Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 2-20-04

Tze – Tzetzelec

Tze cam) tzee: quebrar el grano. tzeah.
ems) triturar, martajar: tze.

Tzeah cam) tzee: quebrar el grano. tzeah.

Tzeben (ixma -); ixma tzicil: inobediente. (sfm)

Tzec 1) db) to chastise, to preach. transitive: tzectic, tzectah, tzectmah, tzecte.
cam) tzeec, tzeectah: predicar, castigar.
crm) ya ubah: 1: sentir mucho una cosa. ya lic u ubic a tzeec: siento mucho tus sermones. 4: sentir el dolor. crm) ma bahun yail u than yetel u tzeec padre: 1: muy asperas son las palabras y los sermones del padre. crm) u yail u tzecil u lobol uinicob: 1: el riguroso castigo de los malos con que son castigados. crm) yaya tzecil: 6,8: rigor en el castigo.
ems) castigo: tzec. ems) correccion: tzec. ems) predicar: tzec.
mtm) ah tancun uich ti padre tamuk u tzeec: vuelve el rostro al padre quando predica. mtm) ah tzeec: predicador. mtm) baac: aunque; y reduplicase: baac a hadzen, baac a tzeece baac: aunque me azotes y me reprendas o castigues y hagas otra cosa.
mtm) kuch. cosa verdadera y cierta que se cumple. kuch u than in vayak salida ha verdadero mi sueño ¶ kuch v tzec padre verdaders son los sermones del pa.
vns) Castigar comoquiera: tzeec .t. Castiga a tu hijo: tzeec a mehen. P[a]s[iv]o: tzeectabal. vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob. vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. vns) Castigado [así]: tzeec hadzan, tzetzec hadzan. vns) Castigar ostigando: chic hol, chic pol. Yo te castigaré oy: hele in chicic a hol. vns) Castigar con rrigor: yaya tzec .t. P[a]s[iv]o: yaya tzeectabal. vns) Castigo de Dios: u yail u tzeec Dios. vns) Castigar Dios con algún rrecio castigo, como hambres, muertes o pestilençia: emçah u than Dios okol. vns) Castigo así y castig[ad]o ser: emel than, emel tunich okol. Así los castigó Dios: emel u cibah u than Dios, u ch[i] Dios yokolob. vns) Clara cosa y declarada: nuucan. Claras son las palabras del P[adr]e: nuucan u than P[adr]e, nuucan yalic [Padre]. Claro es su sermon: nuucan u tzeec. vns) Conçertado, que uiue con orden y conçierto: bean. Conçertado en sus sermones: bean u tzec, bean u can, bean u than. vns) Corregir o enme[n]dar: halmah xicin. Corregido así: halan xicin. Pas[iv]o: halabal xicin. Corregir castigando: tzec .t. Corregido así: tzecan. Pas[iv]o: tzecantabal, tzeecbal.
j340 lay u yocol tun ta uol tu than in tzec lae

Tzec 2) db) alternative spelling of tzek = skull. See tzek.
cam) oxkokoltzec: fantasma, esqueleto juntado.

Tzec 2a) db) a possible alternative spelling for Zec as given by Landa, the name of the fifth month of the Mayan calendar. However, in the colonial sources this name is always spelled Zec or Zeec, or some combination of letters which is equivalent, and never spelled with tz nor with k. It should be pointed out that Zec has no known meaning, whereas tzec = to preach and tzek = skull. See Zec for further information. See also Tzec.
ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.
Landa/Rel/95: En al mes de Zodz se aparejaban los señores de los colmenares (ah cabnal) para celebrar su fiesta en Tzec, y aunque el aparejo principal de estas fiestas era el ayuno, no obligaba más que al sacerdote y oficiales que le ayudaban; para los demás era voluntario.
Landa/Rel/96: Tzec: Venido el día de la fiesta se aparejaban en la casa en que ésta se celebraba y hacían todo lo que en las demás, salvo que no derramaban sangre. Tenían por abogados a los bacabes y especialmente a Hobnil. Hacían muchas ofrendas y en especial daban a los cuatro chaces cuatro platos con sendas pelotas de incienso en medio de cada uno y pintadas a la redonda unas figuras de miel, que para la abundancia de ella era esta fiesta. Concluíanla con vino, como solían, y harto, porque daban para ello en abundancia los dueños de las colmenas de miel (ah cabnal).
Landa/Rel/101: En este mes (Mol) tornaban los colmeneros a hacer otra fiesta como la de Tzec, para que los dioses proveyesen de flores a las abejas.

Tzec hadz.t. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. Castigado: tzeec hadzan, tzetzec hadzan.

