Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 7-16-03

Ox lotcinah – Ozob, ozbah

Ox lotcinah; ox uudzcinah: doblar de tres dobleces. (sfm)

Ox loth
Roys/Bac/124: Ox-loth ("severe-cramp"?). In an incantation the context seems to call for a plant name (MS p. 74). It is cited in an incantation for asthma.
rb074.003 can kin cu lothic chacal ix ox loth

Ox multun tzek
c010 tu kinil yan ox multun tzek
c419 ox multun tzek, ox kokol tzek
d487 maya cimlal, ox multun tzekil, zac patay haabil

Ox num ti ku cam) oxnumutku: infeliz.

Ox numul ti yail cam) oxnumul ti yail: miseria, trabajo.

Ox numut ku; cunel; nahel; otzil: desdichado, pobre. (sfm)

Ox numya .l. ox dzayal: miserable, desuenturado, y afrentado por causa de la gente. (mtm)

Ox pek sfm) Ox pek: pata de perro. sfm) Ox pek; chicil cib: pata de perro.

Ox picil cuch; pic: chinche de la tierra. (sfm)

Ox tezcun
c507 u uatal ox tezcun
f392 ox tezcun lay hi u tepal
rb033.012 thaneex ox tezcun tancaze
rb052.005 thaneex tun, ci bin u thanoob ox tezcun tancaze

Ox tocoy mo
h051 ox tocoy mo u holpop ti lakin

Ox tolil och
e279 tech u uichile, ox tolil och u katunile

Ox topp zuuc nel) chloris petraea swartz - grami.: boxyaaxzuuc, oxtoppzuuc.

Ox uudzcinah; ox lotcinah: doblar de tres dobleces. (sfm)

Ox ven kaz: llamaron assi a Adam porque presto se maleo perdiendo la justicia original caiendo en pecado. ¶ Vnde: ox ven kazon tumen ca yax yumob: somos malos y ruines desde que nacemos por causa del pecado de nuestros primeros padres. (mtm)

Ox çapal che: medida de nueue braças en quadro con que los indios miden la tierra que han de labrar .l. bolon çap v kaanil. (mtm)

Oxancil: encorarse la llaga o herida. (mtm)

Oxba: idem. (mtm) (Oxancil: encorarse la llaga o herida.)

Oxbal: cuerda de tres ramales. ¶ oxbal kaan; oxbal kuch: cuerda o hilo assi. (mtm)

Oxbalhal: hazerse assi. (mtm) (Oxbal: cuerda de tres ramales.)

Oxeh
tj155 oxeh in kuchi

Oxhal: encorarse la llaga; hazer costra. (mtm)

Oxhe uil: algún tiempo ha. (sfm)

Oxhun (ox-hun) db) Short form of thirteen, from oxlahun = thirteen.
rp008 oxhun kin, oxhun akab
rq085 oxhun kin oxhuncabalac u tal u tzicbal yumtziloob
      in yum
tc063 ti to uil ah oxhun ahau uale,

Oxhuncabalac
rp009 oxhuncabalac ca zuten c' yikel bacan
      le x- cichpam holmobil yum
rp050 oxhuncabalac cu talo
rp345 oxhuncabalac tali u tzicbali yumtziloob
      tuux ppenah dios
rq085 oxhun kin oxhuncabalac u tal u tzicbal yumtziloob
      in yum

Oxil 1) db) three, usually used in front of a day name.
sfm) Oxil: trinidad.
a284 oxil hiix u ziyan chac
b724 oxil imix; utz, u kin hahal
c051 oxil cauac ual u kin u pec tu cħeenil,
      u pec tu yactunil
c398 tu kinil oxil kan colbom yekel chac bob, zac bob
i467 yume, oxil oc hokci

