Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-29-03

Dzon bacal tza — Dzucul

Dzon bacal tza
c031 cabil hiix ual u kin dzon bacal tza uale
e458 lom tok tza, hoc muc tza, dzon bacal tza, cum tan tza,
      pucħ tun tza
c 014.015 u chun hoc mucuc tza, u chun dzon bacal tza,
      u chun cumtan tza

Dzon cal crm) ya cal; dzon cal: 5,6,7,8,11: papera en la garganta, esquinencia, garrotillo, mal de la garganta, difteria.

Dzon cal kak
mr405.002 layli dzon cal kake cu yulel ti uinic

Dzon db) originally the blow gun, but now any type of gun. However, the word seems in particular to refer to the bore in the gun, and thus is part of the word dzonot = sink hole, natural well. Today h-dzon = hunter. Verb root: to shoot. Transitive: dzonic, dzonah, dzonmah, dzone.
cam) dzon, dzonah: tirar con escopeta o cerbatana.
crm) yol mazcab: 2,3,4,5,6,8,13; badajo de lengua de campana. yol dzon: 2,4,8: bodoque o pelota de arcabuz. yol thin: 3: bodoque de ballesta.
ems) cerbatana: dzon. ems) ir directamente sin pararse: dzon. ems) sonido de cohete: dzon. ems) tiro: dzon.
vns) Arca[b]uz o escopeta: dzon kak, kakal dzon. vns) Arcabuçear, tirando con estos instrumentos: dzon kak. vns) Atacar arcabuz: dza yol castelan dzon, dza u bal castelan dzon. Atacado así arcabuz: buthan u baal castelan dzon.
vns) valiente: ah coo, ah chich ol, holcan. yahau puczikal, ah dzonil. valiente de grande esfuerzas: chich muk. vns) Bala de arcabuz o otro tiro así: yol castelan dzon, yol dzon kak. vns) Bodoq[ue] de çerbatana: yol dzon. de ballesta: yol thin. Bodoques haçer: pat ol. pat yol dzon: haz el bodoque. vns) Caçar aues con çerbatana: dzon cħicħ. vns) Caçar fieras y montear: ppuh. Bamos a caça: conex ti ppuh. vns) Caçador diestro: yahau ah ceh. vns) Caçar pabas de noche: hul cutz, uençah cutz. Fue a caçar pabas: ti bini ti hul cutz. vns) Caçar aues con çerbatana: dzon cħicħ. vns) Caçar abes con laços: le cħicħ. Caçada así: lean, le, lebil. Pso: lebel. vns) Casar con losilla: peedz. Pso: peedzel. Casado así: peedz, peedzan, peedzbil. vns) Cañón de cerbatana: u hobonil dzon.
c031 cabil hiix ual u kin dzon bacal tza uale
c104 tu kin tepal ualac hun uadz hun dzon hi uale
c134 ualac hun uadz, hun dzon hi uale
d230 dzon ceh u kaba
e581 ti culhi alcab katun, hul katun, dzon katun
e582 bin yanac u dzon coco al, coco mehen tu tza katun
f403 tu kinil uale hun uadz, hun dzon hi uale
j159 naczabac bolon ti yail cu yilah dzone
rp279 zinaan ik, xocħ ik, kam mukul ik, lamayil ik,
      tulacal dzon ikoob
tj159 naczabac bolon ti ya cuylah dzone
mr138.014 u dzacale he ca bin a dzon h- xulub ceh
mr138.017 ca tun a dza tu payoil a dzon
mr291.002 dzon koch ulak u kaba, tu koch uinic cu yulel,
      zac yulen, chac yulenil
mr337.009 yan xan dzon kak,
mr402.001 dzon cal puc, chuchup calil
mr405.001 dzon koch kak
mr406.001 dzon koch kak

Dzon kab.t.: tirar piedrezuelas o granos de maíz con mano. (sfm)