Tzecaan vns) Corregir o enme[n]dar: halmah xicin. Corregido así: halan xicin. Pas[iv]o: halabal xicin. Corregir castigando: tzec .t. Corregido así: tzecan. Pas[iv]o: tzecantabal, tzeecbal.

Tzecantabal vns) Corregir o enme[n]dar: halmah xicin. Corregido así: halan xicin. Pas[iv]o: halabal xicin. Corregir castigando: tzec .t. Corregido así: tzecan. Pas[iv]o: tzecantabal, tzeecbal.

Tzecbal vns) Corregir o enme[n]dar: halmah xicin. Corregido así: halan xicin. Pas[iv]o: halabal xicin. Corregir castigando: tzec .t. Corregido así: tzecan. Pas[iv]o: tzecantabal, tzeecbal.

Tzecil vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob.

Tzecil cimil vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil.

Tzectabal vns) Castigar comoquiera: tzeec .t. Castiga a tu hijo: tzeec a mehen. P[a]s[iv]o: tzeectabal. vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob. vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. vns) Castigado [así]: tzeec hadzan, tzetzec hadzan. vns) Castigar ostigando: chic hol, chic pol. Yo te castigaré oy: hele in chicic a hol. vns) Castigar con rrigor: yaya tzec .t. P[a]s[iv]o: yaya tzeectabal. vns) Castigo de Dios: u yail u tzeec Dios. vns) Castigar Dios con algún rrecio castigo, como hambres, muertes o pestilençia: emçah u than Dios okol. vns) Castigo así y castig[ad]o ser: emel than, emel tunich okol. Así los castigó Dios: emel u cibah u than Dios, u ch[i] Dios yokolob.

Tzectah db) second form transitive of tzec = to chastise, to preach.
cam) tzeec, tzeectah: predicar, castigar.
vns) Barbaro: nun, u numil uinic. Pedricaron el Evang[eli]o a barbaras naçiones por todo el mundo, donde el nombre de Christo no se sabía: u tzeectahob tu nunilob cah ti hunac tzuc ti cab, mail ohelan u kaba Christo cuchi. vns) Castigar comoquiera: tzeec .t. Castiga a tu hijo: tzeec a mehen. P[a]s[iv]o: tzeectabal. vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob. vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. vns) Castigado [así]: tzeec hadzan, tzetzec hadzan. vns) Castigar ostigando: chic hol, chic pol. Yo te castigaré oy: hele in chicic a hol. vns) Castigar con rrigor: yaya tzec .t. P[a]s[iv]o: yaya tzeectabal.

Tzecte vns) Castigar comoquiera: tzeec .t. Castiga a tu hijo: tzeec a mehen. P[a]s[iv]o: tzeectabal. vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob. vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. vns) Castigado [así]: tzeec hadzan, tzetzec hadzan. vns) Castigar ostigando: chic hol, chic pol. Yo te castigaré oy: hele in chicic a hol. vns) Castigar con rrigor: yaya tzec .t. P[a]s[iv]o: yaya tzeectabal.

Tzectic db) general form transitive of tzec = to chastise, to preach.
vns) Castigar comoquiera: tzeec .t. Castiga a tu hijo: tzeec a mehen. P[a]s[iv]o: tzeectabal. vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob. vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. vns) Castigado [así]: tzeec hadzan, tzetzec hadzan. vns) Castigar ostigando: chic hol, chic pol. Yo te castigaré oy: hele in chicic a hol. vns) Castigar con rrigor: yaya tzec .t. P[a]s[iv]o: yaya tzeectabal. vns) Corregir o enme[n]dar: halmah xicin. Corregido así: halan xicin. Pas[iv]o: halabal xicin. Corregir castigando: tzec .t. Corregido así: tzecan. Pas[iv]o: tzecantabal, tzeecbal.
k074 likic u pul yail u uey cizin tin uokol
      ua ma hah baax cin tzectic techi

Tzecul cam) tzecul: castigo, penitencia.

Tzee cam) tzee: quebrar el grano. tzeah.
mtm) Tzee.ah,eb: moler de la primera buelta o de la primara vez el maiz para tortillas. ¶ in tzeah; bin in tzeeb.
sfm) Tzée: moler frangallado.

