Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 5-16-03

Bat — Baxyalma

Bat 1) cam) baat: hacha de cortar.
crm) yoc: 2,5: cabo o astil. yoc ual: cabo de mosqueador. yoc bat: 5: astil del hacha.
ems) hacha: baat.
vns) Asta de lança y de cosa semejante: oc. de hacha: yoc bat. vns) Açuela: polob bat. vns) Bolberse el filo al cuchillo o espada: poocħol yee. Buelto el filo de mi hacha: poocħol u cibah yee in bat ma ix u cħac in chac che. Buelto el filo: poocħol yee. vns) Buelta que tiene la espada: u lochol hadzab. vns) Calçar herramienta: cacoh .t. Calçame mi açuela: cacohte in baat. vns) Calçar herramienta sacándola punta o el corte: hedz. ah eb. Calça mi a[ç]uela: hedz in baat. Calçad[a herramienta] así: hedzbil.
rb012.006 piccħin bin bat kan
rb063.009 yetel tu kab yetel in mizib bat
rb084.006 ti tu cħaah yicnal zac bat ti yol chuene
rb114.006 hoppel in chacal bat, in zacal bat,
rb114.007 in ekel bat, in kanal bat, in yaxal bat
rb139.007 in zizil bat, in chacal bat, in zacal bat
rb146.007 bax tun bacin chee oxlahun ppul bacin chee
      in zizal bat
rb153.003 oxlahun ppiz tun bacin in zizal bat

Bat 1a) ems) patas de insecto: baat. ems) tenazas de alacran: baat.
vns) Braço o pies de la araña: u baat leum. del cangrejo: u baat ix bau.
mr040.003 ca a hucħe yetel u bat tzub

Bat 2) cam) bat: granizo.
ems) granizo: bat. ems) granizar: bat-al haa.
vns) Apedrear, caer piedras o graniço: kaxal bat, kaxal ixim bat.

Bat 3) in plant names:
mr153.002 u dzacale u le x- bat aban

Bat aban ems) yerba: zuuc, kan-an, ac haban, bataban, ko.
nel) cassia occidentalis l. - legum.: bataban, xbataban (frijolillo) -- med., mel.
nem) bataban: cassia occidentalis l. - legum.
mr153.002 u dzacale u le x- bat aban

Bat aban: yerua medicinal. (mtm)

Bat cab vns) Çanja comoquiera: thol panbil luum. Çanjas haçer: thol pan .t. Çanja para çimiento de pared: u panal u chun pak. Çanjas en que matan langostas: batcab, u batcabil çak.

bat can db) this is spelled bat kan in the manuscript. See Arzápalo for an alternative interpretation of the word kan.
Arz/Bac/275: habréis de lanzar hachas; note: Las particulas kan en estos versos funcionen como muletillas.
Roys/Bac/115: Bat-can ("axe-shoot"). The name is not found elsewhere, but a plant named bat-aban ("axe-bush") is prescribed for chills and fever (Standl., Roys, Ethno-Botany 216). The bat-can is cited in an incantation for various seizures (MS p. 12). Can is also the word for "snake," as well as being a patronymic
rb012.006 piccħin bin bat kan

Bat cab.t.: hazer hoyos para matar la langosta. (mtm)

Bat kan db) see bat can above.
rb012.006 piccħin bin bat kan

Bat luk; xukub luk: azadón. (sfm)

Bat luum vns) Almocafre para escardar: bat luum.

Bat luum: azada, azadón, almocafre. (sfm)

Bat: granizo. (mtm)

Bat: granizo. ¶ kaxal u cah bat: granizando esta. (sfm)

Bat; baat: hacha grande (de piedra). (sfm)

Bat; baat: manos de cangrejo. (sfm)

