Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-29-03

-dzan — Dzezcaat

-dzan vns) Alpargate q[ue] traen los indios: xanab yoc, yoc xanab. Quántos pares de alpargates tienes?: hay dzan a xanab?

Dzan
a701 yetel kuchul u caah u kinil, u katunil u dzaan tiob
      tumenel u noh ahauob
mr330.006 yetel chac dzan, chac leum ak, x- tancaz che

Dzan 1) cam) dzan, dzanah: caer amontonandose.
vns) Amontonar, haçer montones: tzuccinah, bancunah, bançah. Amontonar así: bantal, tzuctal, dzantal.
vns) Juntarse mucha gente en algún lugar: bantal, dzanal, dzantal, buthul. Mucha gente se junta en la iglessia a oir missa: buthul u cah uinic ti yotoch Ku ti chan missa.

Dzan 2)
ems) remojado: lul-uc-i, dzom dzom, zul, dzam dzan.
vns) Asentadose ba el asiento del poçol y el polbo: dzanal u cah u xixil çaca y[etel] u lukil haa. vns) Asentarse el suelo o asiento del licor que está en alguna basija: dzanal.

Dzan cab.t.: amontonar o juntar de presto o con impetu. (mtm)

Dzan cabal: cosa amontonada o junta. (mtm)

Dzan ti ol crm) yan ti ol; dzan ti ol: 3: tener proposito. 1: tener determinado. yanhal ti ol: 1: proponer o tener proposito.

Dzanaan: cosa que esta junta y amontonada. ¶ dzanaantac vinicob ti yotoch ku: (mtm)

Dzanac to uinic ca in hoppez misa: juntada la gente comenzaré la misa. (sfm)

Dzanah cam) dzan, dzanah: caer amontonandose.
nel) rhoeo discolor hansen et walp. - comme.: chactzan, chacdzam, yaaxtzan, yaaxdzanah, yaaxdzana (sancocho colorado) -- tint.

Dzanal 1) vns) Juntarse mucha gente en algún lugar: bantal, dzanal, dzantal, buthul. Mucha gente se junta en la iglessia a oir missa: buthul u cah uinic ti yotoch Ku ti chan missa.

Dzanal 2) crm) yeb ha: 4,8: lloviznar. akab yeb: 11: niebla. dzanal yeb: 5: sereno.

Dzanal 3) vns) Asentadose ba el asiento del poçol y el polbo: dzanal u cah u xixil çaca y[etel] u lukil haa. vns) Asentarse el suelo o asiento del licor que está en alguna basija: dzanal.

Dzanal yeb crm) yeb ha: 4,8: lloviznar. akab yeb: 11: niebla. dzanal yeb: 5: sereno.

Dzanal yeeb: caer el sereno de la madrugada, y caerse el rozio de las yeruas. (mtm)

Dzanal yeeb; yeeb: sereno. (sfm)

Dzanal: asentarse la hez. ¶ dzanal u cah u xixil zaca: asiéntase la hez del pozol. ¶ dzanal u cab u lukil haa ti yit ppul: asiéntase la hez del agua del cántaro. (sfm)

Dzanal: caerse la fruta y las hojas de los arboles. (mtm)

Dzanal: hundirse como monton de granos. (mtm)

Dzanal: juntarse o amontonarse o venir assi juntos. ¶ dzani v pimil vinic yicnal Juesus vbic v than Dios: juntose mucha gente y vino a Jesus a oir la palabra de Dios. (mtm)

Dzanal; dzantal; bantal: amontonarse, juntarse. (sfm)

Dzanal; hutul: irse cayendo las hojas de los árboles o cabellos, desmoronarse la pared. (sfm)

Dzanbal dzanbal: cosa que quiere venir o le falta poco, poco ántes. ¶ dzanbal dzanbal españoles cuchi: poco ántes que venieran los españoles. (sfm)

Dzançah; dzaneçah:} amontonar, hazer caer, o hazer louer a montones. ¶ ca v çebel dzançah v yaabal becħ yokolob: de presto llouio e hizo caer sobre ellos muchas codornizes a montones. (mtm)

Dzancun cam) dzancun: amontonar, juntar.

