Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 7-16-03

Ocom – Ochol pach

Ocom 1) cam) ocom: horcon, columna de madera.
crm) yocomal na: 2,5: horcon.
ems) horcon: pak, oc-om. ems) pilar: oc-om.
mtm) Ocom: coluna de madera, o pilar o poste o horcon de madera sobre que fundan las casas pajizas. mtm) Ocom.t.: poner horcon, pilar, coluna de madera.
sfm) Ocom; yocomal na: columna, postre, harcón (de casa). ¶ yan ua teex bin cħaic halal yocomalte na: ¿hay alguno de vosotros que tomó una caña para columna de casa?
vns) Basa de coluna: u chun ocom tun, u kan yit ocom tun. vns) Caueça abajo estar: itlim pol. Poned el horcón cabeça abajo: itlim pol a dzaicex ocom. vns) Casa de dos orcones: ca thil na, ca thi[l] yocomal na. vns) Coluna o mármol redondo de piedra: ocom tun. Coluna de madera o po[s]te: ocom. Coluna quadrada así: can amay ocom. De fuego: ocom kak. Vieron dezender del cielo, de noche, una coluna de fuego: yilahob yemel ocom kak ti akbil likul ti caan.
Red/ChanK/34: Two pairs of stout forked posts (ocom) are driven into the ground (in large buildings three pairs are used).
Red/ChanK/35: "The principal beams are of a wood which is called chacte. Yaxek is another kind. It is a very hard wood. If the house burns, the beams do not burn. Oxcitinche is used for the fork posts (ocom); dzudzuc is also used. These four woods are the only ones which can be used for posts, because other woods can not be put in the ground, as they don't last many years, and when you put up a house, it is for your life."
k018 tu chumuc c' kiuic yan hunppel xib
      kaxaan tu chum ocom tunich
k050 dza oxppel alcab zut tu pachil ocom tun bonaan
k153 coneex ti lakin u dzay u ix ocom cheil
      kiliz kam kak yokol uitz
rb101.009 ocom kakoob, hokoob chacuil kakoob
rd001.744 cuatro yum miztun balam, ocom balam
rd001.745 ocom balam

Ocom 2) mtm) Ocom: de ocol por entrar. ¶ ocom v than, ocom a tza a kati: tu andas por sacarme de mis casillas y que riñamos y que nos empelotemos. ¶ ocom v than, ocom v tza v kati: aquel andar tras esto.

Ocom che db) wood post, wood pillar, from ocom = post, pillar, and che = wood.
k153 coneex ti lakin u dzay u ix ocom cheil
      kiliz kam kak yokol uitz

Ocom kak cam) ocomkak: fuego de san anton in curable.
mtm) Ocom kak: coluna de fuego.
vns) Coluna o mármol redondo de piedra: ocom tun. Coluna de madera o po[s]te: ocom. Coluna quadrada así: can amay ocom. De fuego: ocom kak. Vieron dezender del cielo, de noche, una coluna de fuego: yilahob yemel ocom kak ti akbil likul ti caan.

Ocom tun db) stone post, stone pillar, from ocom = post, pillar and tun = stone.
cam) ocomtun: pila, columna.
mtm) Ocom tun: coluna, pilar, o poste alto de piedra.
sfm) Ocom tun: columna de piedra.
vns) Basa de coluna: u chun ocom tun, u kan yit ocom tun. vns) Coluna o mármol redondo de piedra: ocom tun. Coluna de madera o po[s]te: ocom. Coluna quadrada así: can amay ocom. De fuego: ocom kak. Vieron dezender del cielo, de noche, una coluna de fuego: yilahob yemel ocom kak ti akbil likul ti caan.
Roys/Bac/156: Ix Ocom-tun ("lady stone-pillar"). Cited in an incantation for asthma (u ziyan coc) (MS p. 69).
k018 tu chumuc c' kiuic yan hunppel xib
      kaxaan tu chum ocom tunich
k056 tu ca zut ca dza ti le ocom tun cħoh
rb069.012 yal bin ix oc tun xix, ix ocom tun

Ocom tunich
k018 tu chumuc c' kiuic yan hunppel xib
      kaxaan tu chum ocom tunich

Ocom.t.: poner horcon, pilar, coluna de madera. (mtm)

Ocomal mtm) Ocomal: horcon denotando cuyo. ¶ bahunx yocomal a uotoch?: quantos horcones tiene tu casa? ¶ Vnde: yocomal cah: los prinçipales del pueblo que le han de sustentar como horcones. ¶ Teex yocomal cab .l. cah: vosotros sois los pilares del pueblo. mtm) Ocomal.t.: tomar por horcon o para horcon. ¶ habin bin a cħab yocomalte a uotoch: el arbol del habin tomaras para horcones de tu casa.
vns) Casa de dos orcones: ca thil na, ca thi[l] yocomal na.

Ocomal.t.: tomar por horcon o para horcon. ¶ habin bin a cħab yocomalte a uotoch: el arbol del habin tomaras para horcones de tu casa. (mtm)

Ocomtah: poner columna. (sfm)

Ocomtun cam) ocomtun: pila, columna.

Ocoob mtm) ah ocob: mendigo.

Ocoy haail na: casa con goteras que se llueue. (mtm)

Ocoya; ocoy haa:} casa que tiene goteras y se llueue, y las tales goteras. ¶ ocoya .l. ocoy haa votoch: lueuese mi casa. votoch ocoya .l. votoch ocoy haa: lo mismo. ¶ ma vchac in venel tin vay tumen ocoy haail: nu puedo dormir en mi celda o apostento porque se llueue. (mtm)

Ocoyha cam) ocoyha: gotera.