Oxil 1b) db) cilich oxil: the holy trinity.
sfm) Oxil: trinidad.
rh011 cilich caan, cilich luum, cilich oxil
rh020 ti cilich caan, cilich oxil
rh134 ti beyoritas xan ti cilich oxil ti cilich caan
rh423 ti cilich luum cilich caan ti cilich oxil
      ti cilich luum cilich caan
rh676 cilich luum cilich caan cilich luum cilich caan
      cilich oxil

Oxil 2) db) adjective of ox, the breadnut tree Brosium alicastrum Swartz (ramon in Spanish). Tortillas and a drink were made from the nuts of the ox tree. See ox = breadnut tree for more information.
d189 oxil uah u uah
d409 ti uchom oxten cochomi u chacil cupil uah, oxil uah
d491 oxil uah u uah, cupil uah u uah
f284 oxil uah u uah, oxil ha u yaal
j109 lay u zip katun uale;
      ox tzuc u uah, oxil uah u uah nicte katun lae
j303 oxil uah, kauil uah tan uchmal

Oxul 3) mtm) Oxil: capullo de algodon abierto o por abrir. ¶ yoxil tanam:

Oxkal cam) lahun: diez. lahunkal: 200. lahun yoxkal: cincuenta.
vns) Aiunar en cierto modo al uso de los indios ydólatras: kintah. Disque ayunó así su padre sesenta días: u kintah bin u yum ichil oxkal kin.
g028 oxkal haab cu tepaloob ziyan caan bakhalal
      ca emoob uay lae

Oxkin
rr078 oxtez cu lubul in than ti oxkin kiuic

Oxkutzcab db) A town south of Mani and southeast of Cul. Today it is said that the name is derived from ox = ramon (the breadnut tree: Brosium alicastrum Swartz), kutz = tobacco, and cab = honey. However, as can be seen from the following entry in the MTM, kutz cab is a type of clay slip. The function of the word ox in this context is unclear. See Ox Kutz Cab above.
mtm) Kutz cab: çulaque que es cierto bitun o engrudo con que los indios peguen los suelos a ollas desoladas o desfondadas, para que siruan de barreñones para atol. Hazese de cal y de la lana del ppupp, y del çumo de las maluas desta tierra.
a393 heklay yuun don Juan Xiu Oxkutzcab
a396 lay u kinil binoob ah Oxkutzcaboob ti Ho

Oxlahun 1a) db) thirtten, from ox = three and lahun = ten.
c530 oxlahun oc uil u kin u chek oc katun yetel canil cauac
f146 ca ix chuci oxlahun ti ku tumenel bolon ti ku
i090 he ix ca bin a talez tene oxlahun yal u taz
      ti teppan u pach zazac potz
rp293 oxlahun ca dzu yem kin oxlahun ca dzu yem akab
rq069 ti oxlahun taz ikoob oxlahun taz muyaloob in yum
rb050.011 ci bin u thanoob oxlahun ti kuob
rb059.011 lay bin uch cu uenel oxlahun calab
rb148.011 oxlahun ppul tun yalil in tan yol
      chac tulub zayab yalil tin dzaah
rb180.011 oxlahun ppul bacin in dzonotil ha
rb193.011 oxlahun ticinen cen ti ualhi chacal chulul

Oxlahun 1b) db) thirteen as a magical number. See also oxhun.
rp293 oxlahun ca dzu yem kin oxlahun ca dzu yem akab
rq069 ti oxlahun taz ikoob oxlahun taz muyaloob in yum

Oxlahun 1c) db) oxlahun (thirteen) and uuc (seven) are somehow connected with the creation of the world.
a117 oxlahun tuc, uuc tuc, hun
a707 ualcil ti oxlahun, ti uuc u yahal cab
f214 oxlahunpic dzac tu uuc u xocaan yahal cab
j440 ualacito u yahal cab oxlahun ti uuce

Oxlahun caan .V.: luna llena; oposicion. (mtm)

Oxlahun calab
Roys/Bac/157: Oxlahun-calab ("13x160,000"). Cited in an incantation for kanpedzkin-wasp-seizure (kanpedzkin tancaz) (MS p. 59).
rb059.011 lay bin uch cu uenel oxlahun calab

