Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 10-28-03

-pic – Pidzoy

-pic db) 8,000. Also countless. See also pic.
cam) pic: mil.
e434 ti yulel hun pic ti ax ti chibali,
      ti yulel canul ti chibali
f214 oxlahun pic dzac tu uuc u xocaan yahal cab
k011 tu haabil hunpic, hunbak, ca katun

Pic 1) db) 8,000. Also countless.
cam) pic: mil. cam) uac: sies. uac calab catac cakal pic: un millon.
sfm) Pic: ocho mil (número).
vns) Número mui grande, innumerable: pic dzaac .l. pic dzacab.
e434 ti yulel hun pic ti ax ti chibali,
      ti yulel canul ti chibali
f214 oxlahun pic dzac tu uuc u xocaan yahal cab
k011 tu haabil hunpic, hunbak, ca katun
rb075.002 u ledzci bin u ca cobol u na ti ix pic dzacab,
      ti ix ho dzacab
rb077.009 ti bin xot u cal tumen hun pic ti ku
rb154.004 ix pic tzab a na te ti caane

Pic 1a) db) in deity names:
Roys/Bac/138: Pap, or paap ("that which stings like chile"). Yucatán brown jay, Psilorhinus mexicanus vociferus, Cabot (Bull. Mus. Comp. Zool. Harvard [1916], Vol. L, p. 318). The colors red and white are probably only ritual terms; but it is harder to tell what is meant by "8,000 pap-jays." We are reminded of an idol in the form of a woman at Tahdziu, which was named Hun-pic-dziu ("8,000 cow-birds"). (Roys, Political Geography of the Yucatán Maya, 76). The pap-jay is cited in incantations for complaints associated with the kanpetkin-wasp and for expelling the placenta (MS 47, 50, 53, 55, 57, 61).
Roys/Bac/140: Ix tacay. Myozetes similis superciliosis, Bonaparte. Mexican large-billed tyrant, Couch’s kingbird (Bull. Mus. Comp. Zool., Harvard [1916], Vol. L, p. 133). In an incantation for a certain wasp-seizure we read of "8,000 tacay-birds" (MS pp. 47, 61). In another, we find it cited for the placenta (MS p. 179).
Roys/Bac/150: Hun-pic-ti-uoh ("8,000-uoh"). The uoh is not identified, but this expression is associated with the pap-jay, and I can recall hun-pic only as being associated with gods or bird names. Hun-pic-ti-uoh is cited in an incantation for the placenta (u pedzil ibin) (MS p. 178).
Roys/Bac/150: Hun-pic-ti-ku ("8,000-gods"). Apparently a figurative expression meaning all the countless deities. We are reminded of a god at Izamal named Hunpic-toc (Hunpic-tok) ("8,000-flints"), and of a deity at Tahdziu called Hunpic-dziu ("8,000-cowbirds) (Thompson, Maya Heiroglyphic Writing, 87; Roys, Political Geography of the Yucatecan Maya, 76). Hun-pic-ti-ku is cited in an incantation for a pathology of the breathing passages (u ziyan coc) (MS pp. 77-78).
rb061.010 zam in cħab hunpic ti pap, hunpic ti cħel
rb061.011 zam in cħab hun hunpic ti ix tacay
rb077.008 can kin bin cu lothic u uich hun pic ti ku
rb077.009 ti bin xot u cal tumen hun pic ti ku
rb178.005 zam tun bacin hunac hun pic ti ix uooh xani

Pic 2) cam) kulimpic: chinche. cam) pic: chinche voladora.
ebm) kulim-pic. see pic. (the local cimex. large bedbugs which fly.) ebm) pic, or ah-pic. the local cimex. large bedbugs which fly. (motul).
ems) chinche: kulim, pic.
mtm) Pic .l. ah pic: pronunciado breue; chinches grandes que buelan.
sfm) Pic; ox picil cuch: chinche de la tierra.
e270 batab och, batab cħamac, batab ah pic,
      ah dzudz, u dzutanil cahobi