Tzee.ah,eb: moler de la primera buelta o de la primara vez el maiz para tortillas. ¶ in tzeah; bin in tzeeb. (mtm)

Tzeebal; tzeebel: ser molido assi. (mtm)

Tzeebil: maiz molido assi. (mtm)

Tzeec db) alternative spelling of the verb root tzec = to chastise, to preach. See tzec 1.
cam) tzeec, tzeectah: predicar, castigar. cam) yaya tzeec: castigo aspero.
crm) ma bahun yail u than yetel u tzeec padre: 1: muy asperas son las palabras y los sermones del padre. crm) hach ya u than yetel u tzeec: 1: muy recias son sus palabras y sus sermones, llegan al alma. crm) yaya: 1: en composicion, aspera, recia y rigurosamente. yaya thantah: reprender asperamente. yaya tzeec: castigo aspero. yaya tzeectah:
mtm) Tzeec.t.: castigar y corregir y penitenciar por justicia. mtm) Tzeec.t.: predicar. mtm) Tzeec: castigo y correcion; penitencia por justicia que vno haze o da a otro. ¶ v tzecil ah çipil: el castigo con que es castigado el delinquente, la correcion y penitencia assi. mtm) ah tancun uich ti padre tamuk u tzeec: vuelve el rostro al padre quando predica. mtm) ah tzeec: predicador.
sfm) Tzeec: sermón, predicar. ¶ mac padreil ti tzeecni: ¿quién es el padre que ha predicado? sfm) Tzeec; binzah than; lic u benel: proseguir plática o razonamiento. sfm) Tzeec; chic hol: castigo. ¶ ma chaan tzeec ti Pedroe: no basta o aprovecha castigo a Pedro.
vns) Castigar comoquiera: tzeec .t. Castiga a tu hijo: tzeec a mehen. P[a]s[iv]o: tzeectabal. vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob. vns) Castigo de muerte: u tzeecil cimil. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. vns) Castigado [así]: tzeec hadzan, tzetzec hadzan. vns) Castigar ostigando: chic hol, chic pol. Yo te castigaré oy: hele in chicic a hol. vns) Castigar con rrigor: yaya tzec .t. P[a]s[iv]o: yaya tzeectabal. vns) Castigo de Dios: u yail u tzeec Dios. vns) Clara cosa y declarada: nuucan. Claras son las palabras del P[adr]e: nuucan u than P[adr]e, nuucan yalic [Padre]. Claro es su sermon: nuucan u tzeec.

Tzeec than.t.; tzeec than.ah,eb: reprehender o castigar de palabra. ¶ v tzec thanahen .l. v tzeec thantahen in yum: reprehendiome mi padre. (mtm)

Tzeec than.t.; tzeec than.ah,ab: predicar. (mtm)

Tzeec thanal; tzeec thantabal: ser castigado o reprehendido. (mtm)

Tzeecbal mtm) Tzeecbal: ser castigado o corregido.
vns) Corregir o enme[n]dar: halmah xicin. Corregido así: halan xicin. Pas[iv]o: halabal xicin. Corregir castigando: tzec .t. Corregido así: tzecan. Pas[iv]o: tzecantabal, tzeecbal.

Tzeecben; tzeeclem: corregible. (sfm)

Tzeecil vns) Castigo que uno recibe o con que es castigado: tzeecil. Pasó Ju[an] por el castigo de sus hijo[s], fue castigado como ellos: etmalhi Ju[an] tu tzeecil u mehenob.

Tzeeclem; tzeecben: corregible. (sfm)

Tzeectabal: ser castigado, corregido, y predicado. (mtm)

Tzeectaben: cosa digna de ser castigada o corregida. (mtm)

Tzeectah db) alternative spelling of tzectah = second form transitive of tzec = to chastise, to preach.
cam) tzeec, tzeectah: predicar, castigar.
sfm) Tzeectah; chiic hol: castigar, corregir. ¶ tzeecte a mehen ca achac a kochin u keban: castigas a tu hijo por que no pagues sus pecados. ¶ yaya tzeectah: castigar con rigor.

Tzeectic vns) Barbaro: nun, u numil uinic. vns) Pedricaron el Evang[eli]o a barbaras naçiones por todo el mundo, donde el nombre de Christo no se sabía: u tzeectahob tu nunilob cah ti hunac tzuc ti cab, mail ohelan u kaba Christo cuchi.

Tzeel mtm) ah tzeel: yguana macho.
sfm) Tzeel (ah -); ah thol; xiblal huh: iguana macho.

Tzeem mtm) Tzeem: cosa flaca.

Tzeem ol: el de poco animo o pusilanime. ¶ hach tzeem olech .l. tzeem a uol: eres pusilanime. (mtm)

Tzeem olal: idem. (mtm)

Tzeem tzeem bac: cenceno o flaco de mucho trauajar o de enfermedad. ¶ tzeem tzeem bac in cah .l. tzeem tzeem bacen: (mtm)

Tzeem tzeem cħapahal: idem. (mtm) (Tzeem tzeem cimil: enfermedad larga que tiene el enfermo.)