Dzon kab.t.: yr derecho a alguna parte sin detenerse ni pararse. ¶ dzon kabte ti yotoch ku .l. dzon kab a benel ti yotoch ku: ve derecho a la yglesia. (mtm)

Dzon kabhal: yr assi derecho. ¶ dzon kabhi v benel ti caan: derecho se fue al cielo sin yr al purgatorio. (mtm)

Dzon kak 1) crm) yacan cħin: 5: zumbido de la piedra. yacan dzon kak: 6,8: zumbar el tiro.
vns) Arca[b]uz o escopeta: dzon kak, kakal dzon. vns) Arcabuçear, tirando con estos instrumentos: dzon kak. vns) Bala de arcabuz o otro tiro así: yol castelan dzon, yol dzon kak. vns) Batir la fortaleça: dzon kak .t. P[a]s[iv]o: dzonkaktabal. vns) Botón de fuego, y darlo: dzom kak .t. .l. dzodzom kak .t. vns) Conbatir o pelear: bateel, katun yah, ppiz ba. Conbatir con artillería: dzon kak .t.

Dzon kak 2) db) inflamation of the throat, quinsy.
mr337.004 u xiu dzon kak bin dzabac
mr337.009 yan xan dzon kak, xotom kak cu yulel tu yak uinic
mr404.002 u dzacal dzon kak, xotom kak licil yulel
      tu yak uinic

Dzon kak; chuh kak: dar botón de fuego, tiro de fuego. (sfm)

Dzon kak; dzon:} zebratana y tiro de bronce y arcabuz. ¶ Item: pajaro muerto con zebratana. (mtm)

Dzon kak; pom kak: viruela grande. (sfm)

Dzon koch cam) dzonkoch: carrotillo, esquinencia.
crm) yah cal; dzon koch: 2: papera en la garganta, esquinencia.
mr288.011 ulak u dzacal bocaan kak, utz ix utial dzon koch

Dzon koch kak db) apparently a combination of the above two names for quinsy or tonsillitis.
mr406.002 yan ix bocaan xane hun tzuc lay dzon koch kake
      tu cal uinic

Dzon koch: esquinencia, angina. (sfm)

Dzon.ah,ob: tirar derecho acertando con zebratana. (mtm)

Dzon: cerbatana, tirar con cerbatana o con arcabuz. ¶ nonohech ua ti dzon: eres diestro en tirar con cerbatana. (sfm)

Dzonah db) second form transitive of dzon = to shoot.
cam) dzon, dzonah: tirar con escopeta o cerbatana.

Dzoncinah: tirar derecho acertando a lo que se tira. (mtm)

Dzondzon: cosa assi derecha algun tando. (mtm)

Dzonhal: hazerse assi cierto el tiro que no yerre. (mtm)

Dzonic db) general form transitive of dzon = to shoot.
mr138.012 u dzacal a dzonic ceh
mr138.013 a dzonic ceh matan yalcab

Dzonil db) ah dzonil: blow gun hunter, or today shot gun or rifle hunter, from ah = he and dzon = gun.
vns) valiente: ah coo, ah chich ol, holcan. yahau puczikal, ah dzonil. valiente de grande esfuerzas: chich muk.

Dzonkaktabal vns) Batir la fortaleça: dzon kak .t. P[a]s[iv]o: dzonkaktabal.

Dzonkaktic vns) Batir la fortaleça: dzon kak .t. P[a]s[iv]o: dzonkaktabal. vns) Botón de fuego, y darlo: dzom kak .t. .l. dzodzom kak .t. vns) Conbatir o pelear: bateel, katun yah, ppiz ba. Conbatir con artillería: dzon kak .t.

Dzonkoch cam) dzonkoch: carrotillo, esquinencia.

Dzonot ake crm) ake: 10: toponimico y patronimico. lugar localizada al sureste de ekmul en la provencia de chikinchel, hoy llamada dzonot ake.