Oxlahun dzacab sfm) Oxlahun dzacab: bolon dzacab; mazab yom; maxulumte; ma hauay: eterno.
d533 zakil yan u uah, zakil yan ix yaal lahun dzacab,
      oxlahun dzacab

Oxlahun dzacbil; marab yomil; bolon dzacbil: eternidad. (sfm)

Oxlahun miz
rb063.007 ti ix hun ahau u uayazba u chi
      ix yan coil oxlahun miz

Oxlahun taz uah db) thirteen layered tortilla: a ceremonial meat pie made with layers of corn dough. See also canlahun taz uah.
crm) yahau uah, oxlahun uah, tuti uah: 13: tamales grandes de maiz de trace capas empleados en la ceremonia del cħaa chaac.
rq040 utial bacan u santo u chocobil xan
      tin kubic xan ti oxlahun taz uah

Oxlahun ti Ku
Roys/Bac/157: Oxlahun-ti-kuob ("thirteen-gods"). The deities of the thirteen heavens and those representing the thirteen coefficients of the day names (Thompson, Maya Hieroglyphic Writing, 10, 12). Cited in incantations for tarantula-eruption (chiuoh tancaz: under nicte tancaz) and kanpedzkin-wasp-seizure (MS pp. 34, 39, 49, 51, 52, 53, 56, 58). In most cases it is the words or commands of these deities that are cited. Note that the plural form, -kuob, is employed. Elsewhere it is usually written Oxlahun-ti-ku.
c438 lay alab tiob chilam balam tumen hunab ku,
      oxlahun ti ku
f001 he u than oxlahun ti ku
f094 ti ca tali u yahal cab ti oxlahun ti ku
      tumen bolon ti ku
f098 ca ix hoppi u hum oxlahun ti ku
f135 kaxic u uich oxlahun ti ku
f142 ca ix chuci oxlahun ti ku tumenel bolon ti ku
f146 ca ix chuci oxlahun ti ku tumenel bolon ti ku
f214 ca tun bini u puczikal tumenel oxlahun ti ku
f217 ca ix hoppi yokol oxlahun ti ku
f326 ca ix u hokol oxlahun ti ku
f379 u than oxlahun ti ku, ma tin than
f390 ca emi u than oxlahun ti ku
f391 uaxac ahau tu chi cħeen, oxlahun ti ku u uich
f393 ti tali u than oxlahun ti ku
i222 bolon ti ku yetel oxlahun ti ku citbil,
      lay in xocic in cuentes lae
j041 lay u kahlay uchci yemel hunab ku, oxlahun ti ku,
      hunpic ti ku
j232 ma yaab tu kin u tepal
      lic u talel oxlahun ti ku u uich
rb050.011 ci bin u thanoob oxlahun ti kuob
rb053.008 thaneex to ci bin yalabal
      tumenel oxlahun ti kuobi
rb064.009 tumen oxlahun ti ku, tuman bolon ti ku
rb121.004 ti xoti u cal tumen bolon ti ku oxlahun ti ku
rb135.004 xoteex u cal, ppeleex ceex bolon ti ku,
      oxlahun ti ku

Oxlahun tun munyal
Roys/Bac/157: Oxlahun-tun-muyal ("supreme-jeweled-cloud"). This translation is made from a figurative meaning of oxlahun, and not its usual one, which is "thirteen." It is apparently a reference to the sparks in a cloud of snoke from a fire. Cited in an incantation for a fire (u thanil kak) (MS p. 150).
rb150.010 oxlahun tun munyal

Oxlahun uah crm) yahau uah, oxlahun uah, tuti uah: 13: tamales grandes de maiz de trace capas empleados en la ceremonia del cħaa chaac.
rq040 utial bacan u santo u chocobil xan
      tin kubic xan ti oxlahun taz uah