Tzeem tzeem cimil: enfermedad larga que tiene el enfermo. (mtm)

Tzeem tzeemhal: enflaquezerse. (mtm)

Tzeemcunah: enflaquezer. (mtm)

Tzeemil: flaqueza. (mtm)

Tzeemil olal: flaqueza de animo. (mtm)

Tzeetzeec than: corregir de palabras. (sfm)

Tzeh ems) desportillar: tzeh. ems) labrar pedernal: tzeh.

Tzek 1) db) skull, in particular the part covered by the hair-line.
cam) tzek, tzekel: calavera, pedregal. cam) oxkokoltzec: fantasma, esqueleto juntado.
ems) calavera: tzek. ems) huesos de muerto: tzek.
mtm) Tzek: calabera.
sfm) Tzek: calavera, huesos de muerto, calafatear.
vns) Calabera de hombre o animal: u tzekel uinic, tzimin, ceh.
c010 tu kinil yan ox multun tzek
c072 tu kinil, tu katunil ox kokol tzek
c144 tu kin u cħa zabac u max kin, u max katun,
      multun tzek
c181 tzek u uich, cheeh u uich
c351 tu kinil multun numya, multun tzek
c419 ox multun tzek, ox kokol tzek
f060 ti uil uchom multun tzeki
mr249.001 chup tzek

Tzek 1a) db) a possible alternative for Zec, the name of the fifth month of the Mayan calendar. See Zec for further information. See also Tzec.
ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.

Tzek 2) db) land which is predominantly stony outcropping.
cam) tzek, tzekel: calavera, pedregal.
nem) tzekel: terreno muy pedregoso, con escasa lamina de suelo. Cuando este es obscuro y humido-carbonatado se dice que es un ek luum tzekel. El tzekel no es muy apto para la agricultura. Coronel registra la expression tzekel hal luum: esquilmarse la tierra, infructuosa.

Tzekel db) skull.
cam) tzek, tzekel: calavera, pedregal.
sfm) Tzekel: craneo, casco.
j266 te ti na uilic nail, bacel na, tzekel na;
      bin culhebal zuhuy ahaulil
rb199.002 bla bax in uayazba ca ualen tu bel hom bac,
      tu bel hom tzekel bace

Tzekel db) land which is predominantly stony outcropping. See also tzek 2.
cam) tzek, tzekel: calavera, pedregal.
mtm) Tzekel: tierra muy pedregosa o llena de piedras, y tierra mala para sembrar. ¶ tzekel luum: idem.
nem) tzekel: terreno muy pedregoso, con escasa lamina de suelo. Cuando este es obscuro y humido-carbonatado se dice que es un ek luum tzekel. El tzekel no es muy apto para la agricultura. Coronel registra la expression tzekelhal luum: esquilmarse la tierra, infructuosa.
vns) Calabera de hombre o animal: u tzekel uinic, tzimin, ceh.
mr015.003 cħa u motz zac catzim yan ti tzekel kaxe

Tzekelhal luum mtm) Tzekelhal luum: esquilmarse la tierra, hazerse infructuosa.
nem) tzekel: el tzekel no es muy apto para la agricultura. Coronel registra la expression tzekel hal luum: esquilmarse la tierra, infructuosa.

Tzekil db) See tzekel = skull.
d487 maya cimlal, ox multun tzekil, zac patay haabil
e337 ox multun tzekil

Tzel 1) cam) tzel, tzelah: ladear. cam) tzel, tzelil: costado, lado.
ems) inclinar: chin, tzel, ppoh, ppux. ems) ladear: tzel, huk, dzuy. ems) lado: tzel, tzel-ep, xax. ems) lugar: tzel.
mtm) Tzel: lado o costado de qualquier cosa o cantero respecto de alto y ancho.
sfm) Tzel; kuy: ladear como rienda de caballo. sfm) Tzel; tzelnak: ijada, ijar. sfm) Tzel; xax; costado, lado.
vns) Contonearse: tzetzelac talel, tzetzelac xinbal talel. vns) Çerca que se haçe al pie del arbol para regarlo: tzel can. Haz un çerco así a tu naranjo: utzcin u tzel canil u pach naranjo.
j282 ti tali u nocophal, tzel bab teex kaknab
rr032 u likez u tzel uay tu tan mesa huntul chac
      ti noh lakin
rr041 eh beyora cu man u yax tzeli
rr043 u dzoc caten mani u tzeli
rr375 u ximbal tzel uay tu mesa noh yum cab
c 027.013 caham ichtal u caah :u: yetel kin tu tzel peten
c 027.015 caham ichtal u caah kin yetel :u: tu tzel peten
mr080.033 ca a cħa hun tzel oc x- topp zicil
      yetel hun tzel oc mehen zicil
mr080.034 yetel hun tzel oc chac xicin che,
      u motz zac catzim
mr080.045 hun tzel oc x- mehen zicil
      yetel can dzit tamcaz ic
mr124.002 u dzacale topp zicil, hun tzel oc,
      yetel mehen zicil, hun tzel oc xan
mr124.013 hun tzel oc mehen zicil, can dzit tancaz ic
mr154.007 dzedzec manteca yetel hun tzel oc tab