Octan mtm) ah octan uinic: hombre inquieto y sin sostego.

Octan tzimin cam) octantzimin: caballo ligero.

Octan uinic mtm) ah octan uinic: hombre inquieto y sin sostego.

Octic vns) Atreuerse y osar a haçer algo: xoth ol, xethel ol. Ninguno se atrebía a preguntalle: mamac xethe yokaltic (xethel yol u katic) u than cuchi. Atreuerte as a hurtar la miel?: bin ua u xetheb a uol a uocte cab?. Atrebido y osado: xeth ol ach, ah xeth olal. Atrebimiento así: xeth olal.

Octic vns) Buscar por el rrastro: thul .t. .l. thuthul chuc, thul oc .t.

Octun xix
Roys/Bac/156: Ix Octun-xix. Octun is the sinker for a fish net; xix usually means "sediment," but sac-xix is the word for alabaster. Cited in an incantation for asthma (u ziyan coc) (MS p. 69).
rb069.012 yal bin ix oc tun xix, ix ocom tun

Octuntah: poner pesgas a la red. (sfm)

Oczabac
a334 hayli bin oczabac ti olil c' yumil ti dios tu hunale

Oczabal ha ti pol vns) Baptismo: caa put çihil. El sacramento del baptismo: u sacramentoil oc haa. Bapti[ç]ar: ocçah haa ti pol, caaput çahçah. P[a]s[iv]o: ocçabal haa ti pol.

Oczaben vns) Artículo de la ffee: yocçabenil oc olal. Catorce son los artículos de la ffe: canlahunppeçob yocçabenil oc olal. vns) Creer, generalm[en]te: ocçah ti ol, ocol ti ol. Cree en Dios: ocez ta uol Dios. Creer, tener creído: ocan ti ol. Creo en Dios Padre: ocan t[i] uol Dios Citbil. Creer, tener ffee: oc olal. Ju[an] tiene ffee o cre[e]: oc olal u cah Ju[an]. Creyente o fiel que cree: ah oc olal, ocan ti ol. Creíble cosa: ocçaben ti ol. Creer en sueños: ocçah ti ol uayak, nay u than uayak.
a333 heuac ma oczaben ti oli
a631 heuac ma oczaben ti oli helelae babahunili
      uchuc u cħabalobie

Oczaben ti ol sfm) Oczaben ti ol: creible.
vns) Creíble cosa: ocçaben ti ol.
a333 heuac ma oczaben ti oli
a631 heuac ma oczaben ti oli helelae babahunili
      uchuc u cħabalobie

Oczabenil oc olal vns) Artículo de la ffee: yocçabenil oc olal. Catorce son los artículos de la ffe: canlahunppeçob yocçabenil oc olal.

Oczabil vns) Agua o aguacero bueno para sembrar: ocçabil haa. vns) Çebollino para trasponer: ixim ocçabil cebollaob.
mr417.011 ca a cħa u kan heil oczabil yetel kab

Oczabil ha vns) Agua o aguacero bueno para sembrar: ocçabil haa.

Oczac ti mabalil: tornar en nada. (sfm)

Oczah 1a) db) second form transitive of oc = to enter.
cam) oczah: meter, sembrar grano.
mtm) Ocçah .l. oceçah: meter; actiuo de ocol. mtm) ah oczah ya: revoltoso que revuelve discordias y rencillas. Ocçah: admitir. ¶ ma a uocçic v dza dzib olal balcah: no admitas los desseos que te da el mundo. ¶ Item: reconciliar a vno con otro con quien estaua enemistado. mtm) ah oczah kin: el luzero de la noche. mtm) ah oczah than: medianero en algun negocio, o en los discordes.
sfm) Oczah: meter, hacer entrar. ¶ ocezte ichnac: mételo allá dentro en casa.
vns) Admitir: oçcah .l. oceçah. No me admitió el cacique: ma yocçahen batab. vns) Bolberse y conbertirse a Dios: ocçah ba ti Dios, ualkeçah ba ti Dios. vns) Calsar a otro los calçones: ocçah ti ex, tac ex. vns) Justificar y hazer justo: ocçah tah tohol beil, ocçah tah utzul beil.
a159 ah tzuctzuc than, ah kuxlantanba, ah oczah ya
a166 ah oczah ya xan

Oczah 1b) db) second form transitive of oc = to plant.
cam) oczah: meter, sembrar grano.
mtm) Ocçah: sembrar grano o semilla, y lo assi sembrado, y la sembradura. ¶ hoki ah ocçah yocez yinah: salio el sembrador a sembrar semilla. ¶ ca ocçah: resembrar, sembrar otra vez. mtm) ah oczah: sembrador. mtm) ah oczah bet: el que se alquila para sembrar.
sfm) Oczah: sembrar, sembrado. ¶ likulen ti oczah: vengo de sembrar. ¶ ma zanzame ococnal tu hecancil: no en una hora se gana a zamora.
vns) Caueça de ajos, çeuollas: ui. Caueça tienen los ajos que sembré: yan u ui in uocçah ajos. Acer caueça los ajos y cebollas: uiancil. vns) Tienpo de sembrar el maíz: u kin ocçah .l. u kin yoc nal.
t 041.006 tulacal lay signos lae malob utial oczah
      bin cici patac
t 042.016 oczahobe tulacal oczahobe bin hauac
      bin cimlahac yikil cabobi