Oxlahunbak
tj145 ca tu zihzah u chemi oxlahunbak

Oxlahunkal
g057 oxlahunkal haab cu tepaloob chakan putun

Oxlahunpiz
a321 u zut tu caten oxlahunpiz katun
a389 oxppel thune yokol cappel payche bin oxlahunpiz
a406 oxlahunpiz u binel ca dzococ can ahau lae
c296 oxlahunpiz u ppic mocol u kax nak
g140 cankal haab catac oxlahunpizi
      paxac ich paa mayapan cuchie

Oxlahunppel
rr260 uaxacppel, bolonppel, lahunppel, bulucppel,
      lahcappel, oxlahunppel
rb195.005 in yumtic ix oxlahunppel tuba bub tun uitz

Oxlahunte
f040 he chi cħeen itzae, oxlahunte u cuch
f433 oxlahunte u cuch ca zihzabi tumen u yum
g219 oxlahunte ti katun lic u tepalobi yetel u numyaobi
rb046.004 ca tu ualen oxlahunte in yum
rb140.001 oxlahunte in cabal ha, in caanil ha, in batil ha

Oxlahunten
mr387.004 ua u co xiblale oxlahunten,
      ua u co cħuplale bolonten

Oxlo db) sweat, steam, warm vapor, from oxol. See ox, oxol = sweat, vapor.
rd001.175 cu ci hozic xan le ikale, le oxlo

Oxlotcinah kuch vns) Juntar un ilo con otro: calotcinah kuch, oxlotcinah.

Oxo db) sweat, steam, warm vapor, from ox. See also ouox, ox, oxol = sweat, vapor.
rd001.742 hozeex tulacal le oxo ca ppatac libre

Oxol ak nel) arbus precatorius l. - legum.: oxo-ak (peonia) - art., tox. oxol, x-oco-ak, x-oxo-ak.

Oxol db) sweat, steam, warm vapor, from oxol. See also ouox, ox = sweat, vapor.
crm) yoxol: 11: vaho, vapor. oxon; buy: idem.
rd001.175 cu ci hozic xan le ikale, le oxlo
rd001.598 mix humppel oxol uaye ca ppatac fresco
rd002.967 tu yokol zaya tu yoxol luum leti cu ci than xan
      desde beyora bacan

Oxol nel) arbus precatorius l. - legum.: oxo-ak (peonia) - art., tox. oxol, x-oco-ak, x-oxo-ak.

Oxom db) verb root: to shell corn. Transitive: oxomtic, oxomtah, oxommah, oxomte.
cam) oxom, tah: desgranar.
ems) desgranar maiz: oxom.
nem) oxoom: desgranar a mano, de las mazorcas. nem) ppuch: sistema de desgranar las mazorcas polpeandolas con palos.

Oxomtah db) second form transitive of oxom = to shell corn.
cam) oxom, tah: desgranar.
nem) oxoom: desgranar a mano, de las mazorcas.

Oxon db) sweat, steam, warm vapor. See also ouox, ox, oxol = sweat, steam, warm vapor.
cam) oxon, tah: vahear.
crm) yoxol: 11: vaho, vapor. oxon; buy: idem.
ems) bochorno: oxon. ems) calor del sol: oxon. ems) vaho: ouox, oxon. ems) vapor: ouox, oxon.

Oxontah cam) oxon, tah: vahear.

Oxoom nem) oxoom: desgranar a mano, de las mazorcas.

Oxoon nem) oxoom: desgranar a mano, de las mazorcas.