Pic 3) cam) lotpic: fustan o enaqua sin labor. cam) pic, picil: eneguas, fustan. cam) tanamilpic: enagua de colores. cam) xecheb pic: cintura de mujer.
ems) enaguas cortas: cħiic-im teel pic. ems) enagua: pic.
mtm) Pic: naguas de indias qie les siruen de saya o faldellin ordinario para cubrir desde la cintura abaxo. ¶ pic bon: naguas assi pero pintadas, pero ya traidas y algo viejas. mtm) ah cħicimteel pic: faldicorta assi. mtm) ah pic: muger que viste naguas o saya, y tomase por qualquier muger.
sfm) Pic; bon: naguas.
vns) Alçar las aldas a la mujer: çil pic. al hombre: çil ex. vns) Alforça de bestido: momol. La alforça de su saya: u momol pic. vns) Cascabillo del capullo del algodón: u pic tanam. Secos estan los cascabillos de mi algodonar: cimen u pic in tanam, hac ich.
c096 u cħalamtic u pic
g271 ix ma pic dzul u kaba; ma paxi peten tumenelobi
i401 uay in zilic u pic tu ppul yoce
i404 he ix u zilic u pice, lay u dzilic u pache
i409 uay in pulic u pic yetel yipil tin tane
i413 he ix u pulic u pice yetel yipile,
      lay u thocol u kukmele
i514 16; mehene, ulez ten zaclah cħuplal, ueuel uak u pice
i545 zaclah cħuplalobe; ten ix bin lukzic u picoob yokole,
      ca tun in hante
i608 hach cichpam ix lokbayen;
      teni bin lukzic u pic yetel u buce
me001.071 lay licil u tokol tu haual kamaz can
      tu pic uinic lae
mr064.025 tokbil, haubal kamaz can tu pic uinic
mr421.003 ca tun pici cab tu zol tuk

Pic 4) vns) Aire hacer con mosqueador: ual .t. .l. pictah ti ual. Hazme así aire: ualten ti ual .l. picten. vns) Auentar o acer aire: ual .t. .l. picit.t. Auiéntanos o aznos aire: pic ton ti ual, ual ton ti ual. Auentar así el maíz: pictex ixim.

Pic 5) vns) Abalan[ç]arse, [arrojarse]: [ç]upul [.t.] ba .l. pi[c]cħin [.t.] ba.

Pic can ebm) pican. Certain large bugs which fiercely sting serpents. (motul)
vns) Abejón q[ue] mata una bíbora: kam pikah. Dicen [que] muere la víuora con la p[i]ca[dura] deste.
Roys/Bac/139: Pipican. The context calls for some fauna that is considered to be an irritant. Possibly the pic-can is meant Identified by Pacheco Cruz (Diccionario de la fauna yucateca, 217) as Magazoma elephas. This is a flying insect, six to ten centimeters long, injurious to cattle. "Certain large bugs, which, they say, fiercely sting serpents" (Motul Dict.). The pipican is cited in an incantation for inflamed gums (MS pp. 172-73).

Pic cħin ems) arrojar fuertemente: pic cħin.
mtm) Pic cħin.t.: tirrar o arrojar con fuerça o impetu, y despeñar o derribar despeñando.
sfm) Pic cħintah; pik cħintah; pom cabtah; tah cħintah; pul: arrojar con fuerza o ímpetu. ¶ pic cħinte nachile: arroja allá lejos.
vns) Arrojar con fuerça: pic chin tah, te. Pas[iv]o: pic chintabal.

Pic cħin ba mtm) Pic cħin ba: arrojarse o despeñarse o abalançarse. ¶ v pic cħintah vba ti cħeen: arrojose en vn pozo. ¶ pic cħin ba v cibah ca v chucah vlum: abalançose y cogio la gallina.
sfm) Pic cħin ba; pul ba; zom pul ba; zom pul ta ba: abalanzarse. ¶ pic cħintah u ba: abalanzóse. sfm) Pic cħin ba; pul ba; pul ba likul caanal: despeñarse.

Pic cħin.t.: tirrar o arrojar con fuerça o impetu, y despeñar o derribar despeñando. (mtm)

Pic cħinbil: cosa assi arrojada o tirada con impetu. (mtm)

Pic cħinil: ser assi arrojado. (mtm)

Pic cħintah; pik cħintah; pom cabtah; tah cħintah; pul: arrojar con fuerza o ímpetu. ¶ pic cħinte nachile: arroja allá lejos. (sfm)

Pic cħintah ti cab: derribar despeñando. (sfm)

Pic dzaac cam) picsaac, picsacab: innumerables, en gran numero.
mtm) Pic dzaac: numero grande; innumerable. ¶ pic dzaac vinic:
vns) Número mui grande, innumerable: pic dzaac .l. pic dzacab.
f214 oxlahun pic dzac tu uuc u xocaan yahal cab

Pic dzacab 1) mtm) Pic dzacab: de abolorio o de casta o de linage o generacion, o de muy atras. ¶ pic dzacab v talel Juan ti batabil tah colil, ti cristianoil, tah ciçinil thanil, ettz: de casta de linage, de abolorio, o de muy atras le viene a Juan el casicazgo, el ser labrador, el ser cristiano, el ser ydoletra, ettz.

