Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-23-03

Chacau — Chacil

Chacau db) hot. See also choco, chocou.
ems) caliente: chac-au. ems) calentar el sol: chac-au haa chac-au.
mtm) Chacau: cosa caliente o calarosa y que tiene calor, y la calentura o calor. ¶ chacauen: caloroso estoy; tengo calor o calentura. ¶ Item: chacau: dar pena y desabrimiento. ¶ mabal lic v chacau ti vinic: mtm) Chacau: cosa caliente. ¶ De aqui sale chacau v valma: esta airado .l. chacau chi. ¶ chacau chuc: brasas. ¶ chacau haa: chocolate.
mtm examples) ah chacau olal: colerico y enojado. mtm) ah dzam chacau: acalenturado de rezia fiebre.
vns) Acalenturado, que tiene calentura: chacau. Estoy acalenturado: chacauen. vns) Calentar alguna cosa, hacer que esté caliente: chacaucinah. vns) Calentar qualquiera cosa: kintah. Calentad agua para afeitarme: kintex haa in dzicbal.
mr009.005 chacbil tulacal chacau
mr074.012 ca a dza u kabil tu puczikal chacau
mr225.006 chacau ca bin nabzabac tu pol uinic
mr225.007 hebix tiblile buh kupbil chumuc nakyabac
      tu pol chacau chacau lae
mr328.007 ca nabzabaci u dzacal chacau chacau
mr426.023 zopp kakbil, yedzbil u kabil chacau chacau
rb082.006 chacau zin tun bin po cabel bal teppan ti ix koch
rb082.007 hach chacau tamuk u na nak yabal
      ti yothel kohaan uinic
rb127.007 ta ledzci u chacau hail ti zuhuy cat
rb127.008 ti baca ta ledzah u yom chacau ha loe

Chacau ha / chacau haa db) lit. hot water, from chacau = hot and ha = water. The older name for a drink made with chocolate. By Beltran's time this drink was called chucua, and remains to be call so today. See chucua, cacau.
ems) calentar el sol: chac-au haa chac-au.
mtm) Chacau: cosa caliente…. ¶ chacau haa: chocolate.
vns) Agua caliente: chacau haa .l. kinbil haa. vns) Asiento del bino o heçes: u xixil bino, u xixil castelan çacan. Asiento de cosas líquidas, como chocolate o poçol que no se molió bien: u xixil chacau ha. vns) Beuida llamada chocolate: chacau haa. vns) Chocolate: chacau haa. Chocolate en paneçillos: u taa cha[ca]u haa, patbil cha[ca]u haa. Chocolatera, que haçe chocolate: ix haa, ah men chacau haa.
mr413.008 kelbil, ca ukuc yetel vino ua ichil za
      yetel chacau ha yetel apazote
rb127.007 ta ledzci u chacau hail ti zuhuy cat
rb127.008 ti baca ta ledzah u yom chacau ha loe

Chacau haa; chacua: chocolate. (sfm)

Chacau haa; kinbil haa: agua caliente. (sfm)

Chacau kab: tener mala mano para plantar. ¶ zuz u kab: mano buena para plantar. (sfm)

Chacau kin mtm) Chacau kin: calentar el sol.
vns) Arder o abrasar mucho el sol: hach chacau kin, chacauhal kin. vns) Calentar como el sol calienta: chacau kin, kinal kin.

Chacau kin: calentar el sol. (mtm)

Chacau luum mtm) Chacau luum: mala tierra; no buena para frutificar o tierra esquimada y cansada.
mtm examples) Chacauhal: calentarse algun cosa, ponerse caliente o calorosa. ¶ chacauhal luum; chacauhal ol:} cansarse la tierra y esquilmarse y encoleriçarse el hombre, y assi mismo se podran postponer otros nombres para que signifiquen su efecto con este verbo chacauhal.

Chacau luum: mala tierra; no buena para frutificar o tierra esquimada y cansada. (mtm)

Chacau ol mtm) ah chacau olal: colerico y enojado. mtm) Chacau ol: el enojado, encendido en yra y colera, y el que esta abrasandose con alguna enfermedad.
mtm examples) Chacauhal: calentarse algun cosa, ponerse caliente o calorosa. ¶ chacauhal luum; chacauhal ol:} cansarse la tierra y esquilmarse y encoleriçarse el hombre, y assi mismo se podran postponer otros nombres para que signifiquen su efecto con este verbo chacauhal.
vns) Colérico, enojado: ah lepp olal, ah chacau olal.

Chacau ol: el enojado, encendido en yra y colera, y el que esta abrasandose con alguna enfermedad. (mtm)

Chacau olal mtm) Chacau olal: colera y enojo encendido y tenerle y encoleriçarse.
vns) Colérico, enojado: ah lepp olal, ah chacau olal.

Chacau olal: colera y enojo encendido y tenerle y encoleriçarse. (mtm)

Chacau olal; lepp olal: ira. (sfm)

Chacau olil: fervoroso. (sfm)

Chacau taan mtm) Chacau taan: rescoldo o ceniza caliente.

Chacau taan: rescoldo o ceniza caliente. (mtm)

Chacau than mtm) Chacau than: enojado en lo que habla.
vns) Ayrado en lo que dice y abla: chaca than. chacauhal than: Ayrarse así.

Chacau than: enojado en lo que habla. (mtm)

Chacau than; kamach than: reprensión seria. (sfm)

Chacau thoc.t. mtm) Chacau thoc.t.: pelar con agua caliente las aues.