Oxou db) sweat, steam, warm vapor. See also ouox, ox, oxol = sweat, steam, warm vapor.
ems) vaho: ouox, oxon. ems) vapor: ouox, oxon.
sfm) Oxou uancil: vaporar. sfm) Oxou: vapor. sfm) Oxou; ouox; ziic: vaho, avahar. ¶ oxoute a kab: avahate las manos para que se calienten.
vns) Baxear, echar de sí baxo o bapor: ouoxancil, oxou ba. Baheando está la olla: ouoxancil u cah cum. Ba[h]o que echa el hombre por la boca: youox chij, youoxal, youox nij. vns) Calor o fuego que sale de la llaga: yoxou ya, youox ya.
mr151.008 cu cħa yoxou ha
mr160.007 cħin habil paynum utzil bin ix dzabac yoxou
mr190.002 u dzacale yoxou u boxel pakal yetel ix mohoch
mr252.007 ca u cħa yoxou le chupe ca kilcabnac ichil yoxou
mr371.008 ca yocez u tone ca u cħa yoxou ti buc pixan
rb211.004 tin pedz kaxtici u kinam, hunac ah kinam,
      hunac ah oxou, hunac ah pec

Oxoxppel ti hun huntul: tres cada uno. (sfm)

Oxpiz
a379 oxppel thune bin oxpiz

Oxppel db) three inanimate objects, from ox = three and -ppel = number classifier of inanimate objects.
b490 lahca muluc hun cħabtan, oxppel akab u ppix ich,
g146 tu holahun zip catac oxppeli, bolon imix
j155 oxppel :u: in kuchuli; cu than;
      oxppel :u: lukech tech ah chucil
k043 ti hunppel, ti cappel coox zut tu hal che
      ti alcab okot tac oxppel
rr162 utial oxppel haab u mentic
      utial uchi u meyah yum chacoob,
mr419.005 ca dzabac yuke oxppel yahal cab

Oxppel katun: sesenta años. (sfm)

Oxte 1) db) three: from ox = three and -te = calendar number classifier.
d531 cimi cup yetel ox oxte haab
f317 oczic u keban bolon ti ku oxte ti haab
j066 heuac ti culhi u nicte katun, oxte :u: culaan bin
td531 hoppel haab eme cup oxte haab

Oxte 2) nel) malpighia souzae miranda - malpi.: oxte (uste) -- com.

Oxte och luum (ah -); tun; u yaxil tun; ah kan tixal ti tun; tixal; ah kan; kan tixal; thoh tun; kan thixal: piedra preciosa. (sfm)

Oxte ti haab: tres años. (sfm)

Oxten db) three times: from ox = three and -ten = times.
d409 ti uchom oxten cochomi u chacil cupil uah, oxil uah
j113 oxten bin u manel bula
mr333.013 pepecħtuntabil ca tun a pak yokol le maak
      caten ua oxten

Oxtez db) thrice hail, from ox = three and tezcun = hail.
f392 ox tezcun lay hi u tepal
rr094 oxtez cu lubul in than ti san pedro
rr334 oxtez cu lubul in than ti pixoy
rv033 oxtez cu lubul in than tipunab
rb033.012 thaneex ox tezcun tancaze

Oxtezcun db) thrice hail, from ox = three and tezcun = hail.
c507 u uatal ox tezcun
f392 ox tezcun lay hi u tepal
rb033.012 thaneex ox tezcun tancaze

Oxtezcuntaba
rd001.043 in yum oxtezcuntaba in yum, oxlahun
rd002.597 oxtezcuntabaex tun

Oxtezcuntabac
rr018 oxtezcuntabac cu lubul in than ti abrencia chi cħeen
rr146 oxtezcuntabac cu lubul in than
      ti icnal noh uiih gracia
rr359 oxtezcuntabac cu lubul in than yicnal lelem caan chac

Oxtul db) three animate objects, from xo = three and -tul = number classifier of animate objects.
d414 oxtul ah tem dzam, ah tem pop bin yanaci tu canpiz tun
mr167.008 ua mae ca a lukez u puczikal oxtul cuzonoob

Oxtun
rd002.412 utial bacan u ci katolte nicte balamoob
      ti oxtun balamoon bacan

Oxtzac
rh431 ti beyoritas xan ti oxtzac zuhuy solar
      ti tumen santo zuhuy colel xan

Oxyal; tzotzil: terciopelo. (sfm)

Oy 1) db) verb root: to faint, to swoon, to weaken, to debilitate.
rb203.010 maili oyoc in uol ca oy a uol hun ye bobe,
      hun ye uinclize

Oy 2) mtm) Oy: hola, oyes; particula del que llama, y del que responde.
sfm) Oy; oyka: holá (interjeción de llamar), oyes! (llamando).