Pic dzacab 1a) mtm) Pic dzacab .l. kilal cab: los muy viejos.

Pic Dzacab 1b) db) in deity names:
Roys/Bac/158: Tix Pic-dzacab. ("lady 8,000-" [or "countless-] generations"). Apparently a paraphrase of the familiar expression, bolon dzacab ("nine" or "many generation"), meaning "eternal." Cited in an incantation for the pathology of the breathing passages (u ziyan coc) (MS p. 75).
rb075.002 u ledzci bin u ca cobol u na ti ix pic dzacab,
      ti ix ho dzacab

Pic dzacab 1c) cam) picsaac, picsacab: innumerables, en gran numero.
mtm) Pic dzacab: idem. (Pic dzaac: numero grande; innumerable.)

Pic huun cam) pic-huun: libro, cuaderno manuscrito.

Pic tanam vns) Cascabillo del capullo del algodón: u pic tanam. Secos estan los cascabillos de mi algodonar: cimen u pic in tanam, hac ich.

Pic Tzab
Roys/Bac/157: Ix Pic-tzab ("lady 8,000-" [or "countless-] rattle.") Associated with other celestial phenomena and obviously referable to the snake-rattles-constellation called Tzab. Cited in an incantation for a fire (u thanil kak) (MS p. 154).
rb154.004 ix pic tzab a na te ti caane

Pican db) see pic can.
ebm) pican. certain large bugs which fiercely sting serpents. (motul)
mtm) Pican: vnas chinchas grandes que dizen pican reziamente a las culebras.
vns) Abejón q[ue] mata una bíbora: kam pikah. Dicen [que] muere la víuora con la p[i]ca[dura] deste.

Picbon cam) picbon: enegua tintada o de listas.

Piccħin db) For piccħin and the following entries involving piccħin see also pic cħin, etc. above.
vns) Abalan[ç]arse, [arrojarse]: [ç]upul [.t.] ba .l. pi[c]cħin [.t.] ba.
rb011.010 piccħin chankala,
      piccħin zuhuy ix chankala u zol can yah ual kak
rb012.010 piccħin kokob tok
rb058.010 piccħin bin xux dzocoob ti u na
rb058.011 piccħin bin dzacal mo, pasis mo
rb059.010 piccħin bin u zuhuy chachab ix uuc metlah ahau
rb064.013 piccħin bin tumen hun zipit caan,
      ix hun zipit muyal

Piccħinil
rb073.001 lay bin oc tu pach uich
      u piccħinil bin chan kaz nen
rb073.002 lay bin oc tu uich u piccħinil bin zac bob ti
rb073.003 lay bin oc tu pet u uich
      piccħinil bin zacal lukub, chacal lukub ti
rb073.004 lay bin oc tu caanal co, tu cabal co
      piccħinil bin cabil kan tun ti

Piccħint
rb008.003 piccħinteex to ceex cantul ti ku,
      ceex cantul ti bacabe
rb053.002 teex piccħinte u lubul bin tu chi kaknab
rb062.013 in piccħinteex tan yol caan, ix tan yol metnal
rb062.016 in piccħinteex tan yol metnal
rb125.010 piccħinteex bin pach caan lakin,
      pach caan chikin
rb131.004 tec cħuyen tech, in piccħintech tan yol kaknab
rb160.011 piccħintech bin yicnal zaba yol ti chuen
rb166.001 piccħintech bin ichil chacal tok, zacal tok,
      ekel tok, kanal tok

Piccħintabal
vns) Arrojar con fuerça: pic chin tah, te. Pas[iv]o: pic chintabal.
rb029.001 uchic zihil,
      u piccħintabal bin icnal chac pauahtun chac
rb029.009 ci bin yalabal
      u piccħintabal bin icnal ix hun ahau
rb036.006 u piccħintabal tu pach caan chikin
      tu hol yotoch ek pauahtun
rb056.006 u piccħintabal bin tan yol caan
rb103.003 ix piccħintabale chee pach caan xaman be chee

Piccħintabi
rb073.006 ti ix bin piccħintabi tu --- hol chac hol

Piccħintah
vns) Abalan[ç]arse, [arrojarse]: [ç]upul [.t.] ba .l. pi[c]cħin [.t.] ba. vns) Arrojar con fuerça: pic chin tah, te. Pas[iv]o: pic chintabal.
rb177.004 ca tin piccħintah ichil u homtanil itzam cabe
rb179.010 cech tin piccħintah ichil u homtanil itzam cab

Piccħintah ba vns) Abalan[ç]arse, [arrojarse]: [ç]upul [.t.] ba .l. pi[c]cħin [.t.] ba.