Bata
rb184.009 can kin cu zut tan yol ha
      bata u coil ix mehen bak a uich

Batab db) leader, local chief, from bat = ax, hatchet, and -ab = intrumental suffix.
crm) yuktal: 1,5,9: nuevas o fama. bacx u yuktal batab ca uubicexe: 1: que nuevas hay del cacique? crm) yichilantah: 1: presidir asi por otro. haleex ti ca tac yichinlante batab: decidle que venga a presidir por el cacique. hel: 9; koh: 9; crm) yaab yoch ixim batab: mucho maiz tiene el cacique para su casa. crm) ya u ba juan ti batab: recatase y recelase del cacique juan.
ems) cacique: bat-ab, u nen cab.
mtm) u acantah batab: emparente ya con el cacique, que se caso con mi tia hermana de mi padre. mtm) ahci cab tu batabil juan: es juan natural cacique y propio. mtm) ua matan yahez ziil batab ti yotoch kue, bicx bin u canic uinicob: si el cazique no comenza a ofrecer en la yglesia como ofrecera la gente.
vns) Acompañado de otro en el gouierno, coadjutor: canac. Soi acompa[ña]do del caçique: u canacen batab. vns) Admitir: oçcah .l. oceçah. No me admitió el cacique: ma yocçahen batab. vns) Alquilada cosa: mahan, mahanbil. ¿Dónde esta el caballo q[ue] tú alquilaste al caçique?: tab yan a mahan tzimin yicnal batab?. vns) Alquilar algo de alguno: mahan .t. Alquilé un caballo al caçique: in mahantah tzimin yicnal batab. vns) Andar de conbite en conbite: oc tan. Anda así el casique: oc tan u cah batab. vns) Autoridad de persona: tzicil. La autoridad del caçique: u tzicil batab. vns) Buscar de comer, yendo por las casas al tiempo de comer y puniendose delante de los que comen para que lo combiden: hoc[ħ]ob .t. Por bentura, tengo de ir a buscar de comer assí?: bin ua xicen in hocħobte hanal? cox ti hocħob tu pach batab. vns) Casique que gobierna el pueblo: batab. Casique hera yo; ya no lo soy: bataben cuchi. vns) Cojer cera por los montes, cortando: cħac cib. Fue a coger así çera: bini ti cħac cib. Embiónos el casique a cortar çera: tooni ah cħac cib tumen batab. vns) Constituir en offiçio: uacunah ti. Quiérote constituir en casique: uolah in uacunech ti b[a]tabal. Constituir en heredero: uacunah tah kam balbail. Constituir en procurador: uacunah tah kulelil. Constituido [heredero] assí: uaan tah kam balbail.
b514 buluc imix lob ti bataboob
d146 heuac yanhom hoyaan bataboob lay ti ho ahau lae
d150 dzocaan u than hoyaan bataboob,
      u bataboob ho ahau katun
e270 batab och, batab cħamac, batab ah pic, ah dzudz,
      u dzutanil cahobi
e281 uchi u balamil cab tu catuli,
      batab och yetel ah xac lam pat
f256 ti ix u chacanhal u cħibal al mehenobi,
      u cħibal batabobi
f257 yetel u yanal ah cux olaloob yetel u cħibal bataboob
i032 ua cħibaloob ahau ua cħibaloob batab;
      ti u hah canticoob
i036 ci bin u than halach uinic tiob;
      bay bin alabac ti batabobe
i151 bay xan he ix al mehenoob, u cħibal bataboob
i433 ca payic bataboob, ca bin tac bataboob
i435 teex ua batabe
i602 yume, heklay halebe yetel tzube,
      lay yax batab yetel yax ah kulele
j138 halili lahuncanppel katun cu batabil
      ca tun batabac oche
k127 ahau can, ah kulel, batab, nacom, chacoob,
      chunthanoob, tupiloob
c 014.019 u meyahtabal bataboob, u meyahtabal camzahoob
t 046.032 u ximbal zak lae
      he ix batabobe u hach kubahob zak

Batab och
e281 uchi u balamil cab tu catuli,
      batab och yetel ah xac lam pat

Batab: caçique. (mtm)

Batabac
j138 halili lahuncanppel katun cu batabil
      ca tun batabac oche

Batabal vns) Constituir en offiçio: uacunah ti. Quiérote constituir en casique: uolah in uacunech ti b[a]tabal. Constituir en heredero: uacunah tah kam balbail. Constituir en procurador: uacunah tah kulelil. Constituido [heredero] assí: uaan tah kam balbail.

Bataban db) see bat aban above.
ems) yerba: zuuc, kan-an, ac haban, bataban, ko.
nem) bataban: cassia occidentalis l. - legum.