Dzonot db) in plant names:
dbm) types of maiz: x- chob; chac chob; ek chob; chikin dzonot; hunal thel; nal thel; kay thel; kan nal; kankan nal; peu; peu nal; peu ixim;
nem) chikin dzonot: variedad de maiz de ciclo largo y de granos azules.
Roys/Bac/127: Yax-cab ("green" or "fresh earth" or "honey"). Either the name of a plant or a type of earth. Yax-kax is a certain soil, between red and black. There are at least three cenotes in Yacatán named Yax-cab-a ("water at the yax-cab"), and many cenotes in Yacatán are named for trees and other flora. The yax-cab is cited in incantations for a certain seizure, also for fire biting on wood and for a worm in the tooth (MS pp. 84, 153, 164).

Dzonot db) sink hole, natural well, such as the dzonot at Chi Cħeen Itza. Called cenote in Spanish. The word is applied to any natural well regardless of size or depth. kom, which is a valley, hollow, or depression in the earth such as a dry sink hole, also known as ticin dzonot.
crm) yit: 2,3,6,8,11: yit cħeen: fondo de pozo. yit dzonot: fondo de cenote o lago. yit cum: suelo de olla. yit ppul: suelo de cantaro. crm) actun cħen, pek cħen tun: piscina, estanque, alberca. 8: pozo cuyo manantial esta bajo de cueva. box actun cħeen, dzonot: idem.
ebm) dzonot: cenote, a natural sink-hole.
ems) abismo: dzonot, ulek. ems) cenote: dzonot.
mtm) ah luu: vagre de agua dulce. yah luuil dzonot, u luuil dzonot: las vagres de los dzonotes.
nem) dzoonot: cenote, mayismo.
vns) Abismo del Infierno: u dzonot kakil Mitnal. vns) Arrojarse en el pozo o dzonote: pul ba ti chen, ti dzonot. vns) Balsas o poços como lagos, que Naturaleza obró en peña biua: dzonot.
h129 ca tun kuchoob chikin dzonot; ti chikintanhi u uichobi
h130 chikin dzonot u kaba uaye cu thanoob
h140 ca tun kuchoob kancab dzonot
h142 ca ix taloob pibhaal dzonot
h241 cħeen cħomac, zac nicteil dzonot, ti yax cab
i108 xen mol ten u mac yit dzonot, cappel zazaci,
      cappel kankani
i110 he ix u mac yit dzonot lic u katabal tiobe
i488 9; mehene, tabx yan dzonot lah dzam yaalile
rb105.007 uet ulac be in chacal dzonot, in zacal dzonot,
rb105.008 in ekel dzonot, in kanal dzonot
rb109.009 yal bin ix tan dzonot
rb211.003 oxlahun itzen in chacal dzonot
rd001.152 tie bacan ti cin kubic bacan
      le santo zaya noh dzonot bacan
rd001.153 cu ci than xan tu noh dzonot bacan yumtziloob
rd001.156 tech bacan u ci kat xan desde beyora
      tu noh dzonot yumtziloob xan

Dzonot kakil mitnal vns) Abismo del Infierno: u dzonot kakil Mitnal.

Dzonot: abismo y profundidad. ¶ tu dzonot mitnal .l. tu dzonotil mitnal: abismo infernal. (mtm)

Dzonot: lagos de agua dulce muy hondas o posos y balsas assi. (mtm)

Dzonot: u dzonotil; u cħeen tamil; tamil: pozo, abismo, hondura. ¶ bicx a uoheltic Dios ti yanech tu dzonotil a keban: ¿como conoceras a Dios estando en el abismo de tus pecados? (sfm)

Dzonotil (u -); dzonot; tamil; u cħeen tamil: pozo, abismo, hondura. (sfm)

Dzonotil db) of or pertaining to a natural well, from dzonot = natural well and -il = attributive relationship.
rb180.011 oxlahun ppul bacin in dzonotil ha

Dzoodz
mr233.006 u dzacal xan u kukmel --- mo kuxub
      yetel dzoodz pukbil u dzacal lae

Dzool than ems) gastarse: dzo-ol then.