Piccħinte ba vns) Abalan[ç]arse, [arrojarse]: [ç]upul [.t.] ba .l. pi[c]cħin [.t.] ba.

Piccħinte vns) Arrojar con fuerça: pic chin tah, te. Pas[iv]o: pic chintabal.

Piccħintic vns) Abalan[ç]arse, [arrojarse]: [ç]upul [.t.] ba .l. pi[c]cħin [.t.] ba. vns) Arrojar con fuerça: pic chin tah, te. Pas[iv]o: pic chintabal.

Picdzoy ebm) pixoy. This may be the legendary pidzoy, or picdzoy tree, which the gods planted to commemorate the deluge which destroyed the world.

Picil 1) db) numerous, from pic = 8,000.
cam) picil: multitud.
a327 bay hoppci tin dzibtah ti picil huun lae
a706 u picil huunil u yahal cab tiob
a709 tumenel lic u xocicoob tu picil huunil katun
f129 lay picil huunoob lae; lay picil thanoob lae
c 015.003 u ah picil cahoob,
      yah dzudzil otzil mazeualoob lae
c 018.020 oxlahun bak u bakal u piciloob

Picil 2) db) slip, the skirt-like white undergarment, from pic = slip.
cam) pic, picil: eneguas, fustan.

Picil cah
c 015.003 u ah picil cahoob,
      yah dzudzil otzil mazeualoob lae

Picil huun mtm) Picil huun: libro o volumen o tomo de libro, cartapacio o quaderno.
sfm) Picil huun: cartapacio, volúmen, cuaderno, tomo de libro.
vns) Cartapacio: picil huun. vns) Cuaderno de libro o cartapaçio: picil huun, yit huun.
a327 bay hoppci tin dzibtah ti picil huun lae
a706 u picil huunil u yahal cab tiob
a709 tumenel lic u xocicoob tu picil huunil katun
f129 lay picil huunoob lae; lay picil thanoob lae

Picil kab mtm) Picil kab: el manvasio que no ha negociado nada, y va o viene dando braçadas. ¶ picil kab v talel Juan; manan v kuch, mabal v cibah: braceando viene Juan; no trae carga, no ha negociado nada.
vns) Bracear o menear el braço: picil kab, picix kab.

Picil oc than: hablar meneando los pies y jugando con ellas, y despreciar meneando los pies y diziendo "no se me da nada." (mtm)

Picil than
f129 lay picil huunoob lae; lay picil thanoob lae

Picit cam) picit, picitil: abanico, aventador. cam) picit, pictah: aventar, soplar con abanico.
ems) aventador: picit-il. ems) mosqueador: ual, picit-il. ems) aventar granos: picit.
mtm) Picit; pictah, picte: auentar o hazer viento o limpiar assi maiz, trigo, frisoles, y qualquier grano o otra cosa. ¶ pictex yaxcach:
sfm) Picit; picitah; zalat: aventar, hacer viento. sfm) Picitah; picit; zalat: aventar, hacer viento. ¶ picte buul: avienta los frijoles.
vns) Auentar o acer aire: ual .t. .l. picit.t. Auiéntanos o aznos aire: pic ton ti ual, ual ton ti ual. Auentar así el maíz: pictex ixim. vns) Bracear o menear el braço: picil kab, picix kab.

Picit be sfm) Picit be (ah -); ah chuc be; ah ppix ich: vela de guarda. sfm) Picit be (ah -); ah ilmah luum: corredor de campo. sfm) Picit be (ah—); zabin be: espía, atalayador.

Picit hadz vns) Aporrear o apalear las cañas secas del maíz para haçer milpa: picit hadz .t.

Picit hadztic vns) Aporrear o apalear las cañas secas del maíz para haçer milpa: picit hadz .t.