Dzancunah: amontonar o juntar assi. (mtm)

Dzancuntic db) to bring together. General form transitive.
rv017 uay tun cin dzancuntceex uay tuux cu tepal
       le santo yumtziloob

Dzanlenex: juntaos. (sfm)

Dzantal vns) Amontonar, haçer montones: tzuccinah, bancunah, bançah. Amontonar así: bantal, tzuctal, dzantal. vns) Juntarse mucha gente en algún lugar: bantal, dzanal, dzantal, buthul. Mucha gente se junta en la iglessia a oir missa: buthul u cah uinic ti yotoch Ku ti chan missa.

Dzantal: juntarse o amontonarse. (mtm)

Dzantal; dzanal; bantal: amontonarse, juntarse. (sfm)

Dzanuuc db) see dza nuc.
cam) dzanuuc: dar a entender, esplicar, notificar, declarar.

Dzap cab vns) Atestar [e]nca[ja]ndo: dzap. ah ab, dzap cab .t. P[a]s[iv]o: dzaapal.

Dzap cam) dzap, dzapah: poner una cosa llana sobre otra.
ems) clasificador de hilos: dzap.
ems) conjunto de cosas planas: dzap.
ems) hermanos: dzap.
ems) superpuesto: dzap.
ems) sucesivo: dzap.
vns) Atestar [e]nca[ja]ndo: dzap. ah ab, dzap cab .t. P[a]s[iv]o: dzaapal.
c202 tumen ppatal u caah tu kin, tu dzap tun

Dzap tuntah; max tuntah; pech tuntah; puch tuntah; dzadza tuntah; muluch tuntah: machucar, matar, cortar con piedras. ¶ in dzap tun tin pach: yo me hice esclavo. (sfm)

Dzap: cuenta para hijos, hermonos maiores y menores si ay muchos. (mtm)

Dzap: idem. (mtm)

Dzap: poner vna cosa sobre otra como vn lino sobre otro. (mtm)

Dzap; dzapcabtah: hincar en el suelo. (sfm)

Dzap; hup: encajar como cuchillo en vaina. (sfm)

Dzapab vns) Atestar [e]nca[ja]ndo: dzap. ah ab, dzap cab .t. P[a]s[iv]o: dzaapal.

Dzapah cam) dzap, dzapah: poner una cosa llana sobre otra.
vns) Atestar [e]nca[ja]ndo: dzap. ah ab, dzap cab .t. P[a]s[iv]o: dzaapal.

Dzapahal: sobresanar la llaga o herida o enfermedad. (mtm)

Dzapal cam) dzaapal: atollarse.
cam) dzaapal: conjunto de papeles, tablas, tortillas o cosas llanas sobrepuestas.
cam) dzapal: arrugado como fuelle.
vns) Atestar [e]nca[ja]ndo: dzap. ah ab, dzap cab .t. P[a]s[iv]o: dzaapal.

Dzapal dzap: cosas que van puestas en órden como libros en librería. (sfm)

Dzapal dzap; hupul hup: encajado (una cosa en otra). (sfm)

Dzapal dzapcunah; dzapcunah:} cosas puestas o encaxadas vnas encima de otras. (mtm)

Dzapal; hupul; encajarse como jícaras o como cuchillo en vaina. (sfm)

Dzapal; hupul; kalal; kalal ti luk; dzaptal: encallar la barca. (sfm)

Dzapal; zadz ba; zadzmal: dar de si eseendiendose. (sfm)

Dzapan: cosa assi puesta vna sobre otra. (mtm)

Dzapcabtah; dzap: hincar en el suelo. (sfm)

Dzapcabtic vns) Atestar [e]nca[ja]ndo: dzap. ah ab, dzap cab .t. P[a]s[iv]o: dzaapal.