Oczah ba mtm) Ocçah ba: reconcilo ansi con otro; hazer pazes, o conuertirse. ¶ ocezex aba ti dios: conuertios a dios; reconciliaos con el. ¶ yocçah vba tu yam v nupob: reconciliase con sus contrarios; metiose entre ellos; hizose su amigo. ¶ v kinil ocçah ba helelae: agora son dias de conuertirse el hombre.
sfm) Oczah ba ti; ualkezah ba ti: reconciliarse (con el enemigo), convertirse. ¶ ma a nachcunic u kinil a uoc dzic a ba ti Dios: no alargues el tiempo de reconciliarte con Dios. ¶ yoczahon tu yum c'ah lohil: reconciliónos con su padre nuestro redentor.
vns) Amigos hacerse los que estaban reñidos: ocçah ba, ocçah batanba. vns) Conbertirse a Dios, y la ta[l] conuers[i]ón: ocçah ba ti Dios, ualkeçah ba ti Dios.

Oczah ba ti; ualkezah ba ti: reconciliarse (con el enemigo), convertirse. ¶ ma a nachcunic u kinil a uoc dzic a ba ti Dios: no alargues el tiempo de reconciliarte con Dios. ¶ yoczahon tu yum c'ah lohil: reconciliónos con su padre nuestro redentor. (sfm)

Oczah batanba vns) Amigos hacerse los que estaban reñidos: ocçah ba, ocçah batanba.

Oczah bet mtm) ah oczah bet: el que se alquila para sembrar.

Ocçah ca uijl: sembrar la segunda sementera, que es por sanct Francisco. (mtm)

Oczah ha mtm) Ocçah haa .l. ocçah haa ti hol: baptizar.
sfm) Oczah haa ti hool /o/ pol: bautizar (a otro). (ver: caput zihil).
vns) Baptismo: caa put çihil. El sacramento del baptismo: u sacramentoil oc haa. Bapti[ç]ar: ocçah haa ti pol, caaput çahçah. P[a]s[iv]o: ocçabal haa ti pol.

Oczah haa ti hool /o/ pol: bautizar (a otro). (ver: caput zihil). (sfm)

Ocçah keban ti pucçikal: enojar, indignar causando pecado. ¶ yocçah keban tu pucçikal v yum: indigno assi a su padre. ¶ Item: consentir en algun pecado. ¶ ma a uocçic keban ta pucçikal: (mtm)

Ocçah kin: perderse con el sol, o marchitarse el maiz y otras plantas, hortalizas, o legumbres. ¶ yocçah kin in nal: (mtm)

Oczah kin mtm) ah oczah kin: el luzero de la noche.

Ocçah koch: pagar el tributo y lo que vno esta obligado. ¶ ca v dzaahob caix yocçahob v koch ti: dieronlo y pagaronle su tributo, lo que estauan obligados. (mtm)

Oczah kuch ti yit; hul kuch tu yit pudz: enhilar aguja. (sfm)

Oczah mazcab tu pix: envainar espada. (sfm)

Oczah okotba mtm) Ocçah okotba: admitir ruegos o yr concediendo lo que se ruega.
vns) Admitir ruegos: kam okotba .l. ocçah okotba.

Oczah ol mtm) Ocçah ol: creer. mtm) ah oczah ol than: facil en creer lo que dizen. ma ah oczah ol than: incredulo.

Oczah ol than mtm) ah oczah ol than: facil en creer lo que dizen. ma ah oczah ol than: incredulo.

Ocçah patan: introduzir algun tributo. (mtm)

Ocçah tanba: vnion o reconciliacion vno con otros; reconciliarse. (mtm)

Oczah ti mtm) Ocçah ti: conuertir vna cosa en otra. ¶ yocçah tunich ti vahil: conuertio las piedras en pan. ¶ ocçah ti tunichil: conuertir en piedra.

Oczah to al mehenil mtm) Ocçah ti al mehenil: ennobleçer a vno, hazerle noble o hidalgo, o legitimarle.
sfm) Oczah ti almehenil; dza almehenil ti: ennoblecer (a otro).

Ocçah ti alcaldeil, ti batabil, ti tupilil, ettz: hazer a alguno alcalde, caçique, tupil, ettz. (mtm)

Ocçah ti castilla than, ti maya than, ettz: boluer o traduzir en la lengua de castilla o en la de Yucatan, ettz. (mtm)

Ocçah ti confessar: confessar a alguno; admitirle a la confesion. ¶ ma bin v kati yoceçen ti confessar: dize que no me quiere confessar. (mtm)

Oczah ti mabalil vns) Aniquilar o bolber en nada: mabalcunah, ocçah ti mabalil. Pod[r]ía Dios aniquilarnos y bolbernos en nada: uchac iuil u maualcunicon Dios.

Ocçah ti noh xibil: poner a vno por prinçipal de otros. ¶ bin vocez Juan ta noh xibilex: ya os pondre a Juan por vuestro principal. (mtm)

Oczah ti ol mtm) Ocçah ti ol: creer y dar credito. ¶ vocçah ti uol in vayak: crey en mis sueños.
sfm) Oczah ti ol; ocol ti ol: creer.
vns) Creer, generalm[en]te: ocçah ti ol, ocol ti ol. Cree en Dios: ocez ta uol Dios. Creer, tener creído: ocan ti ol. Creo en Dios Padre: ocan t[i] uol Dios Citbil. Creer, tener ffee: oc olal. Ju[an] tiene ffee o cre[e]: oc olal u cah Ju[an]. Creyente o fiel que cree: ah oc olal, ocan ti ol. Creíble cosa: ocçaben ti ol. Creer en sueños: ocçah ti ol uayak, nay u than uayak.