Oy ol db) to faint, to swoon, to weaken, to debilitate, from oy = to faint, to swoon, to weaken, to debilitate, and ol = spirit.
cam) oyol: desfallecer, acobardarse, desmayar, rendirse.
vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol. vns) Atroz, cruel, inumano: ma uinic puc[ç]ikal. Muy cruel eres: hach ma uinic a puc[ç]ikal, hach ma oyoc a uol. vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyom ta achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.
rb203.010 maili oyoc in uol ca oy a uol hun ye bobe,
      hun ye uinclize

Oy olal 1) mtm) Oy olal: couardia, descaecimiento, desmayo, y flaqueza de animo y tibieza y tenerla.
vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyom ta achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Oy olal 2) Oy olal; okzah ich; okol ich: clemencia, piedad, tener piedad. (sfm)

Oy olal ti; oy olal tu numya hunpay: compassion y tenerla. ¶ oy olal v cah ten .l. tin numya: tiene compassion de mi. (mtm)

Oyaan ol vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol.

Oyal db) weak, timid. See oy, oy ol.
Bar/Lib/92: allí se posará Kan Tan Picdzoy, Pájaro-de-pecho-amarillo, Kan Xib Yuyum, Oropéndola-amarilla-macho, Ah Kan Oyal Mut, Ave-vencida-amarilla.
Roys/Chu/100: for the yellow-breated pidzoy to sit upon, for the yellow cock oriole to sit upon, the yellow timid mut.
f180 culic zac tan pixoy, zac xib yuy, zac oyal mut
f184 culic ek tan pixoy, ek xib yuy, ek oyal mut
f188 culic kan tan pixoy, kan xib yuy, kan oyal mut
f192 culic yax tan pixoy, yax xib yuy, yax oyal mut

Oyal nicte db) probably Ix Ho Yal Nicte is meant. See Ho Yal Nicte. Ix Ho Yal Nicte: lady five petaled plumeria flower, from ix = female, ho = five, yal = layers, and nicte = plumeria flower. This may well be the Mayan name for the deity named Macuil Xochitl, mentioned on line f310.
Roys/Chu/104: Then there sprang up the five-leafed flower, the five drooping <petals>,
f308 hokci tun ix ho yal nicte yetel ix ho nicte
pf308 hokci tun ix oyal nicte
tf308 hokci tun ix oyal nicte
f322 tu ichil tun ca cħa yichamil ix ho yal nicte

Oyan ol: el que esta medioso, timido, acouardado, conuencido, descaecido, desfallecido, rendido, o vencido en el animo, y el tibio y flaco en el proposito. ¶ hach oyan yol batab: muy desmaiado anda el caçique; muy tibio y timido en lo que pensaua hazer. ¶ oyan vol tumen cimil: desmaiado y descaecido estoy con la enfermedad. ¶ oyan yol voch ixim: ya se me ha acabado mi maiz que tenia para mi casa. ¶ oyan ol ti; oyan ol tu numya hunpay: el que se compadece de otro y tiene del compasion y piedad. ¶ oyan uol tin yum .l. tu numya in yum: tengo compassion de mi padre, de sus trabajos. (mtm)

Oyan ta: lo mismo que oyan ol. ¶ oyan in ta tumen in cħapahal: desmaiado y rendido estoy con mi enfermedad. (mtm)

Oyan yol sfm) Oyan yol: acobardado. sfm) Oyan yol; dzoyan: vencido, desmayado.

Oybal mtm) ah oybal: albañil.

Oycan 1) mtm) Oycen .l. Oyoycib: llaman a la ysla de Coçumel.

Oycen 2) cam) oycen: cuenta conmigo, cuidado, hola, hoyes, mira que.

Oyezah ol; dzoyezah: vencer (a otro), acobardar. ¶ u yoyol uol u kati: anda atrás para vencerme. (sfm)

Oyi
rb203.004 oyi ta cħab, oyi ta iche uinic
rb203.005 oyi ta ti uincliz, oyi ta boboch
rb203.006 oyi ta boboch metnal, oyi ta boboch ti luum
rb203.009 oyi ta boboch ti caan, oyi ta boboch metnal,
      oyi ta boboch ti luum

Oyka; oy: oyes! (llamando), holá (interjeción de llamar). (sfm)

Oyo nel) erythrina standleyana krukoff - legum.: chacmolche, chacmoolche, xoyo (colorin, piñon espinoso) -- tox.

Oyoc ol db) fourth form intransitive of oy ol = to faint, to swoon, to weaken, to debilitate.
vns) Atroz, cruel, inumano: ma uinic puc[ç]ikal. Muy cruel eres: hach ma uinic a puc[ç]ikal, hach ma oyoc a uol.
rb203.010 maili oyoc in uol ca oy a uol hun ye bobe,
      hun ye uinclize

Oyoch Roys/Bac/147: Ix Chante-oyoch ("lady notable-pauper"?). (x-chac anal kak) MS pp. 107, 109.
c520 zutupnom ualac oyoch caan ti chikin, ti lakin
      u cuch ti yahaulil
rb107.001 yal bin ix chaante kak, ix chaante oyoch
rb109.001 yal bin ix chaante kak, yal bin ix chaante oyoch

Oyol db) general form intransitive of oy = to faint, to swoon, to weaken, to debilitate.
cam) oyol: desfallecer, acobardarse, desmayar, rendirse.
ems) convencido: oy-ol ol. ems) desfallecido: oy-ol ol. ems) medroso: oy-ol. ems) timido: oy-ol ol. ems) vencido: oy-ol ol.

Oyol ol 1) db) general form intransitive of oy ol = to faint, to swoon, to weaken, to debilitate.
ems) convencido: oy-ol ol. ems) desfallecido: oy-ol ol. ems) timido: oy-ol ol. ems) vencido: oy-ol ol.
sfm) Oyol ol; oyoltah; dzoyol; cumtantah xanab; ocol u cah numya ti: acobardarse, ser vencido. ¶ oyi uol tin canbal: acobardéme en aprender. ¶ matan yoyal uoli: no me acobardo ni desmayo en ellos. sfm) Oyol ol; thoy ol: descaecer, desmayar.
vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol. vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyom ta achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.
rb203.010 maili oyoc in uol ca oy a uol hun ye bobe,
      hun ye uinclize

Oyol ol 2) mtm) Oyol ol: entibiarse en el proposito. ¶ oyi yol Juan v tanle dios: entibiose Juan en el seruicio de dios; acobardose. mtm) Oyol ol: tener miedo, acouardarse, rendirse, descaecer, desfallecer, y rendirse en el animo. ¶ pyi uol ti cimil: tuue miedo de morirme. ¶ Vnde: oy ol v cah voch ixim: acabandose me va el maiz que tenia para mi casa.

Oyol ol ti .l. tu numya hunpay: tener compassion o lastima y compadecerse de otro, o de su trabajo. ¶ oyi yol ten; oyi yol tin numya: compadeciose de mi, de mis trabajos. (mtm)

Oyol ol tu numya u lak; okzah ich: compasión, tener compasión. (sfm)

Oyol ta vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol.

Oyol ta: lo mismo. (mtm) (Oyol ol ti .l. tu numya hunpay: tener compassion o lastima y compadecerse de otro, o de su trabajo.)