Batabil cah
i168 licil tac yalabal ti ah belnaloob
      u binel u cħaobe u batabil cahobe

Batabil cah; v batabil cah: los principales que aiudan al caçique. (mtm)

Batabil mtm) ahci cab tu batabil juan: es juan natural cacique y propio.
vns) Constituir en offiçio: uacunah ti. Quiérote constituir en casique: uolah in uacunech ti b[a]tabal. Constituir en heredero: uacunah tah kam balbail. Constituir en procurador: uacunah tah kulelil. Constituido [heredero] assí: uaan tah kam balbail.
d046 ma lay chen u uacunahuba ti batabil yetel ti ah kinil
d280 ti uchom cici batabili, cici ahaulili
d459 ti tali zatay batabili
d541 zatay batabili, zatay ah kinobi tumen ix ma chucbeni
i006 bin u naatabal tumen u batabil cahoob
      yetel halach uinicoob
i031 ua tzolaan u talel u batabiloob, u halach uiniciloob
i168 licil tac yalabal ti ah belnaloob
      u binel u cħaobe u batabil cahobe
j138 halili lahuncanppel katun cu batabil
      ca tun batabac oche
j249 ti tali u yocol ti batabil ah zahomi, ah ekumi

Batabil: caçicazgo. (mtm)

Batabtzil: el que es bueno para caçique. (mtm)

Batal ha ems) granizar: bat-al haa.

Batal haa: granizar. (mtm)

Batamba vns) Amigos hacerse los que estaban reñidos: ocçah ba, ocçah batanba. vns) Çejas, los pelos: mohton. Diçe que se le quemaron las çejas: eli bin u mohton. Ç[e]jijunto: hun tzutz mohton, hupan u mohton tu batanba.

Batan
f287 ix batan cħincħin chay cu hantic
rb095.012 ocebal ti zacal batan, chacal batan,
rb096.001 he ba ti zacal batan, chacal batan
rd002.674 ti sesenta y cinco batan balamoob cu ci than xan
      desde beyora bacan

Batan: delante o primero /o/ bathan. (mtm)

Batan; tan; bathan: delante, primero. (sfm)

Batanba cam) batanba: uno a otro entre ellos mismos. tu batambaob.
crm) yan ti yoloob u mahal u ppatic u batanbaob: 1: tienen determinado de no dejarse uno a otro.
vns) Amigos hacerse los que estaban reñidos: ocçah ba, ocçah batanba. vns) Comunicarse unos con otros: nath ba tan ba. No se comunican [unos con otros]: matan u nath u ba tan ba. vns) Contraria ser una cosa de otra entre sí: u nup uba, u nup uba tanba. Dos contrarios no se allan en un sujeto: he ca tzuc ti babal u nup bae, ma uchac u hunppelhal u cuchil. vns) Çejas, los pelos: mohton. Diçe que se le quemaron las çejas: eli bin u mohton. Ç[e]jijunto: hun tzutz mohton, hupan u mohton tu batanba.
a122 ca tu machah u kab tu batanbaobe

Batanba: es pronombre reciproco. (mtm)

Batcab vns) Çanja comoquiera: thol panbil luum. Çanjas haçer: thol pan .t. Çanja para çimiento de pared: u panal u chun pak. Çanjas en que matan langostas: batcab, u batcabil çak.

Batcab: lanza con que matan langostas. (sfm)

Batcabil u pach pa vns) Caba o fosa de fortaleça: u becanil paa, u batcabil u pach paa.

Batcabil zak vns) Çanja comoquiera: thol panbil luum. Çanjas haçer: thol pan .t. Çanja para çimiento de pared: u panal u chun pak. Çanjas en que matan langostas: batcab, u batcabil çak.

Bate mtm) ah ek bate, ah ek bate noh xib: viejo que aun no tiene pelo blanco en barba ni en cabeza.

Batebath cam) batebtah: v.a. pelear, guerrear.