Chacau thoc.t.: pelar con agua caliente las aues. (mtm)

Chacau: caliente. ¶ chacau haa: agua caliente y chocolate. ¶ chacau chuc: brazas encendidas. (sfm)

Chacau: cosa caliente o calarosa y que tiene calor, y la calentura o calor. ¶ chacauen: caloroso estoy; tengo calor o calentura. ¶ Item: chacau: dar pena y desabrimiento. ¶ mabal lic v chacau ti vinic: (mtm)

Chacau: cosa caliente. ¶ De aqui sale chacau v valma: esta airado .l. chacau chi. ¶ chacau chuc: brasas. ¶ chacau haa: chocolate. (mtm)

Chacaucinah mtm) Chacaucinah: calentar alguna cosa.
vns) Calentar alguna cosa, hacer que esté caliente: chacaucinah. vns) Calentar qualquiera cosa: kintah. Calentad agua para afeitarme: kintex haa in dzicbal.

Chacaucinah: calentar alguna cosa. (mtm)

Chacaucinbil db) participal of chacau = to heat.
mr291.007 chacaucinbil --- ca pakaci

Chacaucinic vns) Calentar alguna cosa, hacer que esté caliente: chacaucinah. vns) Calentar qualquiera cosa: kintah. Calentad agua para afeitarme: kintex haa in dzicbal.

Chacaucunah; kin; kintah: calentar. ¶ kich kin: calentarse al sol. ¶ chacau kin elela: mucho arde el sol. (sfm)

Chacaucunbil db) participal of chacau = to heat.
mr033.002 u dzacale medio cab chacaucunbil
      yetel dzedzec azucar
mr204.004 ca cici chacaucunbil ca chuhuci

Chacaucuntabac db) fourth form passive of chacau = to heat.
mr277.006 ca chacaucuntabac ca dzabaci he u yahile
mr329.038 u le be zinic bin chacaucuntabac
mr356.004 ca hucħuc tulacal, ca ix chacaucuntabac
mr365.005 tat hucħbil ca tun chacaucuntabac

Chacaucuntac db) abbreviated fourth form passive of chacau = to heat.
mr421.005 ca chacaucuntac ca dzabac yuk himac yanile

Chacaucunte db) fourth form transitive of chacau = to heat.
mr304.005 ca a dza hobnil cabi, cheche cab,
      ca tun a chacaucunte

Chacauhal kin vns) Arder o abrasar mucho el sol: hach chacau kin, chacauhal kin.

Chacauhal luum mtm) Chacauhal: calentarse algun cosa, ponerse caliente o calorosa. ¶ chacauhal luum; chacauhal ol:} cansarse la tierra y esquilmarse y encoleriçarse el hombre, y assi mismo se podran postponer otros nombres para que signifiquen su efecto con este verbo chacauhal.
vns) Cansarse la tierra y la milpa: chacauhal luum. Cansándose ba mi milpa: chacauhal u cah u lumil in col.

Chacauhal mtm) Chacauhal: calentarse algun cosa, ponerse caliente o calorosa. ¶ chacauhal luum; chacauhal ol:} cansarse la tierra y esquilmarse y encoleriçarse el hombre, y assi mismo se podran postponer otros nombres para que signifiquen su efecto con este verbo chacauhal.
vns) Ayrado en lo que dice y abla: chaca than. chacauhal than: Ayrarse así. vns) Arder o abrasar mucho el sol: hach chacau kin, chacauhal kin. vns) Cansarse la tierra y la milpa: chacauhal luum. Cansándose ba mi milpa: chacauhal u cah u lumil in col.

Chacauhal ol mtm) Chacauhal: calentarse algun cosa, ponerse caliente o calorosa. ¶ chacauhal luum; chacauhal ol:} cansarse la tierra y esquilmarse y encoleriçarse el hombre, y assi mismo se podran postponer otros nombres para que signifiquen su efecto con este verbo chacauhal.

Chacauhal ol; lepp olal; leppel ta ol; likil ol; chimil ol: enojarse, airarse. ¶ ma u chacauhal a uol: no te enojes. (sfm)

Chacauhal than vns) Ayrado en lo que dice y abla: chaca than. chacauhal than: Ayrarse así.

Chacauhal: calentarse algun cosa, ponerse caliente o calorosa. ¶ chacauhal luum; chacauhal ol:} cansarse la tierra y esquilmarse y encoleriçarse el hombre, y assi mismo se podran postponer otros nombres para que signifiquen su efecto con este verbo chacauhal. (mtm)

Chacauhal; kinalhal: calentarse. ¶ chacauhi: caliéntate. (sfm)

Chacauil (u—) kin: ardor del sol. (sfm)

Chacauil 1) db) fever. See also chacuil, chocuil.
cam) chacauil: calentura.
ems) fiebre: chac-au-il.
mtm) Chacauil: calentura, calor o aida y fiebre.
mtm examples) akab cħanan: cosa que cosa de noche. akab cħananhi in chacauil: ceso de noche mi calentura.
vns examples) Alibiar estas cosas así: heleçah, chaalheçah. Dios me alibió mi calentura: Dios heleci in chacauil. vns) Aplacarse la calentura o enfermedad: elel chacauil, elel cħapahal.
rb002.002 numhi bin chacauil tumenel
rb015.003 lay xe u caahe, hubaan ix u nak xan, chacauil xan
rb025.006 yetel ah oc tancaz yetel u ppencech chacauil
rb030.006 coconac u than uinic tumenel chacauile

Chacauil 2) db) heat. See also choco.
mtm) ahci cab tu ximbal yetel tu chacauil kin: natural le es al sol el andar y el calentar.
vns) Ardor de fuego: u chacauil kak. vns) Ardor del sol: u chacauil kin.