Oczah ti padreil: ordenar de misa. (sfm)

Oczah ti testigoil mtm) Ocçah ti testigoil: presentar por testigo. ¶ yocçah ti testigoil Juan: presento por testigo a Juan.
sfm) Oczah ti testigoil; uacunah ti testiguil: presentar por testigo.

Oczah ti uinicil: convertir (una cosa en otra). (sfm)

Ocçah toc: sembrar en tierra por cultiuar o no cultiuada. (mtm)

Oczah tu batanba mtm) Ocçah tu batanba: concertar a los discordes. ¶ ocezob tu batanbaob: conciertalos.
sfm) Oczah tu batanba; hunolcinah: concordar (los discordes).

Ocçah tu cen can .l. tu cenil can: tratar de alguno en ausençia en bien o en mal. ¶ yocçahenob tu cen v canob .l. tu cenil v canob: trataron de mi en ausençia. (mtm)

Oczah than mtm) Ocçah than: admitir la razon o lo que otro dize, o yr lo concediendo lo que se pide. ¶ ma yoltah yocez ca than: no quiso admitir nuestras razones. ¶ Item: abonar en deuda el acreedor, o fiar assi. ¶ yocçah in than Juan binil in bote v ppaxul: abonome Juan y fio de mi que le pagaria yo lo que le deuian. mtm) ah oczah than: medianero en algun negocio, o en los discordes.
sfm) Oczah than; oczah okotba: admitir palabras o ruegos. ¶ calaac bin nahinic toon yoczabal c'okotba: para que este nos merezca ser admitido nuestro ruegos. sfm) Oczah than (ah -); ah kulel; ah chumuc cabal than: medianero.
vns) Admitir lo que uno diçe: kom than .l. ocçah than.

Ocçah ya: meter o sembrar descordia o rencilla, o zizañar. (mtm)

Oczah ya (ah -): revoltoso. (sfm)

Oczah ya tu lakob (ah -): malsín. (sfm)

Ocçah yoch çacal .l. hul yoch çacal: tramar, yr metiendo la trama con la lançadera. (mtm)

Oczah uenel; uenzah; uentezah: adormecer, hacer dormir. (sfm)

Oczah uenel okol vns) Adormeçer alguno, hacerle que tome el sueño por encantamiento: occah uenel okol .l. pul uenel okol. Adormeçió a su señor: u pulah uenel yokol u yumil.

Oczah ya mtm) ah oczah ya: revoltoso que revuelve discordias y rencillas.
sfm) Oczah ya: meter rencilla, discordar (los concordes). ¶ ma a uoc ya tu yam a lakol: no metas rencilla entre tus prójimos.
vns) Arrebolber metiendo discordia: ocçah ya. Arrebueltos estár así: ocaan ya yamaob.
a159 ah tzuctzuc than, ah kuxlantanba, ah oczah ya
a166 ah oczah ya xan

Oczahba vns) Bolberse y conbertirse a Dios: ocçah ba ti Dios, ualkeçah ba ti Dios.

Oczahbil than vns) Buenas nuebas: cij oltzil pectzil, cij oltzil anumal. Buenas nuebas traes: yoccabil tun a thanex.

Oczahil ha mtm) Ocçahil haa: aguaçero grande para sembrar, con que siembran.
sfm) Oczahil haa: aguaceco con que siembran (los indios).

Oczahil ti ekmayil vns) Çegar a otro quitándole la vista: ekmaycunah, ocçahil ti ekmayil. vns) Çegar a otro con tierra: çopp luum ich. No me çiegues con tierra: baci a çoppluumte in ich. vns) Çegar, haçerse çiego por la vista: ekmayhal, çatal pacat, ich. vns) Çegar a otro de un ojo: chopcinah, chopçah, chopcinah ich.

Oczahnac
t 041.004 ca bin oczahnaceche bin ban ban hadzabac
      tumenel yeteli xan

Oczic db) general form transitive of oc = to enter.
vns) Calsar a otro los calçones: ocçah ti ex, tac ex. vns) Confesar admitiendo a otro [a] la confesión: ocçah ti confesar. No me quiso admitir [el Padre la confesión]: ma yoltah P[adr]e yoceçen ti confesar.
f317 oczic u keban bolon ti ku oxte ti haab
tj398 oczic ti yol ichil u yanal katun uale
mr233.003 oczic kinal tu puczikal

Oczic keban tu puczikal vns) Consentir algún pecado admitiéndole en el coraçón: ocçah keban tu pucçikal. [¿Por ventura piensas, cada día, en el final de tu vida aquí en la tierra? ¿No, por ventura, has admitido el pecado en tu corazón? ¿No, por ventura, has pecado contra Dios algún día?]: Ua bin a tucle çançamal u xulel a cuxtal uay yokol cab lae?: Ma çamac a uocez keban ta pucçikal? Ma çamac çipicech ti Dios ti hun lubul?

Oczic ti ol vns) Creer, generalm[en]te: ocçah ti ol, ocol ti ol. Cree en Dios: ocez ta uol Dios. Creer, tener creído: ocan ti ol. Creo en Dios Padre: ocan t[i] uol Dios Citbil. Creer, tener ffee: oc olal. Ju[an] tiene ffee o cre[e]: oc olal u cah Ju[an]. Creyente o fiel que cree: ah oc olal, ocan ti ol. Creíble cosa: ocçaben ti ol. Creer en sueños: ocçah ti ol uayak, nay u than uayak.

-och db) one of the -Vch suffixes which is used as an intensifier.
cam) homoch: aprisa, sin tardanza. cam) nohoch: grande.
ems) avergonzado: hopp-och uinic.
vns) Arrojarse aceleradamente: toopoch pul ba. Arrojóse así [so]bre él: toopoch pul ba u cibah yokol. vns) Caueçudo, de cabeça grande: ah ppococh pol, ppococh pol. vns) Justicia del justo: utzil, tibil, tohil. Justo hombre: tohol uinic, u tohil uinic. Justo y bueno: ah tohol be, tohol uinic. Siete bezes al día cae el justo en pecados veniales: uucten u lubul toholoch uinic ti çal keban ichil hunppel kin.
vns) Trabajosam[en]te biene la jente, o se junta, ahora uno, despues otro: moloch moloch u talel, u mo[l] hal uinicob.
e209 minaan to nohoch caan
i056 ca u kaxoob nohoch na; uac thil u uaan,
      hun dzitil yocmal
i057 he ix nohoch na lae, lay yahau ppoc lae

Och 1) db) opossum (Didelphis). Other animals named och: bokol och = beating opossum: murine opossum (Marmosa murina mexicana), box och = black opossum: opossum (Didelphis yucatanensis), holil och = borrowing opossum: Marmosa gaumeri, ah kiix pach och, or kiix och = thorny back opossum, porcupine (Hystrix mexicanum, H. prehensilis, Coendu yucataniae), x- kuk x- och = feathered opossum, a spiny sea fish of the mackerel family, mehen och = little opossum (Marmosa mayensis osgood), och can = opossum snake, boa constrictor, och cay = opossum fish: zorro marino (?), pay och = stinking opossum: skunk (Conepatus tropicalis merriam), zac och = white opossum (Didelphis yucatanensis allen), zac pib och = white baked opossum (unidentified).
cam) kixpach-och: erizo, zorro espin. cam) och: zorro del paiz. cam) xkukxooch: jurel, pez.
ebl) pay, or pay-och. conepatus tropicalis merriam. zorrito. skunk. It is colored white and black and gives forth a perverse odor.
ebm) bokol-och. Marmosa murina mexicana. tlacuazin raton. murine opposum. ebm) box-och. Didelphis yucatanensis. lit. black opossum. ebm) holil-och. Marmosa gaumeri. Resembles the oppossum and has a small grey body. It was the symbol of an order of warriors. ebm) ah-kiix-pach-och, or kiix-och. Hystrix mexicanum. H. prehensilis. Coendu yucataniae. lit. spiny-back-opossum. tree porcupine. ebm) mehen-och. Marmosa mayensis osgood. ebm) och. a general name for the didelphis. ebm) zac-och. Didelphis yucatanensis allen. yucatan opossum. lit. white opossum. ebm) zac-pib-och. large opossums. They are white and carry their young in a pouch on the belly. (motul)
ems) zorrillo: pay och. ems) tlacuache: och.
mtm) Och: vnos zorrillos que matan y comen las gallinas, y se hazen mortezinos quando los hieren; cuyas hembras recogen sus hijos en vna como bolsa que tienen en la barriga dentro de la qual tienen las tetas, y en sus peçones se han hallado sus hijuelos fuertemente asidos del tamaño de lentejas y aun menores, y assi se entiende que alli se engendran, y se dize que se toman como las aues. mtm) ah cim cim och: el que haze mortezino como zorra. mtm) ah kiix pach och: erizos desta tierra.
sfm) Och; zac pib och: zorrilo que come las gallinas.
vns) Lirón: holil och.
Roys/Bac/130: Bob-och ("bob-opossum"). A mythical animal (Pérez Dict.). In the Book of Chilam Balam of Chumayel it is mentioned as a destroyer of crops (Roys, Chilam Balam of Chumayel, 155, 166). Cited in an incantation for obstruction of the breathing passages, where it seems to be associated with terror (MS pp. 195, 203).
Roys/Bac/139: Pay. Conepatus tropicalis, Merriam (Goldman), zorrito. The context, however, seems to call for something loke a bezor stone, rather than a skunk. Possibly ppay ("a powder or something crushed into small particles") is intended. In any case, pay is cited in an incantation for "kanpedzkin" (kanpetkin-wasp?) at a man's head (MS p. 137).
a162 cimcim palaloob, cimcim atanoob, ah cimzah och xan
c087 ualac ti uchom u kin u chibiltamba holil och
      yetel chac bolay
c390 ti tali u pacax emel katun, u katun ix tolil och
d133 ti u chibaltamba tolil ochi u zidziloob ahaulil
d149 ti ix u chibaltamba tolil ochi
d283 cuchpachhom ah holil ochi
e269 balam och, balam cħamac, pek u mut
e281 uchi u balamil cab tu catuli,
      batab och yetel ah xac lam pat
e461 och u uich ti yahaulil
e462 yah chi ul uiil, yah zatul kauil, u bobochil uiil,
      yah zatul hanal
j138 halili lahuncanppel katun cu batabil
      ca tun batabac oche
j354 bin yanac tu pach uiil tumen u bobochil uiil,
      u cħuyum thulil uiil
tc390 ti tali u pacax emel katun, u katun ix tol och
mr410.005 ua ix u ne och minaanil tzotzel
mr416.005 ca xot kuptac u ni u ne
      x- cħupul x- kix pach och
mr416.009 ua cħuplal bin kalac u uixe u ni u ne
      xibil kix pach och
rb195.008 in hedzcun yokol boboch ex
rb203.005 oyi ta ti uincliz, oyi ta boboch
rb203.006 oyi ta boboch metnal, oyi ta boboch ti luum
rb203.009 oyi ta boboch ti caan, oyi ta boboch metnal,
      oyi ta boboch ti luum

Och 1b) in plant names:
db) from the following example of usage it appears that yoch imil pal is an alternative name for hun pedz kin ak, shown in nel) to be Tillandsia sp.
ebm) kik-ni-och. lit. nose-bleed.
nel) portulaca halimoides l. - portu.: dzayoch, dzayochcan. nel) portulaca pilosa l. - portu.: tzotzildzayoch, dzayoch, xucul (arroz-xiu) -- com. nel) talinum paniculatum (jacq.) gaertn. - portu.: zay-och.
nel) philodendron lacerum schott - arace.: ochil, x-ochil -- med. nel) philodendron oxycardium schott - arace.: akalkumche, ochil, x-ochil -- med. nel) syngonium podophyllum schott - arace.: ochil, x-ochil -- med. nel) myginda gaumeri (millsp.) loes. - celas.: cambaochlob. nel) triumfetta dumetorum schlechter - tilia.: ochmul, ochmuul (cadillo) -- med. nel) triumfetta semitriloba jacq. - tilia.: mul-och, ochmul, ochmuul (cadillo) -- med.
mr103.004 yetel kik aban yetel kik ni och
mr203.004 utz xan u yedzel u kab yoch imil pal
mr221.002 cħabac hunpedzkin ak u kabae, yoch imil pal,
      hunpedzkin xiu, u ni bin

Och 1c) mtm) Och: vnos cascauelillos pequeños con rostros de zorrillos que ponen a los niños.

Och 2) Och / ooch (vowel length regular and reduplicated glottal stopped) db) food, sustenance. See also uoch, yoch, yooch.
cam) ooch: sustento.
crm) yoch: 2: racion de alimento, sustento. yoch hanal: 2,5,6,11: despensa para el camino. yoch hanal u bal yotoch: provision asi de su casa. crm) yooch; ooch; yochel: 3,8: alimento, sustento, comida. yochel pixan: comida del alma. crm) yet hun than uoch ixim yetel u baal in ba. un poquillo o algun tanto de maiz tengo para mi sustento y tengo una poquilla de hacienda.
ems) alimento: och. ems) calabazas asadas: ol-och. ems) racion: hob-on, u-och. ems) provision de comida: och.
mtm) Och: sustento o comida, mantenimiento o prouision de comida.
sfm) Och; och hanal; och uah: sustento, comida.
vns) Agua que uno tiene en su casa para su sustento: och haa. Acabándoseme ba mi agua: xupul u cah uoch haa. vns) Basteçer o dar matalotaje al que ba [de] camino: dza nech. Bastese así a Juan para q[ue] baya a México: dza u nech Juan ca xic Méjico. Bastimento: nech. de bianda: hanal, och, ochel. vns) Buche de animal: tzuc, baaz. Buche do el animal tiene estiércol: taa. Buche o papo de ave: u chim cħicħ, u cuch yoch cħicħ. vns) Comer por tasa el pan: xelem [ui]il och uah. vns) Comida, mantenimiento o sustento: och. [Comida, mantenimiento o sustento de maíz o frijol]: och yxim, buul. Comida de masa de maíz, como p[ar]a el camino: och, och keyem. vns) Comida linpia y pura: u nooy hanal, u hach u nooy hanal. vns) Comida de angeles: yochel angelob. De el alma: yochel pixan. El cuerpo de n[uest]ro R[edent]or Jesuchr[is]to es comida y manjar de n[uest]ra[s] almas: yochel ca pixan u cucutil c ah lohil ti Jesuchr[is]to. Tomar por comida: ocheltah. Aunque es comida de los ángeles el cuerpo de n[uest]ro R[edent]or, quiso que los hombres le tengan por sustento: bacacix yochelac angelob u cucutil c ah lohile, yoltah [ix] c ah lohil yochelticob uinicob xane. vns) Comida ser de alguno, y seruirl[e] de comida: ochintah, ochinnah.
c033 tu kinil u cħa och pak col
c046 tu kin u molba xux ti yala ha, tu yala yoch
c294 u cħa pak och
e598 tu chi kaknab u cħaic u yoch tan yol che
      tu hedz u katunil uale
mr164.016 xakaan yetel kan chikin le akzahe bay budze
      yetel bay yoch zae
mr203.004 utz xan u yedzel u kab yoch imil pal
mr221.002 cħabac hunpedzkin ak u kabae, yoch imil pal,
      hunpedzkin xiu, u ni bin

Och 3) db) the shiny part of something.
crm) yochil ich: 3: flor o buena tez y lustre del rostro que quitada queda feo.
ems) tez: och-il. ems) luna de la uña: och-im-il.
vns) Átomos del sol: u chulul och, u halal och.

Och 4) vns) Aguja de acer redes: buthub och. vns) Canilla de texedor en que ponen la trama: buthub och. vns) Canillas hacer así: buth yoch çacal. Benga la canilla: tac u buthub ochil.

Och 5) vns) Allegar el hombre o la mujer a la hedad perfecta, que tienen ya el rrostro hecho y acabado: pat och. A llegado mi hija a hedad perfecta: u patma och uix mehen.