Bateel db) fight, war, from bat = ax, hatchet, and -el = adjectival suffix. See also katun = war.
cam) bateel: pleito, guerra.
vns) Batalla: katun. u tzolol katun. vns) Batallar o pelear: katunyah. vns) Batallador: ah katunyah, ah bateel, ah ppiz ba katun. vns) Batalla[r] o pelear a pie quedo: nakla tok. vns) Batalla de uno con otro, y batallar ansí: bateel, ppizlim muk. vns) Conbatir o pelear: bateel, katun yah, ppiz ba. Conbatir con artillería: dzon kak .t.
d504 heuac he u ppolmale, bateel ppolmal
e439 likom chaan ti bateel, likom ho tzuc chakan ti bateel
e564 u alcab katun, u oc yail tepal;
      ti u likil che yetel tunich ti bateeli
k058 ma a ppatic a uokot tumen bay u mentic malob chimal
      ah bateel uinic

Bateel okot db) war dance, from bateel = war and okot = dance.
Landa/Rel/65: Llegados, la sahumaba el sacerdote con cincuenta granos de maíz molidos y con su incienso, a lo cual llaman zacah (zaca). Daba el sacredote a los señores que pusiesen en el brasero más incienso del que llamamos chahalté y después desgollábanle la gallina, como al pasado, y tomando la imagen en un palo llamado chaste (chacte) la llevaban, acompañándola todos con devoción y bailando unos bailes de guerra que llaman holcanokot batelokot (holcan okot, bateel okot). Sacaban al camino, a los señores y principales, su bebida de trescientos ochenta maíces tostados como la de atrás.

Bateel ppolmal db) warrior - merchant, from bateel = war and ppolmal = merchant.
d504 heuac he u ppolmale, bateel ppolmal

Bateel tanba: debatir. (sfm)

Bateel uinic db) warrior, from bateel = war and uinic = person. See also holcan = soldier.
k058 ma a ppatic a uokot tumen bay u mentic malob chimal
      ah bateel uinic

Bateel: pelear o guerrear. ¶ bateel.t.: guerrear a alguno. (mtm)

Bateel; katun; poklem cab; ppizil ba; ppizlim muk; ppizlim tanba; yal tanba; zin balam; moclom ppich: guerra, pelea y pelear, debate, contienda. ¶ chancex ti bateel tanba: no os peléis unos con otros. ¶ bateelte cizin: pelea(s) con el demonio. (sfm)

Bateel; katuntah; katunyah: guerrear a alguno. (sfm)

Bateil db) ah bateil: warrior, from ah = male and bateil / bateel = war. See also bateel uinic, holcan.
k061 lay chimal ah bateil u dzaicoob tulacal

Bateil db) war. See bateel.
k061 lay chimal ah bateil u dzaicoob tulacal

Bathaab nem) bathaab: acto de encender y propagar el fuego de la quema, alrededor del terreno desmontado.

Bathab nem) bathaab: acto de encender y propagar el fuego de la quema, alrededor del terreno desmontado. uol thab: idem.

Bathan /o/ batan: delante o primero. (mtm)

Bathan: cosa capaz, necesaria, sine qua. (sfm)

Bathan: cosa necessaria, sine qua. ¶ v kab bathan ti: es le necessaria la mano sin la qual no puede biuir. ¶ dios bathan toon: es nos dios necessario, que sin el no valemos nada. ¶ bathanech toon yumile: sois nos, señor, muy necessario. (mtm)

Bathan; batan; tan: delante, primero. (sfm)

Bathan; payambe; payan ti be; pay be: primeramente. ¶ bathan huli uicnal Pedro u chunine: primero vino Pedro a mi. ¶ bathan in hadzicech ca xicech: primeramente te azotaré y luego de irás. (sfm)

Batil ah ocol: gran ladron. (mtm)

Batil db) hail, from bat = hail and -il = attributive relationship.
vns) Aguaçero con graniço: batil haa.
rb003.005 in chacal batil, in zacal batil yaxal chac
rb043.009 oxlahun in chacal batil ha
rb061.006 oxlahun in chacal batil ha
rb106.001 he ix uet ulac be chee in chacal batil,
      in zacal batil,
rb106.002 in ekel batil, in kanal batil
rb140.001 oxlahunte in cabal ha, in caanil ha, in batil ha
rb147.003 he tun bacin chee oxlahun ppul in batil ha
rb159.009 bacin in batil ha oxlahun ppul in zizala
rb180.012 oxlahun ppiz in batil ha oc ti zintunil

Batil ha vns) Aguaçero con graniço: batil haa.