Chacauil kak vns) Ardor de fuego: u chacauil kak.

Chacauil kin mtm) ahci cab tu ximbal yetel tu chacauil kin: natural le es al sol el andar y el calentar.
vns) Ardor del sol: u chacauil kin.

Chacauil: calentura, calor o aida y fiebre. (mtm)

Chacauil: calentura, calor. ¶ chalan u chacauil: aliviada está su calentura. ¶ dzam chacauil: grande calentura. ¶ chacauil u belel kak; ah cii cab tu chacauil kak: propio o natural le es al fuego quemar. (sfm)

Chacay cam) chacay: langosta del mar.
ems) langosta marina: chac-ay.

Chacbal db) alternative general form passive of chac = to boil.
mr154.004 le bin chacbal le xiuob lae, u le laal
      yetel hun ual yax kutz,

Chacben db) participal of chac = to boil.
rp422 utial u hoyahtah le zuhuy chacben colo
rq009 utial kampah u tzenbal le gracia le santo chacben col
rb167.009 zam bacin zihic chacben nok, akab nok,

Chacbi abal crm) chacbi abal: ciruelas salcochadas. kulim abal: ciruelas pasas o pasadas.

Chacbiken db) an unidentified plant name: chac biken.
mr049.003 chacbiken yetel ton can yetel cħilimcan
      yetel u thupil

Chacbil db) adjectival form of chac = to boil.
mtm) Chacbil: cosa cozida.
vns) Coser algo en agua: chac. [ah ab]. Cosido así: chac, chacan, chacbil. Coser la olla [cosa] que sea de comer, y la carne: thub chac. Cosido así: thub chacal. vns) Cola o engrudo para pegar [cosas] de cuero: chacbil keuel c[hhi]ic. vns) Colar paños para lauarlos: chac ppo, chac nok tu kab dzi taan. Cola[da] con que se cuela la ropa: chacbil haa, u kab dzi taan licil u chacal nok.
mr002.004 ca chacac u leob tulacal takan chacbil
mr014.006 cu dzocole ca a cħa u yoyol ni tamay chacbile
      ca yuke
mr081.005 ca a yacħte cheche ma chacbili
mr101.005 chacbil tulacal u kabil
mr263.005 chacbiloob ca tixic yokol u pix
      ua zizcunbil le xiu tulacal
rb143.013 ca manzabac yokol hun ppul chacbil ha,
      yokol ix hun ppul ziil

Chacbil ha vns) Colar paños para lauarlos: chac ppo, chac nok tu kab dzi taan. Cola[da] con que se cuela la ropa: chacbil haa, u kab dzi taan licil u chacal nok.

Chacbil keuel cħic vns) Cola o engrudo para pegar [cosas] de cuero: chacbil keuel c[hhi]ic.

Chacbil naranjas ti cab; cabil naranjas: conserva de naranjas. (sfm)

Chacbil nok vns) Colar paños para lauarlos: chac ppo, chac nok tu kab dzi taan. Cola[da] con que se cuela la ropa: chacbil haa, u kab dzi taan licil u chacal nok.

Chacbil ppo; chacbil tu kab dzitun: colada (ropa que se lava). (sfm)

Chacbil: cocido, que se ha de cocer. (sfm)

Chacbil: cosa cozida. (mtm)

Chacbolay: un tigre bravo. (sfm)

Chacbolay; cizim; xabalba; xibalba: diablo. (sfm)

Chacchob db) a variety of corn. See chac chob. See also ixim, nal.
nem) chacchob: variedad de maiz de granos rojizos.

Chaccunah vns) Colorada cosa: chac, chachac. Neut[r]o: chachal, chacha[c]hal. Colorada me pongo: chachal u cah in ich. [Activo]: chachaccunah.

Chaccunic vns) Colorada cosa: chac, chachac. Neut[r]o: chachal, chacha[c]hal. Colorada me pongo: chachal u cah in ich. [Activo]: chachaccunah.

Chacdzidzib db) cardinal. See also chac dzidzib.
cam) chacdzidzib: cardenal, ave.
ebm) chac-dzidzib. cardinalis cardinalis yucatanicus. yucatan cardinal. lit. red painted.
Roys/Bac/132: Chac-dzidzib ("red-variegated"). Cardinalis cardinalis yucatanicus, Ridgway, Yucatán cardinal. Its feathers were a remedy for blood-vomit, dysentery, and spotted-macaw-spasm (Roys, Ethno-Botany, 62, 64, 208). We also find the term chac-dzidzib-kik ("red-variegated-blood") in an incantation for the lewd madness of seizure (MS p. 44).
c238 lay u katun ca bin okotnac chacdzidzib
      yetel chactun ppilix tu mayactun
i277 1; mehene, ca a talez ten can cot chacdzidzib
      yan tu hol actune
i281 he ix can cot chacdzidzib lic u katice, lay ciuie
k215 hebix xan colebil yan yalak; he ix chan mucuy,
      ix chan chacdzidzib
tc238 u yokot chacdzidzib, chac tum pilix tu mayactun
mr125.004 chac piliz, chacdzidzib, macap luum
mr126.002 caxant u chacil u kukmel mo,
      u chacil u kukmel chacdzidzib
mr128.005 lay cappel habene x- macap luumil,
      u kukmel mo chacdzidzib
mr433.003 ca zopp kaktac u kukumil yetel kumel chacdzidzib

