enbarrar: yachbil luum. Traed barro: a luum ex (tac a luumeex). vns) Barro de olleros: kat. vns) Barro negro: mum. vns) Barro amarillo para pintores y para [j]aros: kam luum.

mr013.013 yetel akab xiu yetel u dzudz mohoch

yachhbil u kabil

mr019.010 cheche yachhbil ca chactabac

mr106.004 cheche yachhbil bay hunppel tumin cab yaalile

mr227.008 chhachhe, yachhbil, ua ix huchhbil tulacale

yachhbil keuel crm) yachhbil taan, yaachhbil taan: masa de cal, argamasa. yachhbil keuel: cuero argamasado.

yachhbil luum crm) yachhbil luum: 3: barro para embarrar.

yachhbil luum vns) Barro o lodo: luk. Caió en el lodo: lubi ich luk. vns) Barro para enbarrar: yachbil luum. Traed barro: a luum ex (tac a luumeex). vns) Barro de olleros: kat. vns) Barro negro: mum. vns) Barro amarillo para pintores y para [j]aros: kam luum.

yachhbil nichh crm) yachhbil uah, yaachhbil uah: sopas i migas de pan, pan estrujado. yachhbil nichh: pan que hacen para llevar de camino.

yachhbil taan crm) yachhbil taan, yaachhbil taan: masa de cal, argamasa. yachhbil keuel: cuero argamasado.

yachhbil tan crm) yachhbil taan, yaachhbil taan: masa de cal, argamasa. yachhbil keuel: cuero argamasado.

yachhbil uah crm) yachhbil uah, yaachhbil uah: sopas i migas de pan, pan estrujado. yachhbil nichh: pan que hacen para llevar de camino.

yachhchahal crm) yachhchahal: 8: passiva de yachh (ser estrujado, amasado con la mano, estrujado entre los dedos. yayachhchahal: arrugarse mucho o a menudo

yachhic crm) yachhic: 13 cob: aplastarlo.

yachhil crm) yachhil, yayachhlil: 8: la accion de arrugarse.

crm) achhil: 8: accion y efecto de apretar. achhlil: idem.

yachhlaantah crm) achhlaantah: 8: va despachurrar o arrugar las cosas una a una.

yachhlac crm) yachhlac, yachhlic: 8: arrugado, deformado.

crm) achhlac; achhlic: 8: que estan aplastadas o arrugadas.

yachhlahal crm) yachhlahal, yayachhlahal: 8: irse arrugando, amasando. yayachhchahal: 8: arrugarse mucho o a menudo, sobajarse.

crm) achhlahal: 8: vp irse o ser despachurradas las cosas una por una.

yachhlantah crm) yachhlaantah: 8: arrugar, amasar, deformar uno a uno.

yachhlic crm) yachhlac, yachhlic: 8: arrugado, deformado.

crm) achhlac; achhlic: 8: que estan aplastadas o arrugadas.

yachhlil crm) yachhlil: 8: la parte arrugada, el arrugamiento.

crm) achhil: 8: accion y efecto de apretar. achhlil: idem.

yachht

mr032.004 ca a yachht ca a dza cabi

mr136.009 cu dzocol a chacice ca a yachht yetel aceite,

ca a nabez

mr246.018 ua mae chacah ca yachht u le

mr246.022 yachht u le

mr259.032 ua mae kan le cay yachht ich ha

yachhtabac

mr348.006 mucbil u heil ca tun yachhtabac yetel le kan he

yachhtabal crm) yachhtabal: 3: incorporado lo que se amasa.

mr391.011 yachhtabal u le, bay kik u yitz

mr391.014 yachhtabal, ca yuke le matech u yalancilobe

yachhtabil crm) yachhtabil: 2: cosa amasada. 8: cosa que esta o ha de estar amasada.

mr063.005 yachhtabil

mr095.018 yachhtabil

mr095.034 yachhtabil ca hokzabac u kab

yachhtac

mr246.014 yachhtac u le

yachhtah crm) yachhah, yaachhah, yachhtah: 1,8,9,11,13: sobar, arrebujar, amasar la masa para pan, incorporar y mezclar lo que se amasa, estregar. crm) yachhah: 11; yachhtah: 1; yachhyah: 2,5; yaachhyah: 4: amasar, arrebujar masa o barro, estregar paños para lavarlos. yayachhtah: frequent

vns) Amasar qualquiera cosa: yachh .t., yayachh .t. Amasad la tiera o cal: yachtex luum, taan.

yachhtahaan crm) yachhtahaan: 8: pp de yachhtah (amasado, arrugado, comprimido, deformado).