Dzapçah; dzap ba:} sumirse o atestarse o atascar o atollar. ¶ v dzapah vba ti luk: sumiose o atascose en el lodo. ¶ v dzapah vba ti coil: sumiose en bellaquerias. ¶ v dzapah vba ti keban: sumiose en pecados. ¶ ti kuxil: en odio y aborrecimiento. ¶ ti lepp olal: en enojo. ¶ ti numya: en trabajos y miserias, ettz. en otra qualquiera cosa. ¶ ma a dzapic aba ti lob olal: no tengas mala voluntad a ninguno. (mtm)

Dzapel kab; dza puy cab; may kabtah; pel kabtah; yal kabtah: dar higas. (sfm)

Dzapic vns) Atestar [e]nca[ja]ndo: dzap. ah ab, dzap cab .t. P[a]s[iv]o: dzaapal.

Dzappal
mr371.006 latulah u zappal
      latulah u dzappal tancoch cuartillo

Dzaptal; aapal; hupul; kalal ti luk: encallar (la barca). ¶ dzapi chem ti luk: encalló la barca en el lodo. (sfm)

Dzaptal; hup ti luk: zoopp ti luk: atollar (en el lodo). (sfm)

Dzapuy cab; dzapel cab; may kabtah; pel kabtah: dar higas. (sfm)

Dzauba db) to give oneself. Reflexive of the verb root dza = to give.
d065 lay bin u dzauba ti holcan thanil u dzoc yahaulil
k105 ti maxac u kat u dzauba tu yol ah cambal uay tu luumil

Dzaul cam) dzaul: beneficio.

Dzaul: don o presente que vno da. ¶ bal a dzaul ti padre: que le has de dar al padre? (mtm)

Dzay 1) db) fang.
cam) dzay: colmillo.
ems) colmillo: dzay.
mtm) ah dzay: colmilludo o que tiene colmillas.
mr392.003 ca a cħa vinagre
      yetel tu ppiz u hodzol u dzay lay can lae

Dzay 2) db) past tense of dza, "to give".
Bar/Dzit/71; colocar.
Roys/Bac/17; gave.
k153 coneex ti lakin u dzay u ix ocom cheil
      kiliz kam kak yokol uitz
rb045.008 lay bacin dzay a kinam tech bacin
      chachac dzidzib kike

Dzay can db) Lit. snake fang. A legume bean bush.
ebm) buul-ceh. lit. deer-bean. Also reported as the haba silvestre. Compare dzay-can (sesuvium portulacatrum l.
nel) sesuvium portulacastrum l. - aizoa.: dzaycan, dzincan, xautzicin (verdolaga de playa) -- ind., med.
mr307.002 u dzacale x- tzicnil dzay can yan ti chaltune,
      dzincan ulak u kaba
mr308.002 u dzacale u canil pop, u canil dzay can,
mr426.003 caxant dzay can, dzincan, xau tzicin,
      ox tzuc u kaba,

Dzay can: yerua xabonera para hazer xabon. (mtm)

Dzay och can db) Lit. boa constrictor fang. A plant of the genus portulaca.
nel) portulaca halimoides l. - portu.: dzayoch, dzayochcan.

Dzay och db) Lit. possum fang. A plant of the genus portulaca.
nel) portulaca halimoides l. - portu.: dzayoch, dzayochcan. nel) portulaca pilosa l. - portu.: tzotzildzayoch, dzayoch, xucul (arroz-xiu) -- com.

Dzay pek db) Lit. dog fang. A plant of the genus suaeda.
nel) suaeda mexicana standley - cheno.: dzaypek.

Dzay uchul; dza: acontecer, acaecer, suceder. (sfm)

Dzay vns) Cauallo que a çe[rr]ado: hokam u [dz]ay tzimin.

Dzay vns) Colmillo, del hombre y de qualquier animal: dzaay.