Och, buthub vns) Aguja de acer redes: buthub och. vns) Canilla de texedor en que ponen la trama: buthub och. vns) Canillas hacer así: buth yoch çacal. Benga la canilla: tac u buthub ochil.

Och buul vns) Comida, mantenimiento o sustento: och. [Comida, mantenimiento o sustento de maíz o frijol]: och yxim, buul. Comida de masa de maíz, como p[ar]a el camino: och, och keyem.

Och can 1a) db) boa constrictor, from och = opossum and can = snake. Also called pay och can = skunk snake.
ebm) och-can. boa. lit. opossum-snake.
sfm) Och can: culebra (una grande).
vns) Culebra qualquiera: can. Picádome a una culebra: tu chiahen can. Culebra braua y mordedora: ah chibal can. Otra: och can. Culebra grande, sin poncoña: ah pedz can. Otra: kan cħah.
mr395.002 cu yantal lucum can kik uacix och can kik

Och can 1b) db) in plant names:
nel) portulaca halimoides l. - portu.: dzayoch, dzayochcan.
mr307.004 x- och can lauac hauay yetel yala elel,
      kankan u nic yan ti chakanobe

Och can kik db) lit., bao constrictor blood; an undefined malady which causes pain in a person' tooth.
mr395.002 cu yantal lucum can kik uacix och can kik

Och cay cam) ochcay: zorro marino.

Och, cuch vns) Buche de animal: tzuc, baaz. Buche do el animal tiene estiércol: taa. Buche o papo de ave: u chim cħicħ, u cuch yoch cħicħ.

Och haa; och hanal; och; och uah: mantenimiento, sustento, comida. (sfm)

Och hanal: prouision de comida, mantenimiento y sustento que vno tiene para si y para su casa. (mtm)

Och im 1a) db) mother's milk, from och = sustenance and im = teat. In the following example it could well be that the plant shown in 1b) is meant.
mr203.004 utz xan u yedzel u kab yoch imil pal

Och im 1b) db) in plant names:
db) from the following example of usage it appears that yoch imil pal is an alternative name for hun pedz kin ak, shown in nel) to be Tillandsia sp.
mr221.002 cħabac hunpedzkin ak u kabae, yoch imil pal,
      hunpedzkin xiu, u ni bin

Och ixim vns) Comida, mantenimiento o sustento: och. [Comida, mantenimiento o sustento de maíz o frijol]: och yxim, buul. Comida de masa de maíz, como p[ar]a el camino: och, och keyem.

Och ixim: prouision o sustento de maiz que vno tiene para si y para su casa o viage. (mtm)

Och keyem vns) Comida, mantenimiento o sustento: och. [Comida, mantenimiento o sustento de maíz o frijol]: och yxim, buul. Comida de masa de maíz, como p[ar]a el camino: och, och keyem.

Och keyem; och koyem:} mantemiento y prouision de massa de maiz para el camino o viage. (mtm)

Och, kik ni 3) db) nose bleed, from kik = blood, ni = nose, and och = ?. Also an unidentified plant name.
cam) kikni-och: flujo de sangre por las narices.
ebm) kik-ni-och. lit. nose-bleed.
mr103.004 yetel kik aban yetel kik ni och

Och kinal 1) crm) yoch kinal: 4: señalar tiempo para convite. bikinx a yoch kinal a payalte? cuando ha de ser el dia de tu convite? ppel kinal: idem.

Och kinal 2) mtm) Och kinal: el fin o termino de la vida en que esta determinado que vno muera. ¶ ma c'ohel va biykin c'och kinal tumen dios: no sabemos quando sera el termino de nuestra vida señalado por dios. ¶ kuchaan va ti yoch kinal v cimil: por ventura ha llegado al termino de sus dias. ¶ Vnde: biykin yoch kinal a payalte, a çuuanil?: quando es el dia o tiempo señalado de tu combite, de tu fiesta, en que has de morir?

Och lob nel) myginda gaumeri (millsp.) loes. - celas.: cambaochlob.

Och mul nel) triumfetta dumetorum schlechter - tilia.: ochmul, ochmuul (cadillo) -- med. nel) triumfetta semitriloba jacq. - tilia.: mul-och, ochmul, ochmuul (cadillo) -- med.

Och muul nel) triumfetta dumetorum schlechter - tilia.: ochmul, ochmuul (cadillo) -- med. nel) triumfetta semitriloba jacq. - tilia.: mul-och, ochmul, ochmuul (cadillo) -- med.

Och numzah ya crm) yoch numzah ya: 1: el que de ordinario es atormentado.

Och pem taan; pem taan: pan cocido bajo ceniza (pan simple). (sfm)

Och ppaz crm) yoch ppaaz: 5: escarnecido.

Och uah sfm) Och uah; och; och hanal; och haa: mantenimiento, sustento, comida.
vns) Comer por tasa el pan: xelem [ui]il och uah.

Och zacal crm) yooch: 8; yoch zacal: 1: la trama de la tela. hilo con que se trama la tela. mamac; uak: 11: idem.
sfm) Och zacal: trama. ¶ yoch yoc: hilo con que van haciendo (los indios) los alpargates. ¶ ca dzit yoch zacal: dos hilos lleva la trama.

Och zeb crm) yoch zeb: 1: diligente y liberal en hacer cualquier cosa.

Och zuuc 1) mtm) Och çuuc: comida simple y pobre sin especias.
sfm) Och zuuc: comida simple sin condimento.