Chace
mr003.006 chac yetel u tzucel uoo, chace yetel dzedzec anis
mr003.009 chace, ca a dza yuke cax utial cinbale
mr132.009 ca a chace
      yetel ca cħah ua ox cħah limones ichil
mr243.006 ca a chace ca tun a dza yuke
mr243.007 ua mae ca a chace u motz coco

Chacet cam) chacet: cosa infinita, sin cuenta, aumentada, empeorada.
mtm) Chacet: cosa infinita innumerable sin cuento. ¶ chacet yuchucil Dios: infinito es el poder de Dios. ¶ chacet v cimil .l. v yail: muy graue y rezia es su enfermedad o su llaga o dolor.
vns) Acrecentarse la en[f]ermedad: chauthal cimil.

Chacet: cosa infinita innumerable sin cuento. ¶ chacet yuchucil Dios: infinito es el poder de Dios. ¶ chacet v cimil .l. v yail: muy graue y rezia es su enfermedad o su llaga o dolor. (mtm)

Chacet; zac et; hakalancil; balkalac u pol; takyah u cah; hidzil u cah yik; cuc chalancil; hidzil ik: agonizar. ¶ chacet u cah; benel u cah yik: está en agoniá de muerte. (sfm)

Chacetcun cam) chacetcun: agravar, empeorar, multiplicarse.

Chacetcunah mtm) Chacetcunah: multiplicar y grauiar. ¶ ma a chacetcunic a keban: no multiplique o agraues tus pecados. ¶ chacetcunex v canil patan: dad prisa al tributo que se haga. ¶ chacetcunex cijl: solicitad la limosna; sed vosotros los primeros en darla para que los otros la den.

Chacetcunah: multiplicar y grauiar. ¶ ma a chacetcunic a keban: no multiplique o agraues tus pecados. ¶ chacetcunex v canil patan: dad prisa al tributo que se haga. ¶ chacetcunex cijl: solicitad la limosna; sed vosotros los primeros en darla para que los otros la den. (mtm)

Chacethal cam) chacet-hal: aumentarse el ataque.
crm) yaabhal, yaabtal, chacethal, dzacal, dzaacal, xitzahal: multiplicar, acrecentar, aumentar.
mtm) Chacethal: multiplicarse o aumentarse.
vns) Acrecentarse la en[f]ermedad: chauthal cimil.
mr022.002 letie flema cu chacethal
mr028.002 le u zenil flema cu chacethal tu kinil chikin ik

Chacethal cimil vns) Acrecentarse la en[f]ermedad: chauthal cimil.

Chacethal cimil; lecel cimil: crecer la enfermedad. (sfm)

Chacethal: alterarse mucho (de espanto). (sfm)

Chacethal: multiplicarse o aumentarse. (mtm)

Chacethal; yaabhal; dzacal; pimhal: multiplicarse. ¶ chacethal u cah in takin: multiplicando se va mi dinero. (sfm)

Chach 1) cam) chach: para numerar puñados, manojos de yerbas, cabellos que caben en la mano. cam) chach, chachah: v.a. agarrar, enpuñar con fuerza, desgreñar el camino.
mr213.006 ca cħabac hun chach xucul, u le yetel u bacel
mr274.005 ca a cħa hun chach u le naranja
mr292.004 tu dzocole ca chohboc castran aceite,
      ca takac u chach yaxil kutz yokol

Chach 2) ebm) dzol-chakanil. lit. meadow-squash. It is said to be a synonym for the chach, a plant from which yellow dye is obtained.
ems) yerba de tinta amarillo: chach.
mr080.049 chacbil yetel hun chach lay xiu
mr160.005 chachbil u le yetel u motz yetel kanche
      yetel hun chach zip che
mr358.006 lay chach ci u boce u dzacal xan

Chach 3) db) to sift, to screen out larger material.
ems) cernir: chaach-t-ah, pok chach. ems) colar: pok chaach, chaach-t-ah.
vns) Ahechar: xix .t. .l. chach .t. Ahechada cosa así: xixbil, chachtabil. vns) Ahechar o acribar, golpeando la criua: pok chach .t. vns) Colar qualquiera cosa: chach .t. Colada cosa así: chacha[n], chachbil. Colar algo con cestillo: chach ti xac. Con enbudo: [chach ti] buth. Colar algo con cáñamo rrebuelto: chach ti zozci. Coladero con que se cuela algo: chachab. vns) Cribas para acribar: chachab. Cribar así: chach .t. Cribad e[l] maíz: chach tex ixim. vns) Cuchara qualquiera: hoop, hoop[o]b, lupub. Cuchara horadada hecha de calauaça, p[ar]a sacar carne sin sacar caldo: chach co. Si es de hierro: mazcab chach co. vns) Çaranda: chachab. vns) Çerner: chach .t. Çernido así: chachtabil.
mr160.005 chachbil u le yetel u motz yetel kanche
      yetel hun chach zip che
mr368.014 ca a chach tu hunppel paño ua pañuelo
mr397.009 ua mae ca u chach chacah u dzac

Chach 4) ems) lloron: chach.