Dzay: colmillo. (mtm)

Dzayac db) fourth form intransitive of dza, "to give".
Bar/Bal:95; tener misericordia.
rd001.286 can a ci dzayac toon libre bacan
      u ci meyahtah bacan le santo trono

Dzayatzil db) benefactor. A merciful, compassionate person. From dza = to give, ya = pain, and -tzil = person. See also dza yatzil.
cam) dzayatzil: benefactor. misericordioso. cam) dzayatzil: limosna dada por caridad.
crm) manaan yaal a takin ta pixan ua ma tan a beelte dza yatzil: no aprovecha nada tu dinero a tu alma si no haces limosna.
mtm) ah dzayatzil: misercordioso, limonesenero, franco. herege. mtm) manaan babal licil azmen cet ppizancuniczaba ti dios bay dzayatzile: no ay cosa que en alguna manera igualemos con dios como misericordia. mtm) ah dzayatzil: misercordioso, limonesenero, franco. herege.
vns) Benigna cosa, clemente, piadosa: ah okçah ich, ah dza yatzil. Benignedad así: ah okçah ichil, dza yatzil. vns) Benefiçio hacer: dza yatzil, dza matan. Has benefiçiado a los pobres: dza u yatzil tah numyaob, dza u matan tah numyaob? vns) Caritatibo: ah dza yatzil, ah ocçah ich. vns) Cruel, sin myser[icordi]a: ixma dza yatzil, ixma ok[ç]ah ich, ah ma[y] ich. Crueldad así: ixmama okçah ichil, ixma dza yatzilil, ta chi ach.
vns) Juicio sin misericordia: ixma dza yatzil xot kin.
rh235 te ua bin yuch dzayatzil tu hol u zuhuy zaya xan
      in yumenen
c 018.014 uay ti pati ix mactzil, ix dzayatzil

Dzayental
Arz/Bac/410: vino a causar daño.
Roys/Bac/66: presses against it.
rb196.004 u zuhuy bi ix hob hol
      oc tu xicħil u pach dzayental

Dzaykin db) a type of black beetle.
cam) dzaykin: especie de escarabajo.

Dze cuzamil
h080 ca tun yanhi u numteil cab dze cuzamil

Dze db) little, small. When used in conjunction with some words dze alters the meaning of the word: dze na = aunt (lit. little mother), dze yum = uncle (lit. little father). See also dzedz.
ems) pequeño: ppex, mehen, cha, chan, dze. ems) poco: cha, con-con, litz, ma bahun, mel, hoy-an, az, dze, dzedz, dzedzec. ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.
a041 dze yaxkin 13 nobiembre ti cu uadzal nali
g202 can ahau u kaba katun emciob noh emal,
      dze emal u kabaob lae
h080 ca tun yanhi u numteil cab dze cuzamil
h155 ca kuchoob dze uc; ppizilba u caahoob u lakoob
h156 ca kuchoob u mamoob, u lakoob,
      ti u mul dzemlah yolobi; dze mul u kaba
h157 ca kuchoob yah kini yicnal ix kil itzam pech;
      ix dze uc u lakoob
rb210.011 bal in uayazba ca tin dze kaxtah

Dze Emal db) literally: "Little Descent". See Emal.
g202 can ahau u kaba katun emciob noh emal,
      dze emal u kabaob lae

Dze mul
h156 ca kuchoob u mamoob, u lakoob,
      ti u mul dzemlah yolobi; dze mul u kaba

Dze na db) aunt, from dze = little and na = mother.
cam) dzena: tia hermana de madre.
crm) yal dze nabil: 8: primo hermano, hijo de tia.

Dze na: tia hermana de madre, y tia muger de tio hermano del padre. (mtm)

Dze na: tia (hermana de madre). A la del padre: ix cit. (sfm)

Dze tok ebm) dzetok. this might be translated as small flint knife. pio perez identifies it as the amapola blanca, bombax ellipticum h. b. k.