Dzoom; dzomel; u dzoomol; dzomol; dzom: sesos. (sfm)

Dzoomil; dzuucnacil: humedad. (sfm)

Dzoomol; dzuucnac hil: humedecerse (como hostia en la boca). (sfm)

Dzoonot nem) dzoonot: cenote, mayismo.

Dzop (en composicion): hacer horadando. (sfm)

Dzop cam) dzop, dzopah: hincar palo o estaca sin golpe, estacar.
ems) clavar: dzop.
ems) estaca: dzop che.
ems) punzar: hupp, dzop, ootancil.
ems) uñero infectado: dzop ta.
vns) Agujerear con el dedo o con la mano: dzop kab .t.

Dzop che cab vns) Castrar colmenas: [pich cab, dzodzop che cab, pudz che cab]. vns) Castrada colmena: pichan cab, dzodzop chean [cab], pudz chean cab. vns) Castrar las colmenas requiriéndolas: ilmah cab, ilmah u kabil cab. vns) Castraçon de colmenas, [e]l tiempo de castrallas: u kin pich cab.

Dzop che ems) estaca: dzop che.

Dzop che.t.: estacar o hincar palos y estacos. ¶ dzop chetex buul: (mtm)

Dzop che: estaca. (mtm)

Dzop chean: cosa assi estacada. (mtm)

Dzop chebil: lo assi estacada. (mtm)

Dzop chetah; pak chetah: hincar palo u horcón, estacar. ¶ dzop chete a buul: estaca tus frijoles. (sfm)

Dzop kab vns) Agujerear con el dedo o con la mano: dzop kab .t.

Dzop kiixtah; hupp kiix; kiixbezah; kiixtah; top kiix: punzar, espinar. (sfm)

Dzop lomtah; lom pot lom: alancear, horadar, espetar con estocada. (sfm)

Dzop ta cam) dzopta: panarizo.
crm) yah icħacil; dzop ta: 2: panarizo en las uñas.
ems) uñero infectado: dzop ta.

Dzop ta: panarizo o vñero con materia. (mtm)

Dzop: puntado. (mtm)

Dzop; dzop che; dzopcinah: hincar, estacar, espetar en asador. (sfm)

Dzopah cam) dzop, dzopah: hincar palo o estaca sin golpe, estacar.

Dzopah vns) Atapar agujero con paño: dzop. ah ob.

Dzopche cam) dzopche: estaca.

Dzopcheil
mr235.004 ca a cħa dzopcheil buul ua x- colil buul

Dzopcheil buul
mr235.004 ca a cħa dzopcheil buul ua x- colil buul

Dzopic vns) Atapar agujero con paño: dzop. ah ob.

Dzopkabtah vns) Agujerear con el dedo o con la mano: dzop kab .t.

Dzopkabte vns) Agujerear con el dedo o con la mano: dzop kab .t.

Dzopkabtic vns) Agujerear con el dedo o con la mano: dzop kab .t.

Dzopmal: irse pegando. (sfm)

Dzopob vns) Atapar agujero con paño: dzop. ah ob.

Dzopol cam) dzopol: atollarse, sumirse entre lodo.

Dzopol: hincarse en cosas blandas como en tierra, carne, ettz. (mtm)

Dzopol: hincarse en cosa blanda. ¶ dzopi ti luk: atollóse en el lodo. (sfm)

Dzopta cam) dzopta: panarizo.

Dzopta: nuero, panarizo. (sfm)

Dzot ba mts) Estrecharse o encogerse: meth ba; dzot ba.
vns) Acorrucarse o encogerse: dzot ba. Acorrucado assí: dzotaan uba.