Chach 5)
rb062.012 uchic in uatal in hom chacht yikal
      ix tan yobal nicte

Chach 5) ems) mesar: chaach hol.

Chach 6) db) to chew, to chew and suck, such as on chewing gum. See also chaach.
vns) Chupar algo comoquiera: dzuudz. ah ub. Reçiamente chupa el mosquito: hach ya u dzuudz kaxol. Venga un cañuto de tabaco que yo chupe: tac chamal in dzuudzub. Chupada cosa: dzuudzaan. [Chupada es mi sangre por el mosquito]: dzudzan in kikel tumen kaxol. Chupado de f[l]aco: dzuudzem uinic. Chupando, veuer como cabros: dzuudzbil ukul. Chupar o comer cañas dulçes: dzuudz [c]hach .t.

Chach cal: contenir, forzar, traer forzado. (sfm)

Chach cal: traer o atraer por fuerça, forçar, constreñir, o hazer fuerça. ¶ lai chachah v cal v yacun Dios: esto lo forço a amar a dios. (mtm)

Chach co vns) Cuchara qualquiera: hoop, hoop[o]b, lupub. Cuchara horadada hecha de calauaça, p[ar]a sacar carne sin sacar caldo: chach co. Si es de hierro: mazcab chach co.

Chach co; chach co than:} hablar entre dientes. ¶ ma a chachic a co tamuk a than: no hablas entre dientes quando hables. ¶ v chach co thantahen Juan: hablame Juan entre dientes. ¶ chach co than v cah: esta hablando entre dientes. (mtm)

Chach, dzudz vns) Chupar algo comoquiera: dzuudz. ah ub. Reçiamente chupa el mosquito: hach ya u dzuudz kaxol. Venga un cañuto de tabaco que yo chupe: tac chamal in dzuudzub. Chupada cosa: dzuudzaan. [Chupada es mi sangre por el mosquito]: dzudzan in kikel tumen kaxol. Chupado de f[l]aco: dzuudzem uinic. Chupando, veuer como cabros: dzuudzbil ukul. Chupar o comer cañas dulçes: dzuudz [c]hach .t.

Chach hol: mesar o desgranar. ¶ in chachah v hol Maria: mese a Maria. (mtm)

Chach, hom
rb062.012 uchic in uatal in hom chacht yikal
      ix tan yobal nicte

Chach kab: acribar con las manos. (sfm)

Chach x- nuc nel) tribulus cistoides l. - zygop.: chacxnuc, chanixnuc, chacxnuc, chaachxnuc, chaamxnuc (abrojo) -- med., mel.

Chach.ah,ab: echar mano o engarrafar; asir de la ropa o de los cabellos. ¶ v chachah in nok: (mtm)

Chach.t.: ahechar, colar, cerner, cribar, o acribar. ¶ chachtex ixim: acribad el maiz. ¶ chachtex luum: cernad la tierra. (mtm)

Chach: echar mano de cabellos o ropa, asir, agarrar la ropa. (sfm)

Chach: manojo (como de varas o frijoles). ¶ hun chach; ca chach: un manojo, dos. ¶ ti hunhun chachil: manojo a manojo. (sfm)

Chach: manojo como de varas delgadas, cabellas, candelas, y frisoles en cascara. (mtm)

Chach: una yerba con que se tiñe amarillo. (sfm)

Chach; chachtah: colar, cerner, zarandar, acribar. ¶ chachte Castilla zacan: cierna la harina. ¶ bal u uilel u chachtabal vino: ¿para que se cuela el vino? (sfm)

Chacha uch; puchub ci; tzotz kab; tez mucuy: yerba que comen los puercos. (sfm)

Chachaan vns) Colar qualquiera cosa: chach .t. Colada cosa así: chacha[n], chachbil. Colar algo con cestillo: chach ti xac. Con enbudo: [chach ti] buth. Colar algo con cáñamo rrebuelto: chach ti zozci. Coladero con que se cuela algo: chachab.

Chachaan: cosa que esta asida o engarrafada. (mtm)

Chachab db) screen, shifter.
cam) chachab: cedazo.
vns) Colar qualquiera cosa: chach .t. Colada cosa así: chacha[n], chachbil. Colar algo con cestillo: chach ti xac. Con enbudo: [chach ti] buth. Colar algo con cáñamo rrebuelto: chach ti zozci. Coladero con que se cuela algo: chachab. vns) Cribas para acribar: chachab. Cribar así: chach .t. Cribad e[l] maíz: chach tex ixim. vns) Çaranda: chachab. vns) Çedaço de qualquiera manera: chachab.
mr034.006 ca pukuc ti chachab yetel u kabil luch
rb059.010 piccħin bin u zuhuy chachab ix uuc metlah ahau

Chachab: cedazo, cernedor, criba, zaranda. (sfm)

Chachab: coladera con que algo se cuela, çaranda, cedaco, cernero. ¶ v chachabil haa: coladero con que se cuela el agua. ¶ v chachabil v kab dzi tan: cernadero. (mtm)