Dze uc
h155 ca kuchoob dze uc; ppizilba u caahoob u lakoob
h157 ca kuchoob yah kini yicnal ix kil itzam pech;
      ix dze uc u lakoob

Dze yax kin: estio; lo mas rezio del quando quieren venir las aguas. (mtm)

Dze yaxkin db) an alternative name for the seventh month of the Mayan calendar, yaxkin, which according to colonial sources begins on the 13th of November. Yaxkin (lit. blue day) is one of the words for drought, and is the standard word used by the modern Maya to refer to this condition. The use of dze with yaxkin seems to indicate that this is the beginning of the droughty period, which is indeed true of the middle of November.
ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.
a041 dze yaxkin 13 noviembre ti cu uadzal nali

Dze yum db) uncle, from dze = little and yum = father. See dzeyum.

Dze yum: llama cualquier a su tio, hermano de su padre. (sfm)

Dze yum: tio hermano de padre o de padrasto, y tio casado con la tia hermana de la madre. (mtm)

Dzeb cam) dzeb: visco.
ems) bisco: dzeb.

Dzeb xiu ebm) dzeb-xiu. lit. twisted plant.

Dzebxiu
mr107.003 ca a cħa lay dzebxiu

Dzec db) foundation of a building.
ems) cimiento de casa: dzec.

Dzecnab; chinab: cuenta para jemes. (sfm)

Dzecnac paal: muchacho lloron y regañon y pensos. ¶ dzecnac in palil: (mtm)

Dzecnacil: aquella desgracia y llorar. (mtm)

Dzedz 1) db) few, little. More commonly dzedzec. See dzedzec, dze.
cam) madzedz: muchos. ma dzedzob: son muchos. ma dzedzon: somos muchos. ma dzedzex: sois muchos. cam) dzedz: poco. dzedz tupach: poco despues.
ems) poco: cha, con-con, litz, ma bahun, mel, hoy-an, az, dze, dzedz, dzedzec.
vns) Ancha cosa y espaçiosa: nach çilic (zinlic) u tan, ma dzedzan çinlic u tan. vns) Alboroto: ppuhul. Grande alboroto sucedió por su causa: ma dzedz ppuhul uchi tumenob. vns) Barca pequeña: ix dzedz cħem. vns) Cordero: yalam tanam, ix mehen tanam, ix dzedz tanam. Estaua humillado delante de Jesuchr[is]to como manso cordero: bay chinlic [y]ix dzedz tanam Chr[is]to ti yan tu tan ah xot kin cuchi. vns) Choça: ppuc na, paçel. Si es peq[ue]ña: ix dzedz pa[ç]el.
t 045.037 ma dzedz numya tanhi toon

Dzedz 2) db) alternative name for dzec = foundation of a building.
cam) dzedz, dzedzil: cimiento.

Dzedz 3) vns) Abeja pequeña de miel buena: ix dzedz. Miel de estas abejas: u cabil ix dzedz.

Dzedz chem vns) Barca pequeña: ix dzedz cħem.

Dzedz chibal: gota que da en los empienes de los pies y en las manos con hinchaçon y dolor y ardor. (mtm)

Dzedz ma cam) dzedzma: por poco no, poco falto.

Dzedz ma la: poco mas o menos. (mtm)

Dzedz ma; dzedzili ma: por poco o falta poco. ¶ dzedz ma ti dzomen ti be .l. dzedz ma ti vilah haa ti be: por poco no me moje oy en el camino. ¶ dzedz ma cimi: por poco no murio; estuuo a punto dello. (mtm)

Dzedz mala cam) dzedzmala: poco mas o menos.

Dzedz mucut: la casa de los muertos en que estan las andas. (mtm)

Dzedz nab .l. chi nab: xeme. (mtm)

Dzedz pazel vns) Choça: ppuc na, paçel. Si es peq[ue]ña: ix dzedz pa[ç]el.

Dzedz tanam vns) Cordero: yalam tanam, ix mehen tanam, ix dzedz tanam. Estaua humillado delante de Jesuchr[is]to como manso cordero: bay chinlic [y]ix dzedz tanam Chr[is]to ti yan tu tan ah xot kin cuchi.