Dzot ba; dzotmal: meterse por alguna cosa angosta. (sfm)

Dzot ba; kaaphal; meth ba; moth ba; motz ba: estrecharse, encojerse, acurrucarse. (sfm)

Dzot cam) dzot, dzotah: achocar en agujero.
ems) introducir por fuerza: dzot.
mts) Atestarse algo como en agugero: dzot.
mr187.009 kinkinal ca dzot tu xicin
mr345.004 ca a dzot tu yit ca u mukyahte
rb170.005 u pulul bin tu dzot yol hub yicnal
      ix hub tun ahau

Dzot kanil db) It is conjectural that this means "earring", and is based on the word dzot = to stick in and kanil = cuzca. See CMM: Kan: cuzcas o picchas que seruian a los indios de moneda y de adorno al cuello.
Avend/31v: Y a pocos puntos que les había leído, viendo los ademanes y poca atención con que estaban, conocí que no entendían lo que yo les leí y habiéndoselo preguntado respondieron estas palabras: - "Manucan a can tu dzot kanil caxicin. (Ma nucaan a can tu dzot kanil ca xicin.)" 1   Que quiere decir: - "No entendemos lo que hablas."

Dzot: meter cosa blanda en agujero, atapar agujero con cosa blanda. ¶ dzot uol pila ti tzucel; oot tzucel tu uol pila: atapa la pila con un andrajo o trapo. (sfm)

Dzotaan ba vns) Acorrucarse o encogerse: dzot ba. Acorrucado assí: dzotaan uba.

Dzotah cam) dzot, dzotah: achocar en agujero.

Dzotmal; dzot ba: meterse por alguna parte angosta. ¶ u dzotah u ba Pedro tac yam: metióse Pedro entre nosostros. (sfm)

Dzotobil chay db) stuffed chay (Jatropha aconitifolia Mill.), a native domesticated nettle, the leaf of which is used like spinach.
i345 he ix u uuc yal u pix ix ma yum lic katice,
      lay dzotobil chaye

Dzotobil db) stuffed, from dzot = to stick in and -bil = past participial suffix.
i345 he ix u uuc yal u pix ix ma yum lic katice,
      lay dzotobil chaye

Dzotol mts) Canilla de cubo o tinaja: dzotol che; xotol che.
rd001.958 yan ci katoltic tech u dzotol maci
      tulacal le caboob

Dzoy ach than vns) Bouo de farsa: dzoy. Y, bouo en las palabras: ah dzoy ach than.

Dzoy ach; poy ach; oyom ta ach; zazah ol: cobarde. (sfm)

Dzoy cam) dzoyzah: vencer, rendir, hacer que otro desfallezca o desmaye.
ems) cansar: dzoy. ems) desfallecer: dzoy. ems) rendir: dzoy. ems) vencer: dzoy.
vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol. vns) Bouo de farsa: dzoy. Y, bouo en las palabras: ah dzoy ach than. vns) Cansado así: dzoyan.
Roys/Bac/118: Dzoy ("weak," "overcome"). Cited in incantations for cooling a pit-oven and for an obstruction of the breathing passages (MS pp. 182, 195). Apparently a shrub or vine.

Dzoy db) in plan names:
Roys/Bac/118: Dzoy ("weak," "overcome"). Cited in incantations for cooling a pit-oven and for an obstruction of the breathing passages (MS pp. 182, 195). Apparently a shrub or vine.
i176 ti ua yan yax ix dzoy ta pache yetel noh copoe
i190 he ix yax ix dzoye yetel noh copoe, lay ah cuchcabe,
      otlom cabal u kaba
i326 8; mehene, ca a ual yax ix dzoy, otlom cabal u kabae
i332 lay yax dzoy yetel otlom cabal lic yalice
rb182.002 zam tun bacin in chochob chacal dzoy, zacal dzoy
rb195.011 ti zuhuy dzoy, ti zuhuy taba can

Dzoy ems) flaco: dzoy, bac tzotz, noth.
h272 --- --- --- ti tu cħeene; ti lic yahaulili pochek
      ix dzoy
i176 ti ua yan yax ix dzoy ta pache yetel noh copoe
i190 he ix yax ix dzoye yetel noh copoe, lay ah cuchcabe,
      otlom cabal u kaba
i326 8; mehene, ca a ual yax ix dzoy, otlom cabal u kabae
i332 lay yax dzoy yetel otlom cabal lic yalice
rb182.002 zam tun bacin in chochob chacal dzoy, zacal dzoy
rb195.011 ti zuhuy dzoy, ti zuhuy taba can

Dzoy ol cam) dzoyol: acobardarse, rendirse.
ems) acobardarse: dzoy ol.
vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol.