Tzel 1a) mtm) Tzel: en composicion; de lado, o por el lado. ¶ De aqui sale tzel cħac.t.: cortar con golpe por el lado o costado.
tzel hadz.t.: dar el golpe por vn lado sin tocar al que queremos herir.
tzel hol.t.: horadar por el lado, ettz.

Tzel 2) ems) iguana macho: tzel, ah tzel.
mtm) ah tzeel: yguana macho.

Tzel cabal; tzelec; tzelan; tzetzelec: ladeado. (sfm)

Tzel can cam) tzelcan: especie de culebra que traga a otras.

Tzel canil vns) Çerca que se haçe al pie del arbol para regarlo: tzel can. Haz un çerco así a tu naranjo: utzcin u tzel canil u pach naranjo.

Tzel he cab: colmenas assi castradas. (mtm)

Tzel he.t. cab: castrar las colmenas por vn lado no abriendo mas de el vn agujero de dos que tienen. ¶ in tzel hetah in cab: castre mis colmenas assi. (mtm)

Tzel hetabal cab: ser castradas assi. (mtm)

Tzel hetah cab: castrar las colmenas de un lado. (sfm)

Tzel holtah: horadar por el lado. ¶ tzel holte; tu tzel a holic: horádalo por el lado. (sfm)

Tzel kup; hat kup: rebanada, rebanar. (sfm)

Tzel lubul: caer de lado. (mtm)

Tzel pakil pak sfm) Tzel pakil pak; ppuz pak; tzimin in hol pak: caballete de la pared.
vns) Cauallete de pared: u tzimin pachil pak, u tzel pakil pak.

Tzel pul.t.: idem o arrojar algo de lado. (mtm)

Tzel pultah; tzelcunah; kech; kechcunah: ladear. (sfm)

Tzelac vns) Contonearse: tzetzelac talel, tzetzelac xinbal talel.

Tzelah cam) tzel, tzelah: ladear.

Tzelan mtm) Tzelan: cosa puesta de lado.
sfm) Tzelan; tzetzelec; tze cabal: ladeado.

Tzelan tzelan: ladeado algún tanto. (sfm)

Tzelcunah ba: acostarse, recostarse. (sfm)

Tzelcunah mtm) Tzelcunah: poner algo de lado.
sfm) Tzelcunah; tzel pultah; kech; kechcunah: ladear.

Tzelec db) In the colonial dictionaries it is given as "shin-bone". However, in modern usage it is "calf muscle".
cam) tzelec: espinilla, hueso de la pierna.
ems) persona alta: chau-c-ah oc, chau-c-ah teel, chau-c-ach tzel
mtm) ah cħicħib oc, ah cħicħibteel, ah cħicħib tzelec: el que tiene piernas o zancas delgadas. mtm) ah halab te oc, ah halab te teel, ah halab te tzelec: el que tiene las piernas muy delgadas.
sfm) Tzelec: espinilla.
vns) Çanca de pierna: teel, tzelec. Quebrçdose a la çanca: uati u teel.
c471 uchom u cħatamba mehentzil, he boh tu tzelec
me001.045 11; he oxppel u bel nohol
      yan tu pach u tzelec uinic
me001.055 13; he cappel u bel nohol
      yan tu yam u kab uinic bahlic u tzelec uinic
me001.073 17; he u bel nohol yan tu tzelec uinice,
      u noh bel nohol lae
mr064.010 cappel venas yan tu pach u tzelec uinic,
      yan tu pach u xibil uinic
mr064.013 cappel venas yan tu tzelec ua tuux u nonoh
mr064.026 hunppel vena yan tu tzelec uinic, noh vena

Tzelec 2) sfm) Tzelec; tzel cabal; tzetzelec: ladeado.