Dzedz tzec.t.: castigar desde pequeño. ¶ dzedz tzeectex a ualoob, a mehenob: castigad a vuestros hijos desde pequeños. (mtm)

Dzedz: cosa pequeña o chica. (mtm)

Dzedz; chanchan; mehen; cħo: pequeño, corto, chiquito. ¶ dzedzen cuchi: yo era pequeño. ¶ yalbaen; chanchanen: soy pequeño. (sfm)

Dzedz; dzedze; dzedzec:} poco o poquito. ¶ dzedzili: poquito es esto. (mtm)

Dzedz; u dzedzil na; u tan na: delantera o umbral de la casa. (sfm)

Dzedzaan vns) Ancha cosa y espaçiosa: nach çilic u tan, ma dzedzan çinlic u tan.

Dzedzaan zinlic u tan vns) Ancha cosa y espaçiosa: nach çilic u tan, ma dzedzan çinlic u tan.

Dzedzcun cam) dzedzcun: achicar, minorar, apreciar an poco.

Dzedzcunah: hazer pequeña alguna cosa y achicarla. (mtm)

Dzedzeb: a prisa. (sfm)

Dzedzec db) few. See also dzedz, dze.
cam) dzedzec: poco.
crm) yancil dzedzec; dzacbil dzedzec: 3: poco mas.
ems) poco: cha, con-con, litz, ma bahun, mel, hoy-an, az, dze, dzedz, dzedzec.
mtm) babahun: algunos /o/ algun tanto /o/ un poco /o/ tanto quanto. babahun dzedzec: un poco mas. dza babahun dzedzec: dale un poco mas. babahun ma: casi /o/ a punto /o/ poco falto.
vns) Juiçio, por discreçion: cux olal. Tiene un poco de juicio: cux yol yan ti dz[e]dzec. Juiçio tener, ya q[ue] lo abía perdido andando en pecados: u chaah uaix yol tal kahan tun ti yol tuba (u cħaah u cux yolal kahan tun ti yol tuba).
a353 ma dzedzec bin u cici oltziltabal
b609 cabil akbal; lob, ma utzi, muan haabil, utz dzedzeci
f353 halili yan tu ni yak dzedzece
mr018.002 cħa coc ac, hun xeth u boxel
      yetel cappel x- tuzil yetel dzedzec ak max
mr049.005 cu dzocol u uixice yetel dzedzec ta
      bay u caah u nek xaane
mr170.008 ca tun dzedzec yukei, ca ichzabac uinicilil
mr171.008 ca dzabac yuk dzedzeci
mr205.005 ca tun pukuc ichil dzedzec ha
rb106.006 yuklil chacah yetel cappel ic yetel cab dzedzec
      u kabil kutz dzedzec
t 042.029 bin ix yanac uiih dzedzeci ho nicte uinicobi

Dzedzec hadz.t.: açotar poco y moderadamente. (mtm)

Dzedzec hadztah: castigar moderadamente. (sfm)

Dzedzec paal: niño o niña. ¶ ix dzedzec paal: niña. (mtm)

Dzedzec; coon coon: poco. (sfm)

Dzedzecil db) a few, from dzedzec = few amd -il = attributive relationship.
e282 maya cimlal bin dzaicoob; u chun u xob ee
      dzedzecil cuchie
mr415.003 muluche ti ek luumoob yantal ti kax,
      dzedzecili u le yan tu ni

Dzedzedzili db) a few. See also dze, dzedz, dzedzec.
cam) dzedzedzili: un poco.