Chachac cam) chachac, chachacil: encarnado.
ebm) chac, chachac: red.
vns) Almagre y su color, uno colorado y fino: chachac choben. vns) Bordada capa, o guaipil, de colorado con muchas colores: tul chachac çuyem, ipil. vns) Colorada cosa: chac, chachac. Neut[r]o: chachal, chacha[c]hal. Colorada me pongo: chachal u cah in ich. [Activo]: chachaccunah. vns) Çapotes colorados, y el árbol que [los] lleua: chachac haaz, cheeliz haaz. vns) Çera blanca: çac cib, çaçac cib. Col[o]rada: chachac cib.
e150 zuhuy cħuplal u kaba u na uucppel chachac ek
h068 chac lol u luchoob; chachac nicte u nicteiloob
i456 he ix u ppute, lay u chachac kuche
mr164.012 utial u kaholtal tu uix kohaan
      le akzah hun kuch tat yetel chachace
mr164.023 le akzah chachac ziz u ni yoc u yumile
      u chicul chen tu bakel yan ziz
mr196.009 lay chachac yalan u le, yan ix u zazacil xan
mr202.008 xanab mucuy yetel ek luum chac,
      le chachac yalan u le,
mr287.003 u le chac molak, bay u lol iz ake,
      chachac u toppol,
rb020.007 bax bin oc ta keulel;
      u chachac pop bin ix hun ahau
rb045.008 lay bacin dzay a kinam
      tech bacin chachac dzidzib kike

Chachac cħoben vns) Almagre y su color, uno colorado y fino: chachac choben.

Chachac cib vns) Çera comoquiera: cib. El que l[a] labra: ah men cib. Çera por coser [cruda]: che[e] cib, cheche[e] cib. Çera blanca: çac cib, çaçac cib. Col[o]rada: chachac cib. Çera muy pegajosa: locooc. [Cera o liga de Sotuta]: u locooc ixtuta. Çera en pelotas [o maciza]: uoliz cib. Çera en panes redondos como platos: lacil cib. Çera en panes largos y gran[d]es: chem cib. Çera labrada en can[d]elas: tixbil cib. El çerero de ellas: ah tix cib. Çera de las orejas: u taa xicin. Çera ylada o ylera: hilbil, hilpaybil cib.

Chachac dzidzib kik
rb045.008 lay bacin dzay a kinam
      tech bacin chachac dzidzib kike

Chachac haaz vns) Çapotes colorados, y el árbol que [los] lleua: chachac haaz, cheeliz haaz. Çapotes largos: kab ain. Otros redondos, grandes: ix pol co.

Chachac haaz: mamey, zapote colorado. (sfm)

Chachac kaknab vns) Ahogar en agua: bul nij ti haa .l. bulcah nij ti haa. Ahogó Dios a Faraón con su exérçito en el Mar Bermejo: u bulçah Dios u nij Faraón ichil Chachac Kaknab.

Chachac kuxub
mr319.013 yetel chachac kuxub

Chachac mazcab vns) Alambre o cobre: chac mazcab, chachac mazcab. vns) Cobre, metal: mazcab, chachac mazcab.

Chachac mazcab; chac mazcab: alambre, cobre. (sfm)

Chachac tzimin: caballo castaño. (sfm)

Chachac; chac: colorado. (sfm)

Chachacbili
i518 17; mehene, talez ten ca cot ix kan;
      hun cot chachacbili,

Chachaccunah vns) Colorada cosa: chac, chachac. Neut[r]o: chachal, chacha[c]hal. Colorada me pongo: chachal u cah in ich. [Activo]: chachaccunah.

Chachachal vns) Colorada cosa: chac, chachac. Neut[r]o: chachal, chacha[c]hal. Colorada me pongo: chachal u cah in ich. [Activo]: chachaccunah.

Chachacil cam) chachac, chachacil: encarnado.
mr080.041 u xicħil ac, u motz kuxub yetel u yoyol ni
      u chachacil xicin che
mr124.008 u le xiticnac loe, u motz yetel yoyol ni kuxub,
      u chachacil xicin che
mr361.010 citac u lomol yetel u chachacil tzimez
t 041.137 tu hach hidz yaxkin chac zak ti ule bay chachacil

Chachactac
mr121.002 le zizal xiu, yayax u le u cħupile,
      hetun ah xibile chachactac u le
mr339.012 chachactac bay tac mucuy che

Chachah cam) chach, chachah: v.a. agarrar, enpuñar con fuerza, desgreñar el camino.

Chachal chuy.t.: coser floxo y no apretado el punto. (mtm)

Chachal kax.t.: atar o liar. (mtm)

Chachal kax; hunhun kax: hacer manojo. (sfm)

Chachal kaxan: lo que esta atado floxo. (mtm)

Chachal kaxhal; chachal kaxtabal:} ser atado floxo o anudado assi. (mtm)

Chachal moc.t.: anudar floxo. (mtm)

Chachal vns) Colorada cosa: chac, chachac. Neut[r]o: chachal, chacha[c]hal. Colorada me pongo: chachal u cah in ich. [Activo]: chachaccunah.

Chachal: acento en la vltima; manojo .l. chach. (mtm)

Chachal: acento en la vltima; cosa floxamente atada o añudada. (mtm)

Chachal; chaal: flojo (de cosa atada). (sfm)

Chachalcunah: afloxar. (mtm)

Chachalcunah; cha; colcinah: aflojar, soltar. (sfm)

Chachalhal: afloxarse lo atado o anudado. (mtm)

Chachanbel cam) chachanbel: poco a poco, despacio, con tiento.

Chachauac kax vns) Atar largo: chauac kax .t. Atar algo largo: chachauac kax .t.

Chachauac kaxtic vns) Atar largo: chauac kax .t. Atar algo largo: chachauac kax .t.