Batil haa: agua con granizo y granizar. (mtm)

Batul nel) manihot aesculifolia (h. b. et k.) pohl - eupho.: batul, chacche, xchache -- med.
nel) manihot carthaginensis (jacq.) muell. arg. - eupho.: batul, chacche, xhache (?), xcache.
nem) manihot aesculifolia (h.b. et k.) pohl - eupho. manihot carthaginesis (jaqc.) muell. arg. - eupho.

Batun db) a family name.
h054 Batun u holpop ti xaman

Batzil cam) batzil: solo, mismo. se une con los pronombres tin, ta, tu, como tin batzil: por mi solo, para mi misno.

Bau cam) ixbau: cangerjo. vease bau. bau: no entry.
ebm) ix-bau. crab.
vns) Braço o pies de la araña: u baat leum. del cangrejo: u baat ix bau. vns) Cangrejo, marisco de la mar: ix bau. vns) Cangrejos llamados jaibas: ix dzoi.
i616 he ix u xiuil tanil kaknabe, lay ix baue
mr434.012 tocbil h- am, chiuoh, u boxel bau, u xik mo

Bau che; ba che xanab: horma de zapato. (sfm)

Bau yak nel) dioscorea bulbifera l. - diosc.: bauyak (volador) -- com.

Bauche cam) banche: horma de zapatero.

Bauyak nem) bauyak: dioscorea bulbifera l. - diosc.

Bax be: que esso passa? preguntando çerca de lo que otro ha dicho. (mtm)

Bax cam) bax o baax: lo mismo que ba o baal, y tiene todas sus composiciones, mas en uso.
cam) baax? que cosa? como? en que?
cam) cah: verbo defectivo, hacer. Se junta con los pronombres in, a, u. bax a cah? que haces? lay in cah. eso hago.
cam) bax u chembel? para que sirve?
cam) kati: querer, solo tiene el presente: kati. Bax in kati. Que cuidado se me da.
cam) nac: novedad, defecto. bax a nac? que novedad tienes? bax u nac? que defecto tiene?
vns) Apelar de la sentençia, y apelaçión: cħuycinah than. Apeló Juan de la sentençia para no ser aorcado: cħuycinah than u cibah Juan ca achac u hadzal bax u hijchil u cal.
mr213.005 ua bax ti oklal xanie,
      ua tan u tubic kik ua tan u xeic kik
mr341.002 lic u yalabal bax olil xan tumen u yal pek uinic,
      vaso yalabal
mr435.019 ca tacac tumen yaabal bax cu dzic
rb048.009 bax u dzulbal kante ceh, kante mo
rb089.008 bax in uayazba
rb091.006 bax tun bacin u hel u taz a uay
rb091.012 bax hunac ah chibale
rb199.002 bla bax in uayazba ca ualen tu bel hom bac,
      tu bel hom tzekel bace

Bax ci; bax cit:} lo mesmo que balx xan. (mtm)

Bax db) verb root: to strike.
cam) bax, baxtah: v.a. golpear, mazcar.
ems) golpear: bax.
vns) Batán para batanar las indias sus telas: cohob che, baxab che. Hurtáronme mi palo con que batanaba: oclaui in cohob che. Batanar ansí las mantas de tributo: bax. coh. Pas[iv]o: baxal. vns) Bruñir lo encalado, y otras cosas: yul .t. .l. yulteçah. Bruñida cosa: yulan. Bruñidor con que se bru[ñ]en: yulub. vns) Bruñir encalado, mantas o papel: hucħ. ah ub. Bruñid así la manta de triuuto: hucħex yubte, yubt[e]il. Estoi bruñendo así la piedra: huc[ħ]bil in cah ti tunich. Bruñida cosa así: hucħa[a]n, hucħbil. vns) Bruñir o batir papel, mantas y cosas así: bax, coh. ah ob. Bruñidor de estas cosas: baxab. vns) Bruñir y alisar la loça el alfarero antes de cocella: kaklah. kakla. Bruñe así tu cántaro: kakle a ppuul.

Bax db) verb root: to play.
crm) yoth baxtah: 5: sobar o manosear.
ems) bromear: bax. ems) divertir: bax. ems) jugar: bax.

Bax ma tan: porque no? ¶ bax ma tan a benel?: bax maatan a tzeecte a palil?: (mtm)

Bax ma: porque no? ¶ bax ma bini?: (mtm)

Bax oklal cam) bax=oklal: por que causa, razon, &.

Bax pach; ixma boxel; ixma pach: descortezado (sfm)

Bax tah oklal: por que causa. (mtm)

Bax tah v chun; bax than:} idem. (mtm)

Bax thu: lo mesmo que balx xan. (mtm)

Bax uil: lo mismo que bal v uil. (mtm)

Bax yanil: de que sirue. ¶ bax a yanil ten: de que me sirues, ettz. (mtm)

Bax: o. Es particula disiuntiua. (mtm)

Bax: que o que cosa. particula interrogatiua. (mtm)

Bax; bal; balx: que cosa (preguntando). (sfm)

Baxab che vns) Batán para batanar las indias sus telas: cohob che, baxab che. Hurtáronme mi palo con que batanaba: oclaui in cohob che. Batanar ansí las mantas de tributo: bax. coh. Pas[iv]o: baxal.

Baxab che: batan en que las indias batan en sus telas. Es vn palo largo. (mtm)

Baxab vns) Batán para batanar las indias sus telas: cohob che, baxab che. Hurtáronme mi palo con que batanaba: oclaui in cohob che. Batanar ansí las mantas de tributo: bax. coh. Pas[iv]o: baxal.

Baxab: jugar, burlarse, holgarse y retoçar. ¶ baxalni; baxalnac: jugo; jugara. ¶ ma vohel baxal: no se de burlar no soy hombre de burlas. ¶ baxali a cah iual be: deues estar burlando. (mtm)

Baxachan baxachan: lo mesmo que bayan bayan. (mtm)

Baxah cam) bax, baxtah: v.a. golpear, mazcar.
vns) Bruñir o batir papel, mantas y cosas así: bax, coh. ah ob. Bruñidor de estas cosas: baxab.

Baxal ba: pecado de malicia. (sfm)

Baxal ba: tocarse impudicamente y las tales tocamientos. ¶ algunas veses aunque pocas se toma por burlarse no en mala parte. (mtm)

Baxal baxal vns) Al desgaire o de burla: baxal baxal. Al desgaire, no bien echo lo açe: baxal baxal u beeltic, nabaz nabaz u beeltic.

Baxal baxal: cosa de burla o hecha como quiera. (mtm)

Baxal ceh vns) Brama, el tiempo que los benados andan en çelo: u kinil u baxal ceh, u kinil u tzayomal ceh, u kinil cehektanbaob ceh.

Baxal cici olal vns) Juego de placer, de beras y no de solas palabras, y jugarlo: baxal cicij olal.

Baxal db) general form intransitive of bax = to strike.
vns) Batán para batanar las indias sus telas: cohob che, baxab che. Hurtáronme mi palo con que batanaba: oclaui in cohob che. Batanar ansí las mantas de tributo: bax. coh. Pas[iv]o: baxal.