Dzedzel (u—) na; dzedz; u tan na: delantera o umbral de la casa. (sfm)

Dzedzeli u benel; ma yab u benel: faltar poco. (sfm)

Dzedzeli: poquito. (sfm)

Dzedzem ol.t.: aplacar y mansar. (mtm)

Dzedzenac: cosa que da pena como muchacho llorón. (sfm)

Dzedzetac cam) dzedzetac, dzedzetacil: a cada rato, a menudo, a cada paso, a poco, de poco en poco, a pausas.
mr255.005 dzedzetac bin nabzabac u dzac
mr376.005 ca tun a pot dzedzetac u hol he

Dzedzetac; dzedzetacil: poco a poco. ¶ dzedzetac a conic ixim: (mtm)

Dzedzetac; hunalte; chanchanhel; melecnac: poco a poco. (sfm)

Dzedzetacil cam) dzedzetac, dzedzetacil: a cada rato, a menudo, a cada paso, a poco, de poco en poco, a pausas.
mr005.004 utz ix yukul u kab yaalil dzedzetacil taan

Dzedzhal vns) Apocarse, hacerse poco: concon, conconhal, dzedzhal.

Dzedzhal: achicarse; pararse chico algo. (mtm)

Dzedzhun db) alternative spelling for dze yum = uncle.
cam) dzedzhun: tio hermano de padre.

Dzedzil (u—): lo menos (en número). (sfm)

Dzedzil (u—); u tuntunil: menor (comparativo). (sfm)

Dzedzil cam) dzedz, dzedzil: cimiento.

Dzedzil db) small, little, few. See also dze, dzedz, dzedzec.
mtm) paynum dzedzilil, paynum chanchanil a uokol}: menor que tu, o mas pequeño que tu. ¶ Paynum dzedzil: menos.
i634 payanbe bin talebal u dzedzile,
      pachebal bin talebal u nohole

Dzedzil; v dzedzil: lo menos en numero. (mtm)

Dzedzil; v dzedzil: ¶ v dzedzil mehen: el hijo menor. ¶ v dzedzilen a mehenob: (mtm)

Dzedzili cam) dzedzili: un poco, un poquito.
d061 u puczikal hach dzedzili than u kati
t 042.009 bin pata iximi dzedzili nahal yani
t 042.012 maixmac bin hach conic, dzedzili bin patheb iximi
t 042.022 matan u paktal ixim dzedzili bin yanaci

Dzedzili ma: con verbo de futuro y preterito; poco falta. ¶ dzedzili ma kuchuci: poco falta para esso. ¶ dzedzili ma kuchuc ti chumuc kin: poco falta para medio dia. ¶ dzedzili ma kuchuc ti chumuc kin cuchi: poco le faltaua. ¶ dzedzili ma v cimçahen: poco falta para matarme. (mtm)

Dzedzili v benel: poquito falta. ¶ dzedzili manani: poco falta en esso. (mtm)

Dzedzilil db) small, little, few. See also dze, dzedz, dzedzec.
mtm) paynum dzedzilil, paynum chanchanil a uokol}: menor que tu, o mas pequeño que tu. ¶ Paynum dzedzil: menos.

Dzedzlah vinic: hombre flaco de pocos carnes. ¶ dzedzlah v uinicil Juan: es Juan hombre flaco de pocos carnes. (mtm)

Dzedzmala cam) dzedzmala: poco mas o menos.

Dzeh ba: imponerse, ensaiarse en algo. ¶ dzeh ba v cibah .l. v dzehtah vba ti tzeec: (mtm)

Dzeh ba: ponerse (enterarse) en alguna cosa como el aprendiz. ¶ dzeh ta ba ti tzeec: ponte en predicar. (sfm)

Dzeh cam) dzeh: descascarar, cascar pepitas.
ems) cascar: opp, dzeh, upp.
ems) despuntar las semillas: dzeh.
ems) mondar: xix-t-ah, dzeh.
vns) Afilar algo, quitando las mellas: dzeh. ah eb. Afilado así: dzehbil. vns) Aguçadera con que aguçan los pedrenales de las flechas: dzeheb tok. Aguçar el pedrenal de la flecha: dzeh tok.
rb213.003 dzeh --- ti ceh

Dzeh tok vns) Aguçadera con que aguçan los pedrenales de las flechas: dzeheb tok. Aguçar el pedrenal de la flecha: dzeh tok.