Chachaueh mts) Yerua que comen los puercos: puchul ci; puchah ci; chacha ueh; tzotz cab; tez mucuy; çac tzotz cab.

Chachbal: ser asido o engarrafado. (mtm)

Chachbil
vns) Ahechar: xix .t. .l. chach .t. Ahechada cosa así: xixbil, chachtabil. vns) Ahechar o acribar, golpeando la criua: pok chach .t. vns) Colar qualquiera cosa: chach .t. Colada cosa así: chacha[n], chachbil. Colar algo con cestillo: chach ti xac. Con enbudo: [chach ti] buth. Colar algo con cáñamo rrebuelto: chach ti zozci. Coladero con que se cuela algo: chachab.
mr155.004 ca pukuc cici chachbil bay hunppel zol he
mr160.005 chachbil u le yetel u motz yetel kanche
      yetel hun chach zip che
mr185.021 ca tun a manez ti nok, chachbil yalabal

Chachbil: cernido. (sfm)

Chachbil: lo que es asido. ¶ chachbil cal: por fuerça de los cabeçones. ¶ chachbil a cal licil a talel ti chan missa: por fuerça traido de los cabeçones vienes a missa. (mtm)

Chache db) fourth form transitive of chach = to chew.
mr264.008 ca u dza hun xeth tu chi ca u chache
mr266.003 ca a dza u chache
mr266.005 ca a dza u chache amal yahal cab
mr268.003 ca a dza u chache yetel dzedzec alumbre

Chachilen
mr241.011 chachilen u motz yetel u le payhul

Chachlam hol: mesarse o desgrenarse o repelarse vnos a otros. ¶ çame vchi chachlam hol: sucedio denantes que mesaron. (mtm)

Chachlam hool: mesarse unos a otros. (sfm)

Chachochene
mr286.003 ca ma lab le chachochene yetel u yotoch kanal

Chacholen
mr243.010 chacholen tune ca a dza ich vino

Chachom
tf034 chachom u kab nicte
tf035 chachom u xik mucuy

Chachopenhal vns) Colorad[a] cosa que relumbra: chac hopen. [Neutro]: chachopenhal.

Chachtabac
mr080.054 hucħbil ca chachtabac
mr124.021 hucħbil ca chachtabac
mr420.012 chachtabac hach takan

Chachtabal
mr157.005 chachtabal citac u lecel lay ceele

Chachtabil vns) Ahechar: xix .t. .l. chach .t. Ahechada cosa así: xixbil, chachtabil.

Chachtabil vns) Çerner: chach .t. Çernido así: chachtabil.

Chachtac
mr080.008 ca tun chachtac yetel paño

Chachtah cam) chachtah: v.a. colar, cernir.
ems) colar: pok chaach, chaach-t-ah.
vns) Ahechar: xix .t. .l. chach .t. Ahechada cosa así: xixbil, chachtabil. vns) Colar qualquiera cosa: chach .t. Colada cosa así: chacha[n], chachbil. Colar algo con cestillo: chach ti xac. Con enbudo: [chach ti] buth. Colar algo con cáñamo rrebuelto: chach ti zozci. Coladero con que se cuela algo: chachab. vns) Cribas para acribar: chachab. Cribar así: chach .t. Cribad e[l] maíz: chach tex ixim. vns) Çerner: chach .t. Çernido así: chachtabil.

Chachtah; chach: colar o cerner. (sfm)

Chachte
vns) Ahechar: xix .t. .l. chach .t. Ahechada cosa así: xixbil, chachtabil.
mr127.007 ca a chachte, ca tun a dza yuke

Chachtic vns) Ahechar: xix .t. .l. chach .t. Ahechada cosa así: xixbil, chachtabil.

Chachtic vns) Cribas para acribar: chachab. Cribar así: chach .t. Cribad e[l] maíz: chach tex ixim.

Chachyabil
mr084.004 chachyabil

Chacic db) general form transitive of chac = to boil.
vns) Coser algo en agua: chac. [ah ab]. Cosido así: chac, chacan, chacbil. Coser la olla [cosa] que sea de comer, y la carne: thub chac. Cosido así: thub chacal.
mr010.005 hunppel akab ca chacic
mr136.009 cu dzocol a chacice ca a yacħt yetel aceite,
      ca a nabez
mr162.019 ca a chacic ya pixil choco
mr259.028 chen nab ca chacic tu canten --- lah tu caten,
      tu uacten

Chacil (u -); chac; u yail; ya: grave. ¶ u chacil tuz; u yail tuz: grave mentira. (sfm)

Chacil (u—) keban; u yail; u ilil: crímen, gran pecado. (sfm)

Chacil babaal mtm) Chacil: cosa graue y de mucha importancia. ¶ v chacil babaal: cosa graue assi. ¶ v chacil keban: vn graue pecado y antiguamente se tomaba por el pecado nefando. ¶ v chacil than: rezias palabras que se dizen riñendo. ¶ v chacil tuz: mentira graue.