Tzelec bac: canilla de la pierna. (mtm)

Tzelecnac; tzeluntzel; tzelmantze: ir ladeando de un cabo y otro. (sfm)

Tzelep ems) inclinado: tzel-ep, thoy. ems) lado: tzel, tzel-ep, xax. ems) sol inclinandose como a las 2 de la tarde: tzel-ep kin.
mtm) Tzelep: cosa ladeada. mtm) Tzelep: lado o costado. mtm) Tzelep: poner de lado o ladear algo. ¶ tzelep in cah ti tunich la: estoy ladeando esta piedra. ¶ tzelepnen: ponte de lado.
Roys/Bac/151: Ix Hun-tzelep-akab ("lady unique-inclination-of-the-night"). Meaning two hours after midnight (ix hunpedzkin tancaz) (MS p. 83).
Roys/Bac/151: Ix Hun-tzelep-kin ("lady unique-inclination-of-the-sun" or "-day"). Meaning two o'clock in the afternoon. Cited in an incantation for hunpedzkin-seizure (ix hunpedzkin tancaz) (MS p. 83).
c071 canil kan ual u kinil tu tzelep katun ti ho ahau
i211 te yan u boy tu pache, tzelep kin cochom
rb083.010 ix hun tzelep kin, ix hun tzelep akab
rb110.003 yal bin ix hun tzelep uitz, ix hun tuch uitz

Tzelep akab: como a las dos de la noche que parece se ladea. ¶ tzelep akab ca luken ti Ho: a aquella hora sali o parti de Merida. (mtm)

Tzelep kin ems) sol inclinandose como a las 2 de la tarde: tzel-ep kin.
mtm) Tzelep kin: como a las dos de la tarde.
sfm) Tzelep kin: a la una.

Tzelep yocol kin: quando se quiere poner el sol. (mtm)

Tzelil cam) tzel, tzelil: costado, lado.

Tzellahi cam) tzeltal, tzellahi: ladearse.

Tzelmantzel; tzelun tzel; tzelecnac: ir ladeando de un cabo a otro. (sfm)

Tzelnak cam) tzelnak: hijada.
sfm) Tzelnak; tzel: ijada, ijar.

Tzelpahal; tzeltal: volverse de lado, ladearse. ¶ tzelpahen; tzelepnen; tzelep: vuélvete de lado. (sfm)

Tzelpalac
j283 tzelpalac u chemil, hach babil

Tzeltal cam) tzeltal, tzellahi: ladearse.
mtm) Tzeltal: ladearse o estar de lado o ponerse de lado.
sfm) Tzeltal; tzelpahal: ladearse, volverse o ponerse de lado. ¶ tzelhen: ladéate.

Tzeluntzel; tzelmantah; tzelecnac: ir ladeando de un cabo y otro. (sfm)

Tzem 1) cam) tzem: pecho, cosa flaca.
crm) ya tzem: 2,8,11: tisico. ya tzemil: 8,11: tisis, hetico. h-bacil, nach bac: 2,11: v. ya tzem. crm) ya tzem; ya tzemil; nach bac: 2,8: tisico, dolor de pecho.
ems) pecho: tan, patan, tzem.
mtm) Tzem: el pecho entre las vnas costillas y las otras. ¶ ya in tzem: mtm) ah ya tzemil: el que o la que tiene mal de pecho. mtm) ah tzem: el que sustenta o mantiene y da de comer a otro. mtm) ah tzemil: tisico doliente. mtm) baac: las alillas de sobre los pechos. u baac in tzem /o/ u bacil in tzem.
i185 yeteloob ca tacech u lotmaob tu tzem ca tacoob
k049 ta pix, ta ton, ta cħalatel, ta tzem
k052 dza u yax ti ca zuti;
      cħa a ppum, dza u hul cheil toh tan tu tzem
k267 cheehlamec u yich, tu zith u puczikal tu dzu u tzem
rh008 u zuhuy puch, u zuhuy tzem, u zuhuy pol,
      u zuhuy tzotzel u pol
rh026 beyortias xan cin miztic zuhuy hol, zuhuy pach,
      zuhuy tzem,
c 019.023 minaan tun elel tzemil tiob
mr009.002 ua tu tzem ua tuux yan ti
mr011.007 ma yukic ziz ha tumen ma u pasmartic u cal
      yetel u tzem
mr022.006 ca nabzabac yokol u ca tzucil yetel tu tzem
      bay hebix tin ualahe
mr028.007 ca nabzabac tu cal tac tu tzem tac tu ppepptan
      tac tu yokol im
mr119.008 hetun ua le hach ya nakile hach tzem u uinicil
mr123.042 ca a kax tu tzem
mr145.009 ua ix ca bin cimzabac ceh hach tzem bin caxantac
mr148.008 ua ix tumenel u yaabal ziz muc ---uba
      tu tzem flemas
mr163.012 le ventosa cu dzabal tu tzem tac tu chun u nake
mr164.015 tumen yaab choco yan ti tzem
mr167.007 ca a pak tu tzem yetel tu tan u kab
      yetel tu tan yoc
mr240.009 bay xan ua ca a uilic kohaan dzoc u chupul u tzem
mr368.003 lic u tzayal tu cal ua tu tzem uinic
mr384.002 ppencech kilcab ua zen kilcab ti u tzem
rb205.007 u hokol tun bacin yax ci tzem tzitz tu kikel

Tzem 2) cam) tzem: pecho, cosa flaca.
sfm) Tzem: nach bac; loloth; bohol boh: flaco.