Dzoy vns) Cangrejo, marisco de la mar: ix bau. vns) Cangrejos llamados jaibas: ix dzoi.

Dzoyaan db) thin, skinny. Third form passive of dzoy = to be conquered, to give up, to become tired.
vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol. vns) Cansado así: dzoyan.
mr093.005 yan ix ya nakil u cuch xanie hach dzoyaan
      u uinicil

Dzoyaan ol vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol.

Dzoyaan; ocaan u cab numya: rendido por trabajos. (sfm)

Dzoyach vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Dzoyachil vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Dzoyah; dzoyçah; dzoyeçah:} vencer o rendir y desfallecer y cansar a otro y desmaiarle. (mtm)

Dzoyan tumen tzuc achil; lukan u kikel: desahincado. (sfm)

Dzoyan u pachob; bakan u pachob: cercado (como en guerra). (sfm)

Dzoyan vns) Cansado así: dzoyan.

Dzoyan; oyan yol: vencido, desmayado. (sfm)

Dzoyezic vns) Cansado así: dzoyan.

Dzoyila
h253 ca binoob na bula, tix mucuy, tix kan hube, dzoyila

Dzoyol cam) dzoyol: acobardarse, rendirse.

Dzoyol: ser vencido y acobardarse. (mtm)

Dzoyol; dzoymal; dzoyzabal; oyol ol; oyoltah; cumtantah xanab; cuch chimal: acobardarse, vencerse, rendirse. ¶ in dzoyol u kati: andas atrás que yo me acobardo. (sfm)

Dzoyzah cam) dzoyzah: vencer, rendir, hacer que otro desfallezca o desmaye.

Dzoyzah katun cam) dzoyzahkatun: ganar victoria.

Dzoyzah than cam) dzoyzahthan: arguir.

Dzoyzah; oyzah: vencer, acobardar, rendir. ¶ payal chi bin u dzoyzic cizin: con oración vencerás al demonio. (sfm)

Dzoyzahil cam) dzoyzahil: victoria.

Dzoyzahul
c 048.008 tu yutzil yetel u lobtacil yah dzoyzahuloob,
      ah nunoob

Dzoyzic vns) Cansado así: dzoyan.

Dzoz cab.t.; dzozcinah:} poner o asentar de presto en el suelo. ¶ ma a dzozcinic aba: (mtm)

Dzoz cabal; dzozan:} cosa asentada. ¶ dzoz cab paal tu uich luum: esta asentado el muchacho en el suelo. (mtm)

Dzoz cabtabal: ser asentado y puesto assi. (mtm)

Dzoz cabtal ems) poner en el suelo: dzoz cab-t-al.

Dzoz ems) poner en el suelo: dzoz cab-t-al.

Dzozcinah cuch: asentar la carga en el suelo. (sfm)

Dzozcinah vns) Asentar las cargas: dzozcinah, dzodzozcinah. Asienta tu carga: dzozcin a cuch tu uich luum.

Dzozcinic vns) Asentar las cargas: dzozcinah, dzodzozcinah. Asienta tu carga: dzozcin a cuch tu uich luum.

Dzoztal ems) asentarse: cul-t-ah, dzoz-t-al.