yachhtal crm) yachhtal: 8: ser amasado, estrujado, revuelto.

mr348.011 tan u yachhtal ppiz u baytal cib le malvas

yetel kan he

yachhte

mr081.005 ca a yachhte cheche ma chacbili

mr123.009 ca a hokez yaal, ca a yachhte

mr275.003 ca a yachhte ca tun a dza xuchnite u boc

mr275.005 ca a zopp kakte ca a yachhte

ca a choh u kabile tu ni

mr326.003 ca a yachhte ca tun a choh u kab tulacal

tuux yan le kakobe

mr378.005 ca a yachhte

mr391.026 ca yachhte ca tun a dza ti chuc ppiz u yelel

mr427.010 ca a yachhte ca a cici ppo yetel

mr427.013 ca a yachhte ca a cici ppo yetel u kab

yachhtic vns) Amasar qualquiera cosa: yachh .t., yayachh .t. Amasad la tiera o cal: yachtex luum, taan.

yachhyah crm) yachhah: 11; yachhtah: 1; yachhyah: 2,5; yaachhyah: 4: amasar, arrebujar masa o barro, estregar paños para lavarlos. yayachhtah: frequent

yadz cam) yedz, yedzah: esprimir. vease yadz. cam) yadz, yadzah: esprimir.

crm) yedz: 1: lo mismo que yadz: por exprimir torciendo. podz: 9: pudz: 9: yadz: 9: exprimir. crm) yadz: 1: exprimir torciendo como en la garganta y apretar y torcer exprimiendo como ropa cuando la lavan. crm) ah yachh, ah yadz, ah men yachh: 11: amasador.

ems) exprimir: yedz, pudz, podz, yadz. ems) ordeñar: pudz, podz, yadz kab im.

mtm) ah yadz ceh, ah yadz yuc: venadillos pequeños.

vns) Ahogar con la mano apretando la garganta: yadz cal, bidz cal. vns) Apretar la garganta como ahogando: bidz cal, yadz cal. No aprietes así la garganta al muchacho: ma a bidzic u cal paal.

yadz cal crm) yadz cal: 2,3,4,5: ahogar apretando la garganta.

vns) Ahogar con la mano apretando la garganta: yadz cal, bidz cal. vns) Apretar la garganta como ahogando: bidz cal, yadz cal. No aprietes así la garganta al muchacho: ma a bidzic u cal paal.

yadz ceh mtm) ah yadz ceh, ah yadz yuc: venadillos pequeños.

yadz im crm) yadz im: 5: ordeñar.

yadz kab crm) yadz kab im: 1,9: ordeñar. yadzeex u kab yim yuc: ordeñad las cabras.

yadz kab im crm) yadz kab im: 1,9: ordeñar. yadzeex u kab yim yuc: ordeñad las cabras.

ems) ordeñar: pudz, podz, yadz kab im.

yadz kabtah crm) yadz kabtah: 1: exprimir torciendo entre las manos.

yadz yuc mtm) ah yadz ceh, ah yadz yuc: venadillos pequeños.

yadzab im cam) yadzab-im: ordeñar.

yadzabci crm) yadzabci: 2,6,11: lagar.

yadzac

mr192.005 kinkinal ca yadzac tu xicin

mr205.003 ca yadzac tu uich uinic

mr288.008 ca tun yadzac u kabil tu hol u yaile,

ca cunpakac tu cintanil yae

mr428.005 ca bah yadzac tu hol hodzic che

yadzah cam) yadz, yadzah: esprimir.

yadzal

mr191.005 ca bin dzococ u yadzal tu xicin

yadzatil than crm) yadzatil latin than: 3: gramatica del latin.

yadzbil crm) yadzbil: 1: cosa exprimida. yadzbil kab ulum: 2,5: sustancia de la gallina exprimida.

mr202.005 yadzbil

mr249.004 ca kintabac, ca dzabaci yadzbil,

toobil yetel pidz ca dzabac

mr410.007 yadzbil, ca nabzabac ti yae ti yail

yadzbil kab crm) yadzbil: 1: cosa exprimida. yadzbil kab ulum: 2,5: sustancia de la gallina exprimida.

yaeb u caah crm) yaeb u cah, yaeb ualac: 5: hacer niebla o sereno. yeeb: 13: niebla, neblina.

yaeb ualac crm) yaeb u cah, yaeb ualac: 5: hacer niebla o sereno. yeeb: 13: niebla, neblina.

yaech cam) ya: amor. in yaech: te amo. ua a yaex: si lo amais o es amado de vosotros?

Y.DIC Continued

Previous Section Table of Contents Next Section

Return to top of page