Dzeh tok: aguzar el pedernal de la flecha. (sfm)

Dzeh u cah ulum: romper la cascara del huevo cuando el pollito quiere salir. (sfm)

Dzeh: mondar pepitas con los dientes. ¶ dzeh u cah ulum: se dice cuando los pollitos comienzan a romper la cáscara del huevo para salir. (sfm)

Dzeh; haa: agusar el pedernal quitandole las mellas (su pasivo es: Dzehel). ¶ dzeh tok: aguzar el pedernal de la flecha. (sfm)

Dzehah vns) Afilar algo, quitando las mellas: dzeh. ah eb. Afilado así: dzehbil.

Dzehba ems) imponerse: dzeh-ba.
ems) lucirse: dzeh-ba.

Dzehbil vns) Afilar algo, quitando las mellas: dzeh. ah eb. Afilado así: dzehbil.

Dzeheb vns) Afilar algo, quitando las mellas: dzeh. ah eb. Afilado así: dzehbil. vns) Aguçadera con que aguçan los pedrenales de las flechas: dzeheb tok. Aguçar el pedrenal de la flecha: dzeh tok.

Dzehel: ser aguzado (su activo es dzeh). (sfm)

Dzehic vns) Afilar algo, quitando las mellas: dzeh. ah eb. Afilado así: dzehbil.

Dzelem cam) hdzelem: lloron.

Dzelem ol ach: mudable, inconstante, delicado, y de poco animo. (mtm)

Dzelem; dzelmac; ah luc: llorón. (sfm)

Dzelmac; dzelem; ah luc: llorón. (sfm)

Dzem dzem than; cici than: palabras blandas, aplacar con palabras. (sfm)

Dzem ems) afinar: dzem.
ems) aplacar: dzem, tem-an.

Dzem ol cam) dzemol: aplacar al arado.

Dzem olal: aquella obra de placar y mansar. (mtm)

Dzemac
d250 ca bin dzemac tumenel u yaya than katun

Dzeman cimil .l. cħapahal: estar aplacada la enfermedad. (mtm)

Dzeman yol .l. dzeman v pucçikal kohan: sosegado esta el enfermo; no se quexa. (mtm)

Dzemcuah than mtm) ah dzemcunah than: tercero que aplaca al ayrado, o infuriado.

Dzemcunah mtm) ah dzemcunah than: tercero que aplaca al ayrado, o infuriado.

Dzemcunah ol: aplacar al airado. (mtm)

Dzemcunah ol; dzemel ol; dzemzah ol; temcanah ol; chalcunah ol: amansar el airado. (sfm)

Dzemcunah than: aplacar y amansar al ayrado o al infuriado. (mtm)

Dzemdzeman: algo aplacado. (mtm)

Dzemel ol .l. dzemel pucçikal: aplacarse al airado. (mtm)

Dzemel ol; dzemcunah ol; dzemzah ol; temcunah ol; chalcunah ol: amanzar el airado. ¶ dzemcun yol Pedro; dzem ol Pedro: amansa a Pedro que está airado. (sfm)

Dzemel ol; dzemtal ol; temhal ol; ziizhal ol: amansarse (el airado). (sfm)

Dzemlah
h156 ca kuchoob u mamoob, u lakoob,
      ti u mul dzemlah yolobi; dze mul u kaba

Dzemol cam) dzemol: aplacar al arado.

Dzemzah ol; dzemcunah ol; dzemel ol; temcunah ol; chalcunah ol: amansar el airado. (sfm)

Dzena db) aunt, from dze = little and na = mother. See also dze na.
cam) dzena: tia hermana de madre.
a064 ca yalah u chich, ca yalah u dzena,
a080 ximbalnaci yetel u chich yetel u dzena yetel u mim
      yetel u muu

Dzeyum db) uncle, from dze = little and yum = father.
cam) dzedzhun: tio hermano de padre.

Dzez cat ebm) dzez-cat. luehea speciosa willd. (?) this may be the same as the kaz-cat.

Dzezcaat
mr012.003 dzezcaat, zutup, kanal zin, coc che, yetel hokab

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section DZ - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page