Dzoztal: asentarse, arrellanarse. (sfm)

Dzoztal: asentarse o arellanarse assi. ¶ Item: asentarse las aues. (mtm)

Dzu 1) (vowel length clipped) db) center, middle, the inner part of an object, usually soft, as for example the middle of a fruit, the center pithy part of a tree, or the soft spot in one's heart.
cam) dzu, dzuil: centro.
ebm) dzu: the soft inner part of a plant or fruit.
ems) centro: dzu. ems) interior: dzu. ems) meollo: dzu.
mtm) ah dzuu bac: hueso con tuetano.
vns) Almilla de botón, y el botón: u dzuuil botón. vns) Caña o tuétano, meollo de guesos: dzu. Caña de bacas: u dzu bacas. vns) Coraçón del animal: pucçikal. Si es rraçional capaz: ol. Coraçón del grano de maíz, alme[n]dra, cacao: u pucçikal yxym. vns) Coraçón del árbol [h]abi[m]: u tuncuy, u tuncuyil habi[m]. vns) Coraçón del árbol, lo más tierno: dzuu ol. vns) Coracón del cuero, quan[d]o se curte: dzuu. vns) Çentro: dzu, tan yol. ¿A do está el çentro del madero?: tabx yan u dzu che? [De piedra es el centro de la tierra]: tunich u dzu luum.
e799 naclahom ti tibil beob caanal, emom ti lobil beob
      tu dzu luum
i066 lay nictee, zazac u dzue
i227 paynum u boc tu dzu caane yetel tu dzu muyale
i231 lay paynum u boc tu dzu caane yetel tu dzu muyale
k147 dzu hoppol yocol kin tu hal na caan;
      tu tibital u hoppol lay kin
k159 c' caxtic zac tunich utial c' ezic ulak haab dzu man
k242 ix cichpam :u: dzu likil yok kax
k287 dzu man lay kin tin hun ppat cen
rp151 uacħcabalac dzu yem cin uacħic ikal tu zuhuy frente
      tu zuhuy celebro
rp420 uacħcabalac dzu yem
mr396.003 bay dzoc u kuxuc yax abal, bay tadz man ik
      tu dzu u coe
mr415.004 ca cħabac u dzu hunppel libra u noy
mr420.006 bay xan hach utz u dzu kum che, bab tun,
      yetel dziu che
rd002.707 ti santo yum balamoob dzu ci miztah
      yum balamoob xan

Dzu 1a) db) by extension, the verb root to soften, to become ripe and soft. Transitive: dzucintic, dzucuntah, dzucinmah, dzucinte. Intransitive: dzuhal / dzuchahal, dzuchahi, dzuchahaan, dzuchahac. Passive: dzuabal / dzubal, dzuabi, dzuabaan, dzuabac / dzubac. Often appears in reduplicated form: dzudzuci = softened; dzudzuchahal = to soften; dzudzucnac = to soften.
vns) Aflojarse el mienbro que estaua alterado: dzumal .l. dzumul bakel.
mr288.009 ca bin dzubaci latulah u manele

Dzu bac db) bone marrow, from dzu = center and bac = bone.
cam) dzubac: tuetano.
mtm) ah dzuu bac: hueso con tuetano.

Dzu luum; ek luum: tierra buena para pan. (sfm)

Dzu noy: lo más espeso. ¶ u dzu noy zaca: lo más espeso o asiento del pozol. (sfm)

Dzu ol vns) Coraçón del animal: pucçikal. Si es rraçional capaz: ol. Coraçón del grano de maíz, alme[n]dra, cacao: u pucçikal yxym. vns) Coraçón del árbol [h]abi[m]: u tuncuy, u tuncuyil habi[m]. vns) Coraçón del árbol, lo más tierno: dzuu ol. vns) Coracón del cuero, quan[d]o se curte: dzuu.

Dzu taab: todo sal, o pura sal. (mtm)

Dzu tan vns) Brujo: uaay tan, ah uaay tan, dzu tan. Eres, por bentura, brujo?: uaay tanech ua?, yan ua a uaay tanil? Brujería de éstos: uaay tanil. Brujos que deçían que se conbertían en tigres y matauan la jente: balam koh che. Brujo que abla y trata con el Demonio: uaay Xibalba. Brujo que toma figura de algún animal: uaayben. Brujo es este hombre: uaayben uinic la. El que toma figura de tigre: ah uaay balam.