Baxal db) play. game.
cam) baxal, baxtah: v.n. jugar, divertirse, chancear, bromear, traveciar.
crm) yoch baxal: 1: el que es juguete de todos, de quien todos se burlan y con quien juegan. crm) bal yanil takin tech ua ma a uohel a baxte? de que te sirve el dinero si no lo sabes tratar?
ems) desobediente: ah bax-al, kep than.
ems) nadar: bab, bax-al-ha.
mtm) ah baxal na, ah baxal yum: hijo desobediente y grand bellaco que burla de sus padres.
mtm) ah baxal hadzab: esgrimador.
mtm) bahun: quando: bahun a kati a lobil, ta coil, ta baxal, ettz. quando has de dexar tus maldades, tus bellaquerias, tu juego, ettz.
vns) Brama, el tiempo que los benados andan en çelo: u kinil u baxal ceh, u kinil u tzayomal ceh, u kinil cehektanbaob ceh. vns) Burlar de palabra en conbersaçión: tzicbal, baxal than, coco than. Burlador así: ah tzicba, ah coco than, ah baxal than. Burlar jugando: baxal. Estan jugando los muchachos: baxal u cah palalob. vns) Burlarse, requebrando y diciendo palabras de amor: choom than. vns) Burlar, diçiendo palabras feas y desonestas: coppen than. vns) Burlar de manos: baxtah. P[a]s[iv]o: baxtabal. vns) Burlar, haçiendo cosquillas: chahal. No me agas cosquillas: ma a chahlicen. vns) Burlon, juguetón: ah baxal. Grande burlon: hunac ah baxal. vns) Burlon, que diçe palabras de burla: ah coco than. Que se burla con muchachos: ah paalach than. vns) Correr toros: baxal bacas, baxtah bacas. Pas[iv]o: baxtabal bacas.
vns) Juego de placer, de beras y no de solas palabras, y jugarlo: baxal cicij olal. vns) Jugar demasiado: mançah baxal.
a609 licil u baxal hoppel haabi yetel cauace
a614 hoppel haab u baxal u mol box katun lae
c391 u munal katun, u tzacil katun, u baxal katun
c397 mamac bin thanic u baxal katun
e216 a meheneexoob toh bin ilic u hidzib te katun,
      u baxal katun
f145 ca tali u baxal che yetel tunich
k221 chen kay, chen baxal cu man tu tuculoob

Baxal ha ems) nadar: bab, bax-al-ha.

Baxal haa: nadar. (mtm)

Baxal haa; tahal haa: nadar. (sfm)

Baxal hadzab mtm) ah baxal hadzab: esgrimador.

Baxal na mtm) ah baxal na, ah baxal yum: hijo desobediente y grand bellaco que burla de sus padres.

Baxal tanba; tal tanba: tacto impúdico. (sfm)

Baxal than vns) Burlar de palabra en conbersaçión: tzicbal, baxal than, coco than. Burlador así: ah tzicba, ah coco than, ah baxal than. Burlar jugando: baxal. Estan jugando los muchachos: baxal u cah palalob. vns) Burlarse, requebrando y diciendo palabras de amor: choom than. vns) Burlar, diçiendo palabras feas y desonestas: coppen than. vns) Burlar de manos: baxtah. P[a]s[iv]o: baxtabal. vns) Burlar, haçiendo cosquillas: chahal. No me agas cosquillas: ma a chahlicen. vns) Burlon, juguetón: ah baxal. Grande burlon: hunac ah baxal. vns) Burlon, que diçe palabras de burla: ah coco than. Que se burla con muchachos: ah paalach than.
baxal yum mtm) ah baxal na, ah baxal yum: hijo desobediente y grand bellaco que burla de sus padres.

Baxal than.t.: burlar y infuriar con palabras. (mtm)

Baxal thantah; coco than; coppen than; hoyan than; tucħubah: injurias de palabras o palabras de barla, menospreciar. (sfm)

Baxal ti uouoloc che vns) Bolear o jugar con bolos: baxal ti uouoloc che.

Baxal uacax; baxtah uacax: correr toros. (sfm)

Baxal: juguete. ¶ v baxal miztun: el jugete de los gatos. ¶ De aqui: v baxalech cħoo; v baxalech kuch: eres el juguete de los ratones y auras. Esto es: eres mala muger que todas a todos y anden a ti como ratones al pan y auras a la carne hedionda. (mtm)

Baxal: types of games:
vns) Bolear o jugar con bolos: baxal ti uouoloc che. vns) Boltear o trepar en juego: ppitil ppit. Bolteador así: ah ppitil ppit. vns) Boltear en juego que acen los indios: balak tux. Bolteando están así: balak tux u cahob. vns) Boltear en çierto juego de indios, y jugarle: kax muan, pik muan. Bolteador así: ah kax moan, ah pik moan.
vns) Juego de cañas, baile de los indios, y jugarle: hech. vns) Juego de palo, y jugarle: cucul che, ppi[z] lim tec. Jugador, q[ue] le juega: ah cucul che. vns) Juego de placer, de beras y no de solas palabras, y jugarlo: baxal cicij olal.