Picit yax cach ti ual: mosqueador. (sfm)

Picitah; picit; zalat: aventar, hacer viento. ¶ picte buul: avienta los frijoles. (sfm)

Picitil cam) picit, picitil: abanico, aventador.
ems) aventador: picit-il. ems) mosqueador: ual, picit-il.
mtm) Picitil: mosquedor o auentador.

Picix kab vns) Bracear o menear el braço: picil kab, picix kab.

Picix kab.t. sfm) Picix kabtah; titicħ kabtah: dar de mano menospreciando, bracear.
vns) Bracear o menear el braço: picil kab, picix kab.

Picix octah: arrojar (con el pié) menospreciando. ¶ picix octe midztun la: arroja este gato con el pié. (sfm)

Picliz cam) picliz: muchos, sin numero, v.g. picliz pixanob cu lubul ti metnal yoklal tzucyahil: muchas almas se van al infierno por la lujuria.
mtm) Picliz: muchos sin cuento. ¶ picliz v benel metnal:

Picliz nok: manta pequeña. (sfm)

Piclizhal: hazer assi muchos. (mtm)

Pictah cam) picit, pictah: aventar, soplar con abanico.
sfm) Pictah: limpiar maíz aventandolo al aire.
vns) Aire hacer con mosqueador: ual .t. .l. pictah ti ual. Hazme así aire: ualten ti ual .l. picten.

Pictah ti ual vns) Aire hacer con mosqueador: ual .t. .l. pictah ti ual. Hazme así aire: ualten ti ual .l. picten.

Pictah yax cach ti ual: ojear moscas con mosqueador. (sfm)

Pictamba
c484 yetel u hach pictamba ah uucte cuy,
      yetel ah chacmitan cħoc

Pictan cam) pictanil: muchedumbre.
mtm) Pictan: mucho o muchos. ¶ pictan v bal inba ti uotoch: mucha hazienda tengo en mi casa. ¶ pictan vinicob .l. v pictanil vinicob: muchos hombres; mucha gente.
sfm) Pictan; bakal; yubul: rebaño, muchedumbre. ¶ u pictanil uinicob; yubul che uinic: muchedumbre de gente.
j320 hun dzal pictan u binel tzutzuc chac

Pictanil cam) pictanil: muchedumbre.
mtm) Pictanil: muchedumbre.

Picte
rb114.011 ek picte in uayazba ca tin kamah u kinam kak lae

Pictic vns) Auentar o acer aire: ual .t. .l. picit.t. Auiéntanos o aznos aire: pic ton ti ual, ual ton ti ual. Auentar así el maíz: pictex ixim.
rp149 cin pictic cin cħocħic tu zuhuy cabecera
rp171 te xan cin miztic ikal
      cin pictic cin huztic cin xotic
rp210 ten cin miztic, ten cin pictic, ten cin cħocħic,
      ten cin uacħic
rp227 cin pictic cin huztic cin pulic
      tu pul kin tu pul akab
rp294 cin uacħic cin miztic cin pictic cin puztic
      cin xotic yetel zipit che

Picul db) numerous. See picil.
Roys/Chu/66: He commanded the numerous army
Roys/Chu/76: Whereupon a numerous army was seen.
h083 lay mektanmail u picul katun
h347 ca ilabi u picul katun tiob

Piculakakla db) a corn gruel drink reported by Landa made from roasted corn. See pinol, kah.
Landa/Rel/64: Sacaban de casa de este principal, al camino para los señores y sacerdotes, una bebida hecha de cuatrocientos quince granos de maiz tostados que llaman piculakakla (pinol?, kah?), y bebían todos de ella; llegados a la casa del principal, ponían esta imagen frente a la estatua del demonio que allí tenían, y asi le hacían muchas ofrendas de comidas y bebidas, de carne y pascado, y repartían estas ofrendas a los extranjeros que allí se hallaban, y daban al sacerdote una pierna de venado.

Piczac (See pic dzaac above.) cam) picsaac, picsacab: innumerables, en gran numero.

Pich 1) cam) pich, pichah: vaciar licor de cantaro, sacar espina del cuerpo, castrar miel.
ems) derramar: yal, lal-ah, uec, tox, baac, nix, noc, pich.
mtm) Pich.ah,ib: echarse alguna vasija o ser echado o vertiendo cosas liquidas poco a poco. ¶ Item: sacar la espina con afiler, ettz.
sfm) Pich: derramar cosa que cae poco a poco como aceite.