Tzem olal cam) tzem-olal: pasion, melancolia.
vns) Cortedad de la raçón: tzem olal.

Tzem tanil: la palentilla del estomago. (mtm)

Tzem than: el de flaca voz. (mtm)

Tzem tzem cimil: enfermedad larga, andar flaco o enfermizo. ¶ tzem tzem cimil in cah: larga enfermedad tubo mi pueblo. (sfm)

Tzem tzem cimil yan ti: enfermizo. (sfm)

Tzembil
i454 lay u tzembil tzimine

Tzemcun cam) tzemcun: enflaquecer a otro.

Tzemel; tzemhal; nachmal; nothmal: enflaquccerse. (sfm)

Tzemhal mtm) Tzemhal: enflaquezerse.
sfm) Tzemhal; tzemel; nachmal; nothmal: enflaquecerse.

Tzemil cam) tzemil: flaqueza con dolor en el pecho.
crm) ya tzemil in caah: 4: dueleme el pecho.
mtm) ah ya tzemil: el que o la que tiene mal de pecho. mtm) ah tzemil: tisico doliente.
sfm) Tzemil: flaqueza.
k085 tumen cin tal yetel in tumben uit,
      in tumben pix in tzemil
me001.048 lay lic u tokol tu haual cam pach yetel ya tzemil
mr003.001 u dzacal coc zen, hul ik, tuz ik, ya tzemil
mr008.001 etico, asma, zen, ya tzemil
mr008.002 u dzacal asma, zen, flema, pechuguera, toz mala,
      ya tzemil,
mr064.044 tokbil haubal cam pach yetel ya tzemil,
      chibal puczikal
mr240.001 chuchup holil, chuchup calil,
      chuchup ichil yetel chuchup tzemil

Tzemtzem
c 019.025 minaan tun tzemtzem cimil tiob
mr007.002 lay etico, tzemtzem cimil, nicħ coil ulak u kaba

Tzemtzem bac: flaco en los huesos. (sfm)

Tzemtzem cimil cam) tzemtzemcimil: morir de consumpcion.
c 019.025 minaan tun tzemtzem cimil tiob
mr007.002 lay etico, tzemtzem cimil, nicħ coil ulak u kaba

Tzemtzemil cam) tzemtzemil: etico.

Tzemul ems) sustentador: tzem-ul.

Tzen 1) cam) ahtzeniil: sustento. cam) tzen, tzentah: sustentar, alimentar, mantener, criar.
ems) sustentador: tzem-ul. ems) sustento: tzen.
mtm) Tzen.t.: sustentar y mantener y alimentar. mtm) Tzen: el que es alimantado o mantenido o sustentado de otro, que le ha criado y sustentado. cimi in tzen paalilo: mtm) ah tzem: el que sustenta o mantiene y da de comer a otro. mtm) ah tzenal: la que cria sus hijos sustandolos. mtm) ah tzen cħicħ: el que cria y sustenta paxaros. mtm) ah tzen paal: ama que cria. mtm) ah tzenul: el que o la que sustenta assi a otro. cimi u ah tzenul: muriose el que me sustentaba.
sfm) Tzen; canan: crianza (de lo que se sustenta).
vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t. vns) Criado en cassa, como los niños: tzen palil. Murióse el muchacho que auía criado en mi cassa: cimi in tzen palil.

Tzen ba: mantenerse y sustenerse y tener cuidado de su persona lauandose y limpiandose. (mtm)

Tzen chiicħ mtm) ah tzen cħicħ: el que cria y sustenta paxaros.

Tzen, cich vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.

Tzen pal mtm) ah tzen paal: ama que cria.
vns) Criado en cassa, como los niños: tzen palil. Murióse el muchacho que auía criado en mi cassa: cimi in tzen palil.

Tzen palil vns) Criado en cassa, como los niños: tzen palil. Murióse el muchacho que auía criado en mi cassa: cimi in tzen palil.

Tzen.t.: sustentar y mantener y alimentar. (mtm)

Tzenal mtm) ah tzenal: la que cria sus hijos sustandolos.

Tzenbal
rq009 utial kampah u tzenbal le gracia le santo chacben col

Tzenbentzil: ¶ tzenbentzil españoles: mucho seruicio han de los españoles. ¶ tzenbentzil v tanlabalob v hanalob: mucho es menestar para seruirlos oara darlos de comer; son regomellones y costosos y trabajosos de seruir; malcontentadizios. (mtm)

Tzenbil paal mtm) Tzenbil paal: niño criado en casa. ¶ tzenbilen tumen Juan: hame Juan criado o me cria y sustenta desde niño.
sfm) Tzenbil pal: criado, sustentado.

Tzentabal
f413 uchebal u tzentabal hapay can lae

Tzentah cam) tzen, tzentah: sustentar, alimentar, mantener, criar.
sfm) Tzentah; xac chi: sustentar, mantener, criar, tener cargo. ¶ ma tan u tzentzen: no me sustenta. ¶ tzenbilen tumen Pedro loe: crióme o me ha sustentado Pedro. ¶ tzentzil espanoles: regomellosos son los espanoles (han menester muchas cosas para su sustento, no se sustentan como quiera).
rh212 tin tzentah ti hunppel santo zuhuy zaya
rh591 te ua bin u ci tzentah xan yetel cimac yolal
rp089 a x- cichpamil ca tu tzentah tu zuhuy kuil cab

Tzental
rh093 cin bin xolaan pix xan cin tzental
      ti humppel zuhuy zaya
rh481 tan ua bin u ci tzentalo
      yetel u zuhuy cħicħa yumenen
rh520 te ua bin in ci tzental le mozon ikoba
rh555 te ua bin u ci tzentaloob tumen ah zuhuyoba
rj033 ti u noh kaba cichcelem santo cristo
      tuux ca anac u tzentaloob xan
rj066 ti macalmac tuux u tzentaloob
      tialac u caxtoob u cuxtaloob

Tzente vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.

Tzentic vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.
rh566 te ua bin bey cimac yolal u tzentic cu zuhuy zayaba
rh594 tan ua bin cin ci tzentic in yumilnen
rj086 u kubul xan ti santo luum
      ca anac u tzencoob le santo gracia
c 018.023 xanumbiloob bin tu pachoob tzenticoob lae

Tzentzil: idem aunque no tan vsado. (mtm)

Tzenul mtm) ah tzenul: el que o la que sustenta assi a otro. cimi u ah tzenul: muriose el que me sustentaba.

Tzenulte
c 018.022 he tun bini yah tzenulteob

Tzenyah vns) Criar las madres a sus hijos: tzen, xac chi, tzen yah. Criar ganado, generalm[en]te: tzen .t. Bueno será que sustentes tus cauallos: cunx ca a tzente a tziminob. Criar con buenas costumbres: cich tzen, cicich tzen .t.

Tzep cam) tzep, tzepah: acepillar, adelgasar.
ems) adelgazar: tzep, hub, bidz. ems) cepillar: tzep, haah, bicha
mtm) Tzep: adelgazar a algun madero con achuela o otra cosa, o cepillar.
vns) Çepillo: tzepeb mazcab, çuçub mazcab.

Tzep ems) esquina: titz, tzep, amay.
mtm) Tzep: esquina. ¶ v tzep pak: esquina de pared. ¶ v tzep na: esquina de casa.
sfm) Tzep: ir cortando algún madero. ¶ can tzep: cortado de cuatro esquinas.
vns) Cuadrada c[a]sa: u can tzep na, u can [ti]tz na. Cuadrar poniendo en [c]ua[d]ra: cantitzcunah.

Tzepba ems) afeitarse: zaz-ba, tzep-ba.
ems) ataviarse: zep-ba, tzep-ba.
mtm) Tzep ba: adornarse, afeitarse, atauiarse, o componerse hombres o mugeres. ¶ yan va a tzepi aba a chantabebal tumen xiblalob:

Tzepah cam) tzep, tzepah: acepillar, adelgasar.

Tzepan: cosa assi acepillada o adelgazada. (mtm)

Tzepeb mazcab mtm) Tzepeb mazcab: cepillo.
vns) Çepillo: tzepeb mazcab, çuçub mazcab.

Tzepel: ser acepillado. (mtm)

Tzetzec hadz.t. vns) Castigar açotando o iriendo: tzeec hadz. ah ab, tzetzeec hadz .t. Castigado: tzeec hadzan, tzetzec hadzan.

Tzetzelac talel vns) Contonearse: tzetzelac talel, tzetzelac xinbal talel.

Tzetzelac ximbal talel vns) Contonearse: tzetzelac talel, tzetzelac xinbal talel.

Tzetzelec; tzelec; tzel cabal; tzelan: ladeado. (sfm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section TZ - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page