Baxal; tzootz: jugar o retozar. ¶ chanex ti baxal: no jugais. ¶ chan ti baxal: no juegue. ¶ baxal baxal a menyahex: de burla trabajáis. (sfm)

Baxalaan tanba: tocarse vnos a otros impudicamente. (mtm)

Baxalaan: cosa manoseada con las manos. (mtm)

Baxalba ems) tocarse impudicamente: bax-al-ba.

Baxalbil; baxaltzil: de barla. ¶ baxalbil (o) baxaltzil a beelex: de burla son vuestras obras. (sfm)

Baxaltah; choom than; pul choom; pul can; pulthan: burlar alguno por algún desastre o dar matracas. ¶ bax u chun a baxticen?: ¿porque te burlas de mi? (sfm)

Baxaltzil: cosa de burla o juego. (mtm)

Baxaltzil; baxalbil: de burla. (sfm)

Baxan cam) baxan? que es eso? porque? como es eso? pues para que? que hay?

Baxan: lo mesmo que balx xan. Vide supra. (mtm)

Baxan: ¿porque eso? (sfm)

Baxben: cosa de burla o juego. (mtm)

Baxic vns) Bruñir o batir papel, mantas y cosas así: bax, coh. ah ob. Bruñidor de estas cosas: baxab.

Baxlahi
h285 ti baxlahi patan te cetel ace, u pakte uchi yanile

Baxtabal
vns) Burlar de manos: baxtah. P[a]s[iv]o: baxtabal. vns) Correr toros: baxal bacas, baxtah bacas. Pas[iv]o: baxtabal bacas.
e580 ti u baxtabal yah belnalil cabi
e586 ti u baxtabal yah belnalil cabi

Baxtaben: cosa digno de ser menospreciada. (mtm)

Baxtabi
i158 baxtabi, mucluumtabi u uich

Baxtah ba: tocarse con tactos impudicos assi mismo. (mtm)

Baxtah cam) baxal, baxtah: v.n. jugar, divertirse, chancear, bromear, traveciar.
crm) yoth baxtah: 5: sobar o manosear.
ems) contratar: at, bax-t-ah, ppol-mal.
vns) Burlar de manos: baxtah. P[a]s[iv]o: baxtabal. vns) Correr toros: baxal bacas, baxtah bacas. Pas[iv]o: baxtabal bacas.

Baxtah cucutil: cometer pecado de molicios consigo mismo o con otro. (mtm)

Baxtah takin: usar del dinero. (sfm)

Baxtah uacax; baxal uacax; correr toros. (sfm)

Baxtah: burlar de alguno con malas obras y menospreciarle. (mtm)

Baxtah: contratar algo con las manos. (mtm)

Baxtah: contratar o traer entre las manos. ¶ bax u uil a takin ua matan a baxte: ¿que te aprovecha tu dinero sino lo contratas? (sfm)

Baxtah; cocintah: injuria, injuriar. (sfm)

Baxtah; cocintah; zatzah u zuhuyil: violar vírgen. (sfm)

Baxtah; yoth; bolon yoth; dzumezah: sobar, manosear, ablandar, madurar a pulgaradas. (sfm)

Baxten cam) baxten? porque? porque causa, razon, &?

Baxtic vns) Burlar de manos: baxtah. P[a]s[iv]o: baxtabal. vns) Correr toros: baxal bacas, baxtah bacas. Pas[iv]o: baxtabal bacas.
te534 ti yemel ahau cappel u poli baxtic
       yah belnalil cabobi

Baxtumen cam) baxtumen, baxtumenel: lo mismo que baltumen, baltumenel.

Baxtumenel cam) baxtumen, baxtumenel: lo mismo que baltumen, baltumenel.

Baxyaal cam) baxyaal: se varia con ten, tech. bajo la significacion de que me importa &. baxyalech: si por cierto, &.

Baxyalech cam) baxyaal: se varia con ten, tech. bajo la significacion de que me importa &. baxyalech: si por cierto, &.
cam) balyaalech, baxyalech: si por cierto, estas fresco, no lo creas.

Baxyalen cam) baxyaal: se varia con ten, tech. bajo la significacion de que me importa &. baxyalech: si por cierto, &.

Baxyalma cam) baxyalma? como no? por que no?

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section B - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page