Pich 2) cam) pich, pichah: vaciar licor de cantaro, sacar espina del cuerpo, castrar miel.
vns) Castrar colmenas: [pich cab, dzodzop che cab, pudz che cab]. vns) Castrada colmena: pichan cab, dzodzop chean [cab], pudz chean cab. vns) Castrar las colmenas requiriéndolas: ilmah cab, ilmah u kabil cab. vns) Castraçon de colmenas, [e]l tiempo de castrallas: u kin pich cab. vns) Cosecha de miel: ilmah cab, pich cab. De frisoles: u kin ux buul.

Pich 3) cam) pich, pichah: vaciar licor de cantaro, sacar espina del cuerpo, castrar miel.
ems) sacar espina con alfiler: pich.
sfm) Pich; puch: horadar punzando para sacar materia. ¶ pechi (?); podz: esprímelo.

Pich 4) ebl) Calliandra portoricensis. pich.
nel) Enterolobium cyclocarpum (Jacq.) Griseb. - legum.: pich (guanacaste, orejon) -- mad., med.
k279 uay dzitil pich, uay dzitbalche
mr043.005 ma u hach tattal mix u hach hacħtal catul
      yetel u lolol pich
mr319.004 ca a cħa u ui pich yetel xicin ceh

Pich 4a) db) in plant names:
nel) aeschynomene fascicularis cham. et schlechtendal - legum.: cabalpich (pegapega) -- forr., med. nel) calliandra grisebachii standley - legum.: cabalpich, uaylaaldzac, xyalahdzac, yalahdzac. nel) desmanthus virgatus (l.) willd.: - legum.: cabalpich, cambapich.

Pich 5) mtm) ah pich, ek pich: negro de guinea.

Pich cab mtm) Pich cab.t.: castrar colmenas punçando y horadando las bexiguillas en que esta la miel.
sfm) Pich cab; ilmah cab; padz chetah: castrar colmenas. ¶ a pichah ua a cab: ¿por ventura has castrado tu colmena?
vns) Castrar colmenas: [pich cab, dzodzop che cab, pudz che cab]. vns) Castrada colmena: pichan cab, dzodzop chean [cab], pudz chean cab. vns) Castrar las colmenas requiriéndolas: ilmah cab, ilmah u kabil cab. vns) Castraçon de colmenas, [e]l tiempo de castrallas: u kin pich cab. vns) Cosecha de miel: ilmah cab, pich cab. De frisoles: u kin ux buul.

Pichaan cab vns) Castrar colmenas: [pich cab, dzodzop che cab, pudz che cab]. vns) Castrada colmena: pichan cab, dzodzop chean [cab], pudz chean cab. vns) Castrar las colmenas requiriéndolas: ilmah cab, ilmah u kabil cab. vns) Castraçon de colmenas, [e]l tiempo de castrallas: u kin pich cab.

Pich.ah,ib: echarse alguna vasija o ser echado o vertiendo cosas liquidas poco a poco. ¶ Item: sacar la espina con afiler, ettz. (mtm)

Pichah cam) pich, pichah: vaciar licor de cantaro, sacar espina del cuerpo, castrar miel.

Piche nel) achyranthes aspera l. - amara.: zacpayche (zorrillo blanco), zacpiche, xzacpayche, xzacpiche.

Pichhal: verterse cosa liquida. (mtm)

Pichi ebl) psidium guajava l. pichi, kolok, chac-pichi.
ebm) chac-pichi. probably psidium guajava l. lit. red pichi. this appears to be the guayaba colorada.
ems) guayabo: pach-i.
nel) psidium guajava l. - myrta.: coloc, pachi, pichi -- com., cult., med.
vns) Cargar[se] el árbol de fruta, [espigas de maíz o guayabas]: ppochmal uich, ppochmal uah, pachi.
mr003.015 ua mae u le pichi chac
mr099.003 u motz chac pichi, u boxel u pach chac ya
mr105.002 ca a cħa u uich op ua u le zuhuy op
      ua ix u uich pichi
mr183.002 ca a cħa u le pichi che
mr263.004 chiople, chichibe, chiceh yetel ich huh,
      chiabal yetel chacil pichi

Pichi che ebm) pichi-che. psidium sartorianum niedenzu. calucorectes mexicanum berg.
nel) psidium sartorianum (bergius) nied. - myrta.: pichiche. nel) psidium yucatanense lundell - myrta.: pichiche.
mr173.005 ua mae chac x- pichi che

Picħ 1) cam) picħ: tordos cantores.
ebm) picħ, or picħum. dives dives. pueblo blackbird. certain little thrushes of this land.
mtm) Picħ; picħum:} vnos tordillos pequeños desta tierra. ¶ bech picħum .l. yan v yaah picħum tech: eres como estos tordillos; tienes su condicion; eres gran bailador, parlero, y entonado.
sfm) Picħ; picħum: (otro tipo de) tordo.
j355 zinic, dziu, kau, picħ, ix pucil

Picħ 1a) mtm) ah picħ kal ak, ah picħ kal chi, ah pipicħ ak, ah pipicħ chi: baladron que habla mucho.

Picħ 2) cam) picħ: presas o pedazos pequeños de carna, trozos de ella.
vns) Boca o pedaço peq[ue]ño: picħ.

Picħ kal ak mtm) ah picħ kal ak, ah picħ kal chi, ah pipicħ ak, ah pipicħ chi: baladron que habla mucho.
vns) Bachiller, resabido y boquirroto: ah pich kal ak .l. ah pich kal chij. vns) Balandrón y parlero: ah lilon, ah can cab chij, ah çacach than. vns) Balandrón que de todos diçe: kak chij, kak chij ach. vns) Balandrón y deslenguado: ah picħ kal ak. vns) Balandronear o baladrar: picħ yah ak, picħ yah chij. vns) Boquirroto, deslenguado: picħ kal chij, picħ kalac chij.

Picħ kal chi mtm) ah picħ kal ak, ah picħ kal chi, ah pipicħ ak, ah pipicħ chi: baladron que habla mucho.
vns) Bachiller, resabido y boquirroto: ah pich kal ak .l. ah pich kal chij. vns) Balandrón y parlero: ah lilon, ah can cab chij, ah çacach than. vns) Balandrón que de todos diçe: kak chij, kak chij ach. vns) Balandrón y deslenguado: ah picħ kal ak. vns) Balandronear o baladrar: picħ yah ak, picħ yah chij. vns) Boquirroto, deslenguado: picħ kal chij, picħ kalac chij.

Picħ yah ak vns) Balandrón y parlero: ah lilon, ah can cab chij, ah çacach than. vns) Balandrón que de todos diçe: kak chij, kak chij ach. vns) Balandrón y deslenguado: ah picħ kal ak. vns) Balandronear o baladrar: picħ yah ak, picħ yah chij.

Picħ yah chi vns) Balandrón y parlero: ah lilon, ah can cab chij, ah çacach than. vns) Balandrón que de todos diçe: kak chij, kak chij ach. vns) Balandrón y deslenguado: ah picħ kal ak. vns) Balandronear o baladrar: picħ yah ak, picħ yah chij.

Picħicnac; lolopp; momoth; xaxak u pol: desmelenado. (sfm)

Picħil chi; picħkalac u chi; picħim chi; ppe chi ach; ma chucben u chi: desbocado lenguaraz. (sfm)

Picħil chij achil: aquella demasia en hablar. (mtm)

Picħil chij; picħil chij ach:} baladron, hablador, deslenguado, y boquiroto. (mtm)

Picħkal aak; picħkal chij:} el deslenguado assi. (mtm)

Picħkal chi; in atan u mukub than: picudo. (sfm)

Picħkalac aak; picħkalac chij:} lo mismo, y el bachiller resabio picudo. (mtm)

Picħkalac chi vns) Boquirroto, deslenguado: picħ kal chij, picħ kalac chij.

Picħkalac u chi; picħkal chi: boquiroto, desvergonzado. ¶ baci u picħkalancil a chi: si no fuera desvergonzado. (sfm)

Picħkalac: el jugueton que anda jugando con mugeres. (mtm)

Picħkalancil: andar jugando con mugeres. (mtm)

Picħum cam) picħum: una especie de tordos.
ebm) picħ, or picħum. dives dives. pueblo blackbird. certain little thrushes of this land.
ems) tordos pequeños: picħ-um.
sfm) Picħum; picħ: (otro tipo de) tordo.
i327 ca u talez ten hun xuxac picħum
i330 he ix u picħum lic u katice