Dzu yol che; ol: corazón del arbol. (sfm)

Dzub db) occasional spelling of udzub = bouquet of flowers. See udzub.
td006 yetbal caanal ual caanal u dzub

Dzubac db) bone marrow. See dzu bac.
cam) dzubac: tuetano.

Dzubaci db) fourth form passive of dzubal / dzuabal = to soften.
mr288.009 ca bin dzubaci latulah u manele

Dzubto ebm) dzuto, or dzubto. This may be a corruption of dzulub-tok. ebm) zac-dzubto, or zac-dzutoo. The name may be an abbreviation of zac-dzulub-tok.
Roys/Bac/118: Dzuto, or dzubto. Cited by Pío Pérez, 1898. Its leaves are poulticed on bites of reptiles (Roys, Ethno-Botany, 315). Cited in an incantation for kanpedzkin (a wasp?) at the head of a man (MS p. 134).
mr019.008 u le zac dzubto, h- muc, zac loob, yax ek,
      zac yikche, zac chuen che,

Dzuc ba vns) Asentarse como el perro, o mono o conejo: dzuctal, dzuc ba.

Dzuc db) verb root: to putrify to the point of becoming a gooy mass. to putrify a plant substantance in water. transitive: dzucic, dzucah, dzucmah, dzuce. intransitive: dzucul, dzuci, dzucaan, dzucuc. passive: dzucaal, dzucabi, dzucaan, dzucaac.
ems) podrirse formando masa: dzuc. ems) podrirse: dzuc-ul.
vns) Apolillarse la ropa: dzucicul tumen ilkil, ocol chab chi ti nok. Apolillada ropa: dzucaan tumen yikil, ocaan chab che tin nok.
mr044.014 yan xiu tu luumil licil u dzucul u dzacal
mr185.020 ca a chac yetel vino la tu pak u dzucul

Dzuc kak db) an unidentified plant or perhaps even an animal. From dzuc = putrify and kak = fire or eruption, pox, boil.
mr068.012 laili lela u dzacal dzuc kak caxan lae
      ua caxan cantul zinan

Dzuc man dzuc: cosa mojada o humeda. (mtm)

Dzuc vns) Asentarse como el perro, o mono o conejo: dzuctal, dzuc ba.

Dzucaan vns) Apolillarse la ropa: dzucicul tumen ilkil, ocol chab chi ti nok. Apolillada ropa: dzucaan tumen yikil, ocaan chab che tin nok.

Dzuccintah tub: escupir sobre alguna cosa. ¶ Vnde: hun taachech in dzuccinte a tubil: ven de presto antes que se seques tu saliua. (mtm)

Dzucintah ems) escupir: dzuc-in-t-ah, tub.

Dzucmal ems) humedecerse: dzuc-mal.
ems) mojar: dzuc-mal.

Dzucmal: mojarse o humedeçerse. (mtm)

Dzucmal: muy blando (como barro que se cae de blando). (sfm)

Dzucmal; hokmal; lukmal; makmal: ablandarse, pararse molixo como yerbas cocidas o pescado romojado. (sfm)

Dzuctal vns) Asentarse como el perro, o mono o conejo: dzuctal, dzuc ba.

Dzucul db) first form intransitive of the verb root dzuc = to putrify.
cam) dzucul: podrirse la ropa o papel.
ems) caerse las frutas: dzuc-ul. ems) podrirse: dzuc-ul. ems) soltarse: dzuc-ul.
vns) Apolillarse la ropa: dzucicul tumen ilkil, ocol chab chi ti nok. Apolillada ropa: dzucaan tumen yikil, ocaan chab che tin nok.
mr044.014 yan xiu tu luumil licil u dzucul u dzacal
mr185.020 ca a chac yetel vino la tu pak u dzucul

Dzucul: acento en la primera; caerse o soltarse algo de la mano. ¶ Item: caerse el chile sazonado con las aguas. ¶ Item: podrirse la ropa en el cuerpo. ¶ Item: hazerse grande y peligrosa la llaga o podrirse. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section DZ - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page