Och zuuc 2) nel) anthepora hermaphrodita (l.) kuntze - grami.: ne-ochzuuc.

Ochbeçah: mantener, sustentar, dar de comer, proueer de comida. ¶ cunx ca a uochvez a mehenob: buen sera que sustentas y mantengas a tus hijos. (mtm)

Ochcan db) boa constrictor. See och can.
cam) ochcan: una especie de culebra.

Ochcay db) an unidentified fish. See och cay.
cam) ochcay: zorro marino.

Ochel mtm) Ochel: comida y sustento denotando cuyo. ¶ yochel ca pixan v cucutil ca yumil ti Jesu cristo: manjar y comida de nuestra alma es el cuerpo de nuestro redemptor. mtm) Ochel.t.: tener por manjar o seruir de manjar. ¶ bacix yochelac angelobe, yoltah ix c'ah lohil c'ocheltic coon vinic xane: aunque sea manjar de los angeles, quiso nuestro redemptor que los hombres le tengamos tambien por manjar nuestro.
vns) Basteçer o dar matalotaje al que ba [de] camino: dza nech. Bastese así a Juan para q[ue] baya a México: dza u nech Juan ca xic Méjico. Bastimento: nech. de bianda: hanal, och, ochel. vns) Comida, mantenimiento o sustento: och. [Comida, mantenimiento o sustento de maíz o frijol]: och yxim, buul. Comida de masa de maíz, como p[ar]a el camino: och, och keyem. vns) Comida linpia y pura: u nooy hanal, u hach u nooy hanal. vns) Comida de angeles: yochel angelob. De el alma: yochel pixan. El cuerpo de n[uest]ro R[edent]or Jesuchr[is]to es comida y manjar de n[uest]ra[s] almas: yochel ca pixan u cucutil c ah lohil ti Jesuchr[is]to. Tomar por comida: ocheltah. Aunque es comida de los ángeles el cuerpo de n[uest]ro R[edent]or, quiso que los hombres le tengan por sustento: bacacix yochelac angelob u cucutil c ah lohile, yoltah [ix] c ah lohil yochelticob uinicob xane. vns) Comida ser de alguno, y seruirl[e] de comida: ochintah, ochinnah.

Ochel.t.: tener por manjar o seruir de manjar. ¶ bacix yochelac angelobe, yoltah ix c'ah lohil c'ocheltic coon vinic xane: aunque sea manjar de los angeles, quiso nuestro redemptor que los hombres le tengamos tambien por manjar nuestro. (mtm)

Ocheltah mtm) Ochel.t.: tener por manjar o seruir de manjar. ¶ bacix yochelac angelobe, yoltah ix c'ah lohil c'ocheltic coon vinic xane: aunque sea manjar de los angeles, quiso nuestro redemptor que los hombres le tengamos tambien por manjar nuestro.
vns) Comida de angeles: yochel angelob. De el alma: yochel pixan. El cuerpo de n[uest]ro R[edent]or Jesuchr[is]to es comida y manjar de n[uest]ra[s] almas: yochel ca pixan u cucutil c ah lohil ti Jesuchr[is]to. Tomar por comida: ocheltah. Aunque es comida de los ángeles el cuerpo de n[uest]ro R[edent]or, quiso que los hombres le tengan por sustento: bacacix yochelac angelob u cucutil c ah lohile, yoltah [ix] c ah lohil yochelticob uinicob xane. vns) Comida ser de alguno, y seruirl[e] de comida: ochintah, ochinnah.

Ochil 1a) db) opossum, from och = racoon and -il attributive relationship.
e207 balam ochil, balam cħamacil
mr416.012 utz ix ti uabal ti ochil xan

Ochil 1b) in plant names:
ebl) Philodemdron lacerum (Jacq.) Schott. X-Ochil.
nel) philodendron lacerum schott - arace.: ochil, x-ochil -- med. nel) philodendron oxycardium schott - arace.: akalkumche, ochil, x-ochil -- med. nel) syngonium podophyllum schott - arace.: ochil, x-ochil -- med.
mr368.019 ua mae u le x- ochil, yantac tu pach che

Ochil 2) db) the shiny part of something. See also och 3).
crm) yochil ich: 3: flor o buena tez y lustre del rostro que quitada queda feo.
ems) tez: och-il. ems) luna de la uña: och-im-il.
mtm) Ochil: flor o tez de rostro, la qual quitada queda feo.

Ochil ich crm) yochil ich: 3: flor o buena tez y lustre del rostro que quitada queda feo.

Ochimil ems) luna de la uña: och-im-il.
mtm) Ochimil: blanco de la vña ques vn medio circulo.

Ochinah mtm) Ochinah; ochintah:} tomar por sustento o comida y tomar por cebo de algun lazo. ¶ bin vochinte a uoch: tomare por mi comida la tuya.
vns) Comida ser de alguno, y seruirl[e] de comida: ochintah, ochinah.

Ochintah vns) Comida ser de alguno, y seruirl[e] de comida: ochintah, ochinnah.

Ochle crm) yoochle: 8: amplitud del largo.

Ochnac; thonthonac: mojigato. ¶ ochnac u talel: viene paso a paso. (sfm)

Ochocnac: idem. (mtm) (Oochnac: el singular de oochlac. ¶ oochnac v talel Juan:)

Ochocnac ximbal: andar mojigato. (sfm)

Ochol pach: el que esta coruado o agouiado de viejo. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section O - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page