Pidz 1a) db) cotton. See also taman, tanam.
nel) gossypium barbadense l. - malva.: h-taman, pidz, taman (algodon, algodonero) -- med., text. nel) gossypium hirsutum l. - malva.: h-taman, pidz, pidzitaman (algodon, algodonero) -- cult., text.
vns) Capullo de algodón, abierto o por abrir: ox; yoxil tanam. vns) Capullo de algodón y qualquier flor o rosa: topp. vns) Capullos de algodón: ukte tanam. Que salen en el tronco: u kitz moc.
Landa/Rel/67: Las miserias que temían este año, si eran negligentes en estos servicios, eran desmayos y amortecimientos y mal de ojos; teníanlo por ruin año de pan y bueno de algodón (pidz, tanam, taman). Este año en que la letra dominical era Ix (Hiix) y reinaba el bacab Zaczini (Ah Zac Dziu) tenían por ruin año porque decían que habían de tener en él muchas miserias como gran falta de agua y muchos soles, los cuales habían de secar los maizales, de lo que les seguiría gran hambre, y del hambre hurtos, hurtos de esclavos y vender a los que los hiciesen. De esto les vendrían discordias y guerras entre sí propios o con otros pueblos. También decían que habría mudanza en el mando de los señores o de los sacerdotes por razón de las guerras y las discordias.
mr039.004 ca a too ti pidz ca a dza tu cucutil
mr186.010 cu dzocole ca a dzol pidz tu xicin
mr200.005 zanzame ca a lukez yetel pidz tu ni cħilib
mr203.011 ua yan bak tu uich amal
      ca bin dzabac tu uiche teppbil yetel pidz
mr387.007 ca a hiixcayte, ca a too ti pidz, ca a dza tu co
vb142.007 he tun bacin chee pidzil pidz teex to,
      pokol pok teex to

Pidz 1b) db) to card cotton.
cam) pidz, pidzah: desmotar, cardar lana o algodon.
ems) desmotar algodon: pidz.
mtm) Pidz.ah,ib: desmotar o carmenar algodon. ¶ pidz a tanam .l. pidzbil a cib ta tanam: desmota tu algodon. ¶ pidznech va ti Domingo: has desmotado en Domingo? mtm) Pidz: lo desmotado. ¶ cex a pidz tanam: que es del algodon que has desmotado? mtm) Pidz: deshilar lienço. mtm) ah pidz: el que o la que desmota algodon o lana.

Pidz bet mtm) Pidz bet: alquilarse desmotar. ¶ pidz bet cacao, ixim, ettz: alquilarse a desmotar a trueque de cacao, maiz, ettz.
vns) Alquilarse la mujer para escarmenar algodón: pidz bet. Para hilar: kuch bet. Para tejer: çaa bet.

Pidz oc vns) Armadillo, animal conosido: ibach, ix uech, dziliz, thon co. Armadillo de carne ponçoñosa, que mata si le comen: ix pidz oc. Armadillos mui ponço[ñ]osos, que mueren mui de ordinario los q[ue] los comen: ix thit[h] ocil.

Pidz ppupp: deshilar lienzo. (sfm)

Pidz tanam sfm) Pidz tanam: desmotar algodón.
vns) Algodón por desmotar: ixma pidz tanam, ma pidzaanil, ma pidzbil.

Pidz.ah,ib: desmotar o carmenar algodon. ¶ pidz a tanam .l. pidzbil a cib ta tanam: desmota tu algodon. ¶ pidznech va ti Domingo: has desmotado en Domingo? (mtm)

Pidzaanil vns) Algodón por desmotar: ixma pidz tanam, ma pidzaanil, ma pidzbil.

Pidzah cam) pidz, pidzah: desmotar, cardar lana o algodon.

Pidzan: algodon que esta desmotado o carmenado. (mtm)

Pidzbil mtm) Pidzbil: acento en la primera; ser desmotado. ¶ hetun tu hoppol v pidzbil tanam tumen cħuplale: y encomendo a ser desmotado el algodon por las mugeres. mtm) Pidzbil: lo desmotado.
vns) Algodón desmotado: pidzbil. Pas[iv]o: pijdzil.

Pidzil taman nel) gossypium hirsutum l. - malva.: h-taman, pidz, pidzitaman (algodon, algodonero) -- cult., text.

Pidzil mtm) Pijdzil: ser desmotado.
vns) Algodón desmotado: pidzbil. Pas[iv]o: pijdzil.

Pidzoy ebm) pixoy. This may be the legendary pidzoy, or picdzoy tree, which the gods planted to commemorate the deluge which destroyed the world.
tf183 lay ek imix che culic ek tam pidzoy

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section P - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page