Oyoltah; oyol ol; dzoyol; cumtantah xanab; ocol u cah numya ti: acobardarse, ser vencido. (sfm)

Oyom cam) oyom-olal: redimiento.
mtm) ah oyom ta ach: cobarde, floxo, medroso.
vns) Cobardía: oyom ta achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Oyom ol: couarde, medroso, y timido; floxo, falco en el animo. ¶ hach oyom olech .l. hach oyom a uol: muy couarde y timido eres. (mtm)

Oyom ol ach: lo mismo. (mtm)

Oyom ol achil; oyom olal:} aquella couardia o flaqueza de animo, y tenerla. (mtm)

Oyom olal cam) oyom-olal: redimiento.

Oyom ta ach mtm) ah oyom ta ach: cobarde, floxo, medroso.
sfm) Oyom ta ach: medroso. sfm) Oyom ta ach; poy ach; dzoy ach; zazah ol: cobarde.
vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyom ta achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Oyom ta achil mtm) ah oyom ta ach: cobarde, floxo, medroso.
vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyom ta achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Oyom ta achil: cobardía. (sfm)

Oyomal cam) oyomal: timidez, cobardia.

Oyotz
c038 bin pecnac xux, bin pecnac oyotz
c233 tu kin u cħa tzootz, u cħa u matan oyotz

Oyte
Roys/Bac/156: Ix Meklah-oyte. A forced translation would be "she who embraces the dismayed one." Cited in an incantation for ulcers (x- chac anal kak) (MS p. 109).
rb109.005 yal bin ix meklah oyte, yal bin ix meklah u zip

Oyzah db) general form transitive of oy = to faint, to swoon, to weaken, to debilitate.
cam) oyzah: acobardar, rendir, amedrentar, desmayar.

Oyçah hol can; oyçah hol than: acouardar o desanimar al que trata algun negocio para que no salga con el. (mtm)

Oyçah hol tzaa; oyçah tzaa:} acouardar y desmaiar al que quiere poner o pone algun pleyto. (mtm)

Oyzah ol mtm) Oyçah ol; oyçah ta:} acouardar, poner miedo, desmaiar, descaecer, vencer, y rendir a otro.
sfm) Oyzah ol: desmayarse. ¶ oyan uol tumen in cimil: estoy desmayado por mi enfermedad.
vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol.

Oyzah ta vns) Acobardarse: oyol ol .l. oyol taa. Acobardarse y acobardar a otro: oyçah ol .l. oyçah taa. Acobardado assí: oyan ol .l. dzoian ol.

Oz 1) cam) oz: antojadizo.
ems) codicioso: oz. ems) deseoso: oz, hak.
mtm) Oz: antojadizo y deseoso que numca se satisfaze con cosa alguna. ¶ hach ozech ti hun kul: muy antojadizo eres en gran manera.
sfm) Oz; zidz: codicioso.

Oz 2) ems) peces, agua dulce: pok-oz.

Oz 3) ems) variable: oz.

Ozbil; locħbil: a puñados, a puños cerrados. (sfm)

Ozil cam) ozil: antojo, deseo vehemente.
mtm) Ozil: antojo o desseo vehemente como de preñada. ¶ ozil yan ti: tiene antojos y desseos assi como de preñada. ¶ yozil yaomal; yozil yalbail yan ti: tiene antojos de preñada por estarlo. ¶ yozil vlum, cay, cħuplal huli ti; ca chupi yoc: vinole desseo o antojo vehemente de comer gallina, pescado, y de casarse; y como no lo cumplio, hincharonsele los pies.
vns) Antojo de pre[ñ]ada; yozil yaomal, yozil yalbil.

Ozilte cam) ozilte: antojadisamente.

Ozob, ozbah; ozob.t.: probar. ¶ vozbah .l. vozobtah v hanal: probe de su comida. ¶ ozbex .l. ozobtex in hanal: probad de mi comida. ¶ ozobnacon taclacal: probemos todos. ¶ ozob caybal in cibah: probe a ser pescador, y luego lo dexe, ettz. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section O - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page