Chacil cħimay
mr366.006 ca zuzabac u zol u pach u chacil cħimay

Chacil db: bigger.
mr099.015 ua mae cħa u chacil u cuxum che
      yetel u chacil yoyol ni chac catzim
mr123.035 ua mae cħa u chacil u lol dzulub tok
      yetel u chacil u le chun

Chacil db) an alternative word for teel chac / teel chacil = root.
vns) Çepa [que sirve] de [l]e[ñ]a: u teel chacil che.
f032 haxbom kak tu teel chacil yoc
j121 ca bin chinchin polcinabac u teel chacil che
tf032 kaxbom kak tu teel chacil yooc
mr127.025 u uiob yetel u motzoob pakte yetel u chacil om ak
      yetel u chac zikin
mr263.004 chiople, chichibe, chiceh yetel ich huh,
      chiabal yetel chacil pichi
mr366.006 ca zuzabac u zol u pach u chacil cħimay
mr402.002 ca yanac a cħaic u chacil dzulub tok
      yetel x- bolon hobon

Chacil db) important, grave.
crm) ya: 1,4,9; yah: 2,9; yail: 6,8; u yail: 2,5,6; yahil: 3,4; u yahil: 3,; chac: 2; u chacil: 2,4,6: cosa grave.
mtm) Chacil: cosa graue y de mucha importancia. ¶ v chacil babaal: cosa graue assi. ¶ v chacil keban: vn graue pecado y antiguamente se tomaba por el pecado nefando. ¶ v chacil than: rezias palabras que se dizen riñendo. ¶ v chacil tuz: mentira graue.
mtm examples) ah xache tu chun oc yail: ah xache tu pay chacil oc yail: rencilloso que busca ocasiones de rencillas, ocasionado assi.
d409 ti uchom oxten cochomi u chacil cupil uah, oxil uah
rr019 uay cin uenzah than cantul nucte chaciloob
rr096 uay cin uenzic than nucte chaciloob
mr285.012 lay u chacil yahoob lae
mr296.001 u chacil dzunuz

Chacil db) pertaining to rain. Roys translates zac patay chacil "rains of little profit".
mtm) chacil haa: agauzero grande y rezio que dura mucho bueno para sembrar.
c015 tu kinil yan thul caan chacil
d143 thul caan chacil yaal, tholinthol yaal
e328 zac patay chacil, thul caan chacil, bohol caan chacil
e329 cħuhum caan chacil, caanil chacil, kuch caan chacil
e330 thelen chacil, cehil chacil
e484 tzolen chacil, thul caan chacil, u lobil katun
t 043.001 bin ix lukuc u hach nohil chacil hai
      bin hach zizac luume

Chacil db) redder.
mr126.002 caxant u chacil u kukmel mo,
      u chacil u kukmel chacdzidzib
mr127.025 yetel u chacil om ak yetel u chac zinkin
mr127.026 yetel u chacil bol yan ti pintor licil u dzabal oroe
mr127.027 yetel u chacil u cuxum che, x- nuc ic yalabal
mr127.028 lay petelpete, lay hach chace,
      yetel u hach chacil x- nuc ic
mr339.013 u chacile yan ix u zazacil yetel yeyekil
      yetel u kanil

Chacil dzulub tok
mr402.002 ca yanac a cħaic u chacil dzulub tok
      yetel x- bolon hobon

Chacil dzunuz
mr296.001 u chacil dzunuz

Chacil haa mtm) Chacil haa: agauzero grande y rezio que dura mucho bueno para sembrar.

Chacil haa: agauzero grande y rezio que dura mucho bueno para sembrar. (mtm)

Chacil haa; chacal haa; kamach haa; kamhal haa; ppentacach haa: gran aguacero recio. (sfm)

Chacil keban mtm) Chacil: cosa graue y de mucha importancia. ¶ v chacil babaal: cosa graue assi. ¶ v chacil keban: vn graue pecado y antiguamente se tomaba por el pecado nefando. ¶ v chacil than: rezias palabras que se dizen riñendo. ¶ v chacil tuz: mentira graue.

Chacil pichi
mr263.004 chiople, chichibe, chiceh yetel ich huh,
      chiabal yetel chacil pichi

Chacil, teel vns) Çepa [que sirve] de [l]e[ñ]a: u teel chacil che.
f032 haxbom kak tu teel chacil yoc
j121 ca bin chinchin polcinabac u teel chacil che

Chacil than mtm) Chacil: cosa graue y de mucha importancia. ¶ v chacil babaal: cosa graue assi. ¶ v chacil keban: vn graue pecado y antiguamente se tomaba por el pecado nefando. ¶ v chacil than: rezias palabras que se dizen riñendo. ¶ v chacil tuz: mentira graue.

Chacil tuz crm) u yahil keban; u yail keban: pecado grave. yail than; u yail than: negocio grave. yail tuz; u yail tuz: mentira grave.
mtm) Chacil: cosa graue y de mucha importancia. ¶ v chacil babaal: cosa graue assi. ¶ v chacil keban: vn graue pecado y antiguamente se tomaba por el pecado nefando. ¶ v chacil than: rezias palabras que se dizen riñendo. ¶ v chacil tuz: mentira graue.

Chacil xiu nel) boerhaavia caribaea jacq - nycta.: chacilxiu, uxiu-am (mata de pavo) -- med.
nel) boerhaavia repens l. - nycta.: chacilxiu, uxiu-am.

Chacil ya
mr285.012 lay u chacil yahoob lae

Chacil: cosa graue y de mucha importancia. ¶ v chacil babaal: cosa graue assi. ¶ v chacil keban: vn graue pecado y antiguamente se tomaba por el pecado nefando. ¶ v chacil than: rezias palabras que se dizen riñendo. ¶ v chacil tuz: mentira graue. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section CH - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page