Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 10-28-03

Pop – Pozolil

Pop 1) db) mat made of woven reeds or grass. Today this is normally pronounced poop, and in the colonial dictionary the spelling tends more towards poop. See poop above.
cam) poop: estera, petate, tapete. cam) zelpop: petate pintado.
ems) ensancharse: coch-h-al, poop. ems) petate: poop.
mtm) ac hithbil pop: petate labrado como conchas de tortuga. mtm) ah hol pop: principe del combite. item, el casero dueño de la casa llamada popol na donde se juntan a tratar cosa de republica etc.
vns) Asiento de rreyes o señores: cuch, poop, dzam. Está el rrey asentado en su asiento: culaan ahau tu dzam, tu poop. Quando biniere n[uest]ro R[edent]or en el asiento de su mag[est]ad: he ca bin huluc cah Lohil tu dzamil u tepal, tij tun u xtic u kin balcahe. vns) Junco de que se hazen petates: poop. Las ojas o ramas [del junco]: u cheil poop. vns) Junco grueso y largo: bohlom poop, ix bohlom poop.
c203 tu kin u hel pop, u hel dzam
c214 tu kin u lukul yala pop, yala u luch, yala u lac
c223 lay u kinil yokotba ahau tun, ah ni pop, ah ni toc,
      ah mazuy
c323 ca bin emom pope, emom dzame, tu yoxlahunpiz tun uale
d163 zauin tu pop, zauin tu dzam
d375 mucchahom tumen ah tem pop, ah tem dzam
e087 he ix halach uinicoob; ah ca kin dzamoob,
      ah ca kin popoob
e142 ti ix hun molhi cahi ti tzucentzucil ti u hol u popobi
f223 ti ca tali u tzol yol pop
i138 ti ix u kubul u pop yetel u dzam tiob xani
i157 lay u pop yetel u dzam
td375 mucchehanob tumen ah ten dzam ah ten popobe

Pop 1a) db) the first month of the Mayan year which nominally falls on July 16.
ems) meses, nombre de: pop, uo, zip, zotz, zec, xul, yaxkin, mol, chen, yax, zac, ceh, mac, kankin, muan, pax, kayab, cumku.
Landa/Rel/88: El primer día de Pop es el primero del primer mes de los indios; era su año nuevo (tumben haab, tumbul haab) y, entre ellos, fiesta muy celebrada porque era general y de todos; y así todo el pueblo junto, hacía fiesta a todos los ídolos. Para celebrarla con más solemnidad, renovaban en este día todas las cosas de su servicio, como platos, vasos, banquillos, y la ropa vieja y las mantillas en que tenían envueltos a los ídolos. Barrían sus casas y la basura y los trastos viejos echábanlos fuera del pueblo, al muladar, y nadie, aunque los hubiese menester, los tocaba. Para esta fiesta comenzaban un tiempo antes a ayunar y abstenerse de sus mujeres los señores, el sacerdote y la gente principal y los que más (así) lo querían por su devoción, según les paracía, que algunos comenzaban tres meses antes, otros dos, y otros como les parecía, pero ninguno menos de trece días; y en estos trece días añadían a la abstinencia de la mujer no comer en los manjares ni sal ni pimienta, lo que era tenido entre ellos por gran penitencia. En este tiempo elegían (a) los oficiales chaces para ayudar al sacerdote, y éste aparejaba muchas pelotillas de su incienso fresco en unas tablillas que tenían los sacerdotes; incienso que los abstinentes y ayunantes quemaban a los ídolos. Quienes comenzaban estos ayunos no osaban quebrantarlos porque creían que les vendría algún mal en sus personas o casas.
Venido, pues, el año nuevo (tumben haab), se juntaban todos los varones en el patio del templo, solos, porque en ningún sacrificio o fiesta que en el templo se hacía habían de hallarse mujeres, salvo las viejas que habían de hacer sus bailes. En las fiestas que hacían en otras partes podían ir y hallarse las mujeres. Aquí iban limpios y galanos de sus unturas coloradas, y quitado el tizne negro de que andaban untados cuando ayunaban. Congregados todos y con muchos presentes de comidas y bebidas, y mucho vino que habían hecho, purgaba el sacerdote el templo sentándose en medio del patio, vestido de pontifical, (teniendo) cerca de sí un braserito y las tablillas del incienso. Sentábanse los chaces en las cuatro esquinas y tiraban un cordel nuevo de uno a otro lado, dentro del cual habían de entrar todos los que habían ayunado para echar al demonio. Echado el demonio, todos comenzaban sus devotas oraciones y los chaces sacaban lumbre nueva; quemaban el incienso al demonio y el sacerdote comenzaba a echar su incienso en el brasero, y venían todos por su orden, comenzando con los señores, a recibir incienso de la mano del sacerdote, lo cual él les daba con tanta mesura y devoción como si les diera reliquias, y ellos lo echaban poco a poco en el brasero aguardando hasta que se hubiese acabado de quemar. Después de este sahumerio, comían entre todos los dones y presentes, y andaba el vino hasta que se hacían unas cubas: y este era su año nuevo y servicio muy acept(ado) por sus ídolos. Había después algunos otros que dentro de este mes de Pop celebraban esta fiesta por su devoción (y) con sus amigos y con los señores y sacerdotes, que sus sacerdotes siempre eran los primeros en sus regocijos y bebidas.
a603 cauac tu hunte pop u ah cuch haab

Pop 1b) nel) scripus validus vahl - cyper.: halal, zay, ucheel-poop (cañuto) -- art., med. nel) typha angustifloia l. - typha.: poop, puh (espadaña) -- art.
mr308.002 u dzacale u canil pop, u canil dzay can,

Pop chakan ems) campo raso: poop chakan.

Pop che ebm) pop-che. lit. mat-tree.
nel) scripus validus vahl - cyper.: halal, zay, ucheel-poop (cañuto) -- art., med. nel) typha angustifloia l. - typha.: poop, puh (espadaña) -- art.
mr307.005 omanzabil yetel niax, popche

Pop hol chan
g251 ho ahau paxci u cab yahau ah itzmal;
      kinich kak mo yetel pop hol chan

Pop te ems) puente: pop te, beche.

Pop te: puente o ponton de madera. (mtm)

Popche
mr307.005 omanzabil yetel niax, popche

Popil
k103 tuux yan u popil nail bel ah miatz hunab kui
k140 dzoc ix ppit tun cu bin u kuchul
      tu tan le popil na yum ahau can

Popil na
k140 dzoc ix ppit tun cu bin u kuchul
      tu tan le popil na yum ahau can

Popo chek mtm) Popo chek.t.: hollar, pisar, acocear, matar a coces. mtm) ah popo chek box co: lo mismo que ah opp chek box co: malo.
sfm) Popo chek: matar con los piés, calzar, acocear. sfm) Popo chektah; po chektah; bil chektah; hac chektah; haha chektah; ji chektah; dzadza chektah: pisar, hollar.
vns) A moro muerto, gran lançada: ua cimen balame licna u popochektabal tumen cħo.

Popo chek box co mtm) ah popo chek box co: lo mismo que ah opp chek box co: malo.

Popo chek.t.: hollar, pisar, acocear, matar a coces. (mtm)

Popo chektah; po chektah; bil chektah; hac chektah; haha chektah; ji chektah; dzadza chektah: pisar, hollar. (sfm)

Popo loc db) roiling boil, from loc = to boil.

Popoc xik; poclancil; hahau xik; popcancil: alear el ave como cuando quiere volar. (sfm)

Popochektabal vns) A moro muerto, gran lançada: ua cimen balame licna u popochektabal tumen cħo.

Popochektabi
vns) A moro muerto, gran lançada: ua cimen balame licna u popochektabal tumen cħo.
mtm) ah popo chek box co: lo mismo que ah opp chek box co: malo.
i159 popochektabi tu uich luum, bibilyabi tu chochopay

Popochektah
mtm) ah popo chek box co: lo mismo que ah opp chek box co: malo.
i431 ti kin tu popochektah c’ yum yax halach uinic lae

Popoci; uli: lavar de prisa. (sfm)

Popodzci; hoholci; dzaacnac: lodazar. (sfm)

Popol mtm) ah hol pop: principe del combite. item, el casero dueño de la casa llamada popol na donde se juntan a tratar cosa de republica etc.
rb212.004 zac tah kayum ik, chac tah kayum ik,
      tah popol kayum zac tah ik
rb212.005 tah popol kayum ik zac lahun humun

Popol na ems) casa comunal: po-pol na.
mtm) Popol na: casa de comunidad donde se juntan a tratar cosas de republica, y a enseñarse a bailar para alguna fiesta del pueblo. mtm) ah hol pop: principe del combite. item, el casero dueño de la casa llamada popol na donde se juntan a tratar cosa de republica etc.

Popola
h212 ti mozon; popola ti haylic u pop katuni
h215 ti macal; popola ti tzolahoob u pop katuni
h224 popola tu nohol zinanche

Popolal
rb022.007 icnal bin kin popolal tun

Popot vns) Abrirse la tie[rr]a: ppachahal u chij luum. Abrióse la tie[rr]a y t[r]agóles el Infierno, como a Datán y Abirón: ppachahi u chij luum ca popot lukiob tumen Mitnal, ti bay u cibahob Datan [yetel Abiron].

Popot luk vns) Abrirse la tie[rr]a: ppachahal u chij luum. Abrióse la tie[rr]a y t[r]agóles el Infierno, como a Datán y Abirón: ppachahi u chij luum ca popot lukiob tumen Mitnal, ti bay u cibahob Datan [yetel Abiron].

Popotci: cosa deleznable o resbalosa. ¶ popotci be: (mtm)

Popothal: deleznarse, escabullirse, y escaparse como dentre las manos. ¶ popothi tin kab: escabulloseme dentre las manos. (mtm)

Popox db) see ppoppox.
vns) Aspera cosa al tacto: poxpox u talal. Aspereça así: poxpoxil.

Popox ik: revoltear. (sfm)

Popoxil db) see ppoppoxil.
vns) Aspera cosa al tacto: poxpox u talal. Aspereça así: poxpoxil.

Popoz mtm) ah popoz ich: descolorido en el ojo. ix popoz si es muger.
vns) Blanquecino, descolorido: poz ich. Blanqueçino está Juan: poz, popoz u uich Ju[an].

Popoz ich mtm) ah popoz ich: descolorido en el ojo. ix popoz si es muger.
vns) Blanquecino, descolorido: poz ich. Blanqueçino está Juan: poz, popoz u uich Ju[an].

Poptan sfm) Poptan; babacnac; cooch; cooch baben; homocnac: ancho.
vns) Ancha cosa, larga y espaçiosa: poop tayen .l. poop than. Mui espacios[o] y mui ancho es al prinçipio el camino del Infierno: be bee tal Mitnale hach poop tan tu hoppol.

Poptantah vns) Acudir todos a alguna obra: pop tan .t. Acudi[d] todos a la iglessia: poptentex yotoch ku, yotoch cah.

Poptayen vns) Ancha cosa, larga y espaçiosa: poop tayen .l. poop than. Mui espacios[o] y mui ancho es al prinçipio el camino del Infierno: be bee tal Mitnale hach poop tan tu hoppol. vns) Canpo raso o llano, como vega: chakan, tan poopien chakan.

Popte ebm) popte. lit. a wooden bridge or pontoon.
ems) puente: pop te, beche.

Popte ik ak
mr179.009 max ic, yetel popte ik ak

Popyen vns) Canpo raso o llano, como vega: chakan, tan poopien chakan.

Pot 1) db) verb root: to drill, to bore, to perforate.
cam) pot, ah: agujerar, taladrar, barrenar.
ems) penetrar: pot. ems) sacar ojos: pot ich.
vns) Agujereada, como olla o ropa: potocnac. Agujereada está mi olla: potocnac in cum.
mr017.005 ca tun a pot lay he hunten yukice
mr376.005 ca tun a pot dzedzetac u hol he

Pot 2) db) very. pot akab = middle of the night. pot chacaan = very apparent. pot manan okol = comparative adverb, from pot = very, manaan = passed, and okol = on top of, above.
ems) aumentativo a palabra pospuesta: pot.
mtm) Pot: en composicion; aumenta. ¶ pot chacan, pot hokan: muy patente y manifiesto. ¶ pot çaçil: muy claro. ¶ pot malel: ettz.
sfm) Pot; hach; pot manan; tichan: mucho, demasiado. ¶ pot mal hanal; num nahancil: comer demasiado.
vns) Abrirse la tie[rr]a: ppachahal u chij luum. Abrióse la tie[rr]a y t[r]agóles el Infierno, como a Datán y Abirón: ppachahi u chij luum ca popot lukiob tumen Mitnal, ti bay u cibahob Datan [yetel Abiron]. vns) Barrenar, que pase la barena de la otra parte: pot hoocħ .t. vns) Clara y ebidentemente: pot ça[ç]il, pot chacanhal. vns) Cojer en deleit[e] o malefiçio: chuc, ilmah. Alléle con su manceba: in chucah yetel u uey, u uilah yetel u uey. Cojido así: chucan. vns) Cojer y asir a uno de inprouiso: pot chuc, potol chuc. vns) Comer de presto, sin mascar bien la comida: pot lukbil hanal. vns) [Como, como si, conforme, según: bay]. Como si claram[en]te dixese: bayhi pot chacanac yalice. Como el profeta [dixo]: bay yalic profetae. vns) Creser la codiçia: paynumhal çidzil, pot malel çidzil. El deseo, bueno o malo: paynumhal dzib olal. La sed o hambre creser: paynumhal ukah, uijh.
vns) vale una cosa mas que otra: pot manan okol, paynum okol.

Pot 3) db) verb root: to escape, to evade.
ems) escabullir: pit, pot.

Pot 4) db) verb root: to make pots, plates, etc. with clay.
ems) hacer en el idioma de tecax y mani: pot.
mtm) Pot.ah,ob: en lo de Mani y Ti Kax; hazer .l. pat.ah,ab. ¶ Ta potah xin cum in kubentah tech: heziste la olla que te encomende. mtm) ah potom: alfaharera, no es muy usado.
sfm) Pot; pooc; cocer loza.
vns) Alfajarero o ollero: patom, poton, ah men pat. vns) Alfajarero ser i e[j]erçitarse en este oficio: patbal, potomal. patomal u cah.

Pot 5) db) family name. See Na Pot Xiu. See also poot.
d180 ah na pot xiu u kaba
g147 u kinil lay cimci ah pul ha, na pot xiu
g289 lay ix u katunil cimci ah pul ha, na pot xiu u kaba

Pot ba mtm) Pot ba: escabullirse y passarse y penetrarse como la miel para ropa.
sfm) Potba; potchahal; potmal: pasar, penetrar.

Potba; potol; potmal; pitmal: irse aflojando. (sfm)

Pot chacaan mtm) Pot chacaan: muy claro y manifiesto, publico y notorio. mtm) bayhi pot chacaanac yalice: como si muy claramente dixera /o/ dixese.
sfm) Pot chacaan; pot mahancen; ahahbil; hokan tu xicin cah: manifiesto, claro, cosa pública.
vns) Clara y ebidentemente: pot ça[ç]il, pot chacanhal. vns) [Como, como si, conforme, según: bay]. Como si claram[en]te dixese: bayhi pot chacanac yalice. Como el profeta [dixo]: bay yalic profetae.

Pot chacaancunah: manifestar assi; publicar hazerlo notorio. ¶ pot chacaancun a keban ti padre: (mtm)

Pot chacanhal: hacerse notorio. (sfm)

Pot chalan; pot zazil: claro, notorio, evidente. (sfm)

Pot chuc vns) Cojer en deleit[e] o malefiçio: chuc, ilmah. Alléle con su manceba: in chucah yetel u uey, u uilah yetel u uey. Cojido así: chucan. vns) Cojer y asir a uno de inprouiso: pot chuc, potol chuc.

Pot chuc.t.: asir o coger a vno de repente saliendole al camino. (mtm)

Pot hocħtic vns) Barrenar, que pase la barena de la otra parte: pot hoocħ .t.

Pot hokan: cosa muy clara y manifiesta publica y notoria. ¶ pot hokan tu uich cah: es publica y notorio a todos. (mtm)

Pot hokan pucçikal: el que esta muy enojado y ayrado. ¶ pot hokan in pucçikal: (mtm)

Pot hokçah: manifastar y publicar y hazer claro y patente o descubrir mucho. (mtm)

Pot hokol: manifestarse desta manera. (mtm)

Pot hol cam) pot-hol: horadar traspasando.

Pot hol.t.: traspassar horadando, o horadar que passe de la otra parte. (mtm)

Pot holan; pot holbil:} lo assi horadado o agujereado. (mtm)

Pot ich ems) sacar ojos: pot ich.
mtm) Pot ich: sacar los ojos.
sfm) Pot ich; col ich: sacar los ojos.

Pot lom mtm) Pot lom.t.: atrauesar con lança o cuchillo.
sfm) Pot lom: traspasar, atravesar con cuchillo. sfm) Pot lam; lom; dzop lom: espetar con estocada.

Pot luk vns) Abrirse la tie[rr]a: ppachahal u chij luum. Abrióse la tie[rr]a y t[r]agóles el Infierno, como a Datán y Abirón: ppachahi u chij luum ca popot lukiob tumen Mitnal, ti bay u cibahob Datan [yetel Abiron].

Pot lukbil hanal vns) Comer de presto, sin mascar bien la comida: pot lukbil hanal.

Pot luktah; tadz luktah; thuh luktah: tragar de presto sin hacer pausa. (sfm)

Pot mahancen mtm) Pot mahancen: cosa clara patente y manifiesta, publica, y notoria.
sfm) Pot mahancen; pot chacaan; ahahbil: manifiesto, claro.

Pot mahancencunah: manifestar y aclarar assi. (mtm)

Pot mal .l. pot malel: sobrepujar. ¶ pot mani v lobil yokol v lobil v yum: sobrepujo su maldad a la de su padre. (mtm)

Pot mal chech; ban ban cheh: risa demasiada, reirse mucho. (sfm)

Pot mal hanal; num nahancil: comer demasiado. (sfm)

Pot mal okol: pujar sobre algo. (sfm)

Pot mal ukul; ppentacach ukul: beber mucho. (sfm)

Pot malel zidzil vns) Creser la codiçia: paynumhal çidzil, pot malel çidzil. El deseo, bueno o malo: paynumhal dzib olal. La sed o hambre creser: paynumhal ukah, uijh.

Pot manan mtm) pot manan. tanto mas.
sfm) Pot manan; pot; hach; ticham: mucho, demasiado, pasado, que sobre puja de otro.

Pot manan okol db) comparative adverb, from pot = very, manaan = passed, and okol = on top of, above. See paynum okol for a similar expression.
mtm) Pot manan okol: cosa que sobrepuja a otra. ¶ pot manan yutzil Dios yokol tulacal hibahun vchac v tuclabal: sobrepuja la bondad de Dios a todo quanto se puede pensar. ¶ pot manan netzil, ah miatzil yokol: es mas necio, mas sabio que el.
vns) Auentajarse: paynum, paynumhal, pot manan okol. Auentajado: paynum okol, pot manan okol. vns) vale una cosa mas que otra: pot manan okol, paynum okol.

Pot manzah cam) potmanzah: atravesar o pasar de parte a parte, tras pasar.
mtm) Pot mançah: atrauesar o pasar de la otra parte. ¶ v pot mançah kaknab: passo la mar; atrauesola. mtm) Pot mançah: hazer sobrepujar. ¶ pot manez a yacunic Dios yokol tulacal: haz que sobrepuje el amar tu a Dios a todas las cosas .l. ama a Dios sobre todas las cosas. mtm) Pot mançah: lo mesmo que mançah con encarecimiento. ¶ in pot mançah in hanal, in cheeh, ettz: desmandeme en comer, en reir, ettz.

Pot nuucaan: cosa muy clara, muy aclarada o declarada, y muy dada a entender. ¶ pot nuucan a than tin xicin: muy claras son tus palabras a mis oydos muy bien las entiendo. (mtm)

Pot xe.t.: vomitar o gomitar de presto lo que ay en el estomago. (mtm)

Pot xo ems) vomitar: xe, bab-ah, pot xo.

Pot çaçhal; pot çaçilhal:} hazerse assi muy claro. ¶ bin pot çaçilac a uilicex: vereis muy claro y patente. (mtm)

Pot zazil mtm) Pot çaçil: muy claro. ¶ pot çaçil, mail vchac a naaticexe: muy claro esta, y no lo podeis entender.
sfm) Pot zazil; pot chalcan: notorio, claro, evidente. sfm) Pot zazil: traslucirse, trasluciente.
vns) Clara y ebidentemente: pot ça[ç]il, pot chacanhal.

Pot.ah,ob: en lo de Mani y Ti Kax; hazer .l. pat.ah,ab. ¶ Ta potah xin cum in kubentah tech: heziste la olla que te encomende. (mtm)

Potah cam) pot, ah: agujerar, taladrar, barrenar.

Potchahal; babacnachil; coochhal: ensancharse. (sfm)

Potchahal; potmal; potba: pasar, penetrar, traspasar. (sfm)

Pote db) fourth form transitive of pot = to drill, to bore, to perforate.
cam) pot, ah: agujerar, taladrar, barrenar.
ems) penetrar: pot. ems) sacar ojos: pot ich.
vns) Agujereada, como olla o ropa: potocnac. Agujereada está mi olla: potocnac in cum.
mr186.012 ca a pote, ca a hokez u nek
mr315.005 cu takancuntic, ca tun a pote
mr315.013 ua postema tu zebal bin a pote

Potlac: cosas deleznables o resbalosas. (mtm)

Potmal 1) mtm) Potmal: desleznarse o escabullirse, o yrse desleznando. ¶ potmal v cah kin: pasase el tiempo sin sentir. ¶ Item: penetrar y pasar de la otra parte.

Potmal 2) sfm) Potmal; potba; potol; pitmal: irse aflojando.

Potmal 3) sfm) Potmal; potchahal; potba: pasar, penetrar.

Potocnac vns) A pospelo: mothocnac .l. potocnac.

Potocnac mtm) Potocnac: cosa agujereada o horadada por donde se sale lo que en ella se echa. ¶ potocnac cum:
vns) Agujereada, como olla o ropa: potocnac. Agujereada está mi olla: potocnac in cum.

Potol 1) mtm) Potol: acento en la vltima; agujero. ¶ yaab v potol a nok, a çuyem: muchos aguheros tiene tu ropa, tu capa. ¶ Item: cosa que tiene agujeros que passan a la otra parte, cosa agujereada assi como en ropa, çapatos, ollas, cantaros. ¶ Item:
Potol cum: metaforice; estar la muger con su camissa o regla. ¶ potol in cum: estoy con mi camissa.

Potol 2) mtm) Potol: acento en la primera; romperse el çapato o agujerarse o gastarse de manera que no puede seruir, sino lo adereçan. ¶ Item: desfundarse de la otra parte o penetrar y atrauesar y traspassarse. ¶ potol v cibah pudz tu pach in nok .l. poti pudz tu pach in nok: passo y colo el aguja de la otra parte de mi ropa.
sfm) Potol; potol yit: desfondarse como suelo de cesto o de olla. ¶ banal, poti yit cum; poti yit xac: quitóse el suelo de la olla o cesto. sfm) Potol; thacal; thacal thac: quebrado, rompido.

Potol 2) mtm) Potol: acento en la primera; escabullirse. ¶ Ti poten tu kab tupil: escabullidome y escapado de las manos del tupil o alguacil. ¶ Item: parecerse lo cubierto por algun agujero.

Potol 4) sfm) Potol; potmal; potba; pitmal: irse aflojando.

Potol chuc vns) Cojer en deleit[e] o malefiçio: chuc, ilmah. Alléle con su manceba: in chucah yetel u uey, u uilah yetel u uey. Cojido así: chucan. vns) Cojer y asir a uno de inprouiso: pot chuc, potol chuc.

Potol it: desfondado como cesto u olla. (sfm)

Potol pot 1) mtm) Potol pot: cosa muy agujereada.
sfm) Potol pot; uiz; hol hol; holman hol; holman cal: agujereado.

Potol pot 2) sfm) Potol pot; hetel het; thacal thac: roto o medio deshecho. ¶ potol pot a nok: rota está tu manta.

Potol yit; potol: desfundarse como suelo de cesto u olla. (sfm)

Potom mtm) Potom; potomal: en lo de Mani y Ti Kax; lo mismo que patom, patomal. mtm) ah potom: alfaharera, no es muy usado.
vns) Alfajarero o ollero: patom, poton, ah men pat.

Potomal vns) Alfajarero ser i e[j]erçitarse en este oficio: patbal, potomal. patomal u cah.

Potzah mtm) Potçah: atrauesar o traspassar. ¶ v potçah ceh in hul: atraueso al venado mi tiro de arco.

Potz
i090 he ix ca bin a talez tene oxlahun yal u taz
      ti teppan u pach zazac potz
i094 he ix zazac potze, lay zazac noke;
      lay bin katabac tiobe
rb028.008 tu yilah zihil, tu yilah cħab, tu chiah potz
rb114.009 oxlahun taz in chacal potz, in zacal potz,
      in ekel potz, in kanal potz

Potz can ems) cordel: potz can.
mtm) Potz can; potz can kuch: hilo basto y gruesso.

Potzah: calar. (sfm)

Potze
j188 ti ix bin chelaan uuc dzacab libro ti noh temte,
      ti noh potze
j190 ti ix yanoob ti payal chi ti noh potze,
      ti noh temte lae

Pox 1) cam) pox: escamas, pescado.
ems) escamar pescado: puz, pox.
mtm) Pox.t.: escamar pescado. ¶ poxtex cay .l. v pach cay:
sfm) Pox cay; lukzah zol cay: escamar.

Pox 2) nel) annona purpurea (dunal) moc. et sesse - annon.: chacoop (ilama, anona morada) -- com., med., cult., polbox, pox. nel) annona reticulata l. - annon.: oop (anona colorada) -- com., cult., med., pox, dzulilpox, dzulimuy, dzulipox. nel) celosia nitida vahl - amara.: zabacpox.
sfm) Pox: fruta (otra) y su árbol.
vns) Anona, fruta o su árbol: op. Anonas berdes y sabrosas: yax op. Otras, buenas y de mucha carne: ça op. Anonas, otras de Honduras: çuli pox. Otras: pox. Anonas, otras mui sabrosas y sanas: dzulumuy.
mr402.012 ca tun yuk u motz pakunpak, zabac pox ulak u kaba
rb162.002 cech ix yal actun, cech ix yal pox che

Pox 2a) ebm) zuli-pox. annona reticulata l. anona colorado. see op. (see dzulil pox)
nel) annona cherimola miller - annon.: ekmul (chirimoya) -- com., cult., tox., pox, poox, op, oop.

Pox che ems) batea: pox che.
mtm) Pox che: batea larga como artesa. ¶ pek cat .l. cat che: batea redonda.
sfm) Pox che; chem; cat che: batea, canoa.
vns) Artesa o batea larga: pox che, chem che. u chemil ppo.

Pox dzoom (u—): tela de los sesos. (sfm)

Pox.t.: escamar pescado. ¶ poxtex cay .l. v pach cay: (mtm)

Poxche cam) poxche: batea, arteza.

Poxmal ems) henchirse: pox-mal.
mtm) Poxmal: ahitarse y auentarse la barriga, hincharse de viento.
sfm) Poxmal; ppulmal; zotmal; peumal; tucebhal: ahitarse.
mr094.003 incencio u dzacal poxmal yetel ppuppul ik

Poxpox vns) Aspera cosa al tacto: poxpox u talal. Aspereça así: poxpoxil.

Poxpox u talal vns) Aspera cosa al tacto: poxpox u talal. Aspereça así: poxpoxil.

Poxpoxci .l. popoxci: ahito. (mtm)

Poxpoxil vns) Aspera cosa al tacto: poxpox u talal. Aspereça así: poxpoxil.

Poy ems) cobarde: poy. ems) descorazonado: poy. ems) flojo: nay-ol, hoy, poy. ems) lerdo: poy, hoy.
h243 ti noh na, noh pat, poy che na, chulul

Poy ach 1) mtm) Poy ach: descoraçonada, floxo, para poco, cobarde, y lerdo. ¶ hach poy achech: muy floxo, conbarde, y para poco eres. ¶ poy ach ich .l. poy ach pacat: el que es assi floxo en el rostro, en el mirar. ¶ poy ach ol .l. pucçikal: el que lo es en el animo. ¶ poy ach than: el que lo es en su hablar y en sus platicas.
sfm) Poy ach; dzoy ach; oyom ta ach; zazah ol: cobarde. sfm) Poy ach; manan u puczikal: descorazonado.
vns) Acobardar a otro: poyachcunah. Acobardarse: poyachhal .l. poyachhal ol. vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Poy ach 1a) mtm) Poy ach: entre mugeres y ellas lo dizen significa para poco que no es hombre para hazer nada.

Poy achhal: acouardarse. (mtm)

Poy achil: aquella floxedad y couardia. (mtm)

Poyach can vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Poyach ol vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Poyach than vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Poyach vns) Acobardar a otro: poyachcunah. Acobardarse: poyachhal .l. poyachhal ol. vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Poyachhal ol vns) Acobardar a otro: poyachcunah. Acobardarse: poyachhal .l. poyachhal ol.

Poyachhal vns) Acobardar a otro: poyachcunah. Acobardarse: poyachhal .l. poyachhal ol.

Poyachil vns) Cobarde: ah oyol ol, ma chich ol, poyach ol, dzoyach. Cobarde en sus pláticas y pa[la]b[r]as: poyach can, poyach than. vns) Cobarde, de poco ánimo, por metafora: luppan it, luppanac it. vns) Cobardía: oyomta[h] achil, oy olal, [dz]oyachil, poyachil.

Poyte che ems) balsa de madera: poyte che.
mtm) Poyte che: balsa de maderos para passar rios y lagunas.

Poz ems) palido: poz.
mtm) Poz: el palido, descolorido, y abuhetado. ¶ pozech .l. poz a ich: estas descolorido. mtm) ah popoz ich: descolorido en el ojo. ix popoz si es muger.
sfm) Poz (en composición): ensuciar con tierra o ceniza. ¶ poztaante: hínchelo de ceniza. sfm) Poz; zac pozen: descolorido, amarillo, blanquccino (de cara). ¶ poz u uich Pedro: está descolorido Pedro, o tiene los ojos encarnizados. ¶ pozen poz in ich: estoy descolorido.
vns) Abuado, descolorido: cen ich .l. can poz ich. vns) Amarillo por estar descolorido: poz, poz ich. Haçerse amarillo: pozhal ich. vns) Blanquecino, descolorido: poz ich. Blanqueçino está Juan: poz, popoz u uich Ju[an].

Poz ich mtm) ah popoz ich: descolorido en el ojo. ix popoz si es muger.
sfm) Poz u uich; kan mechen; kan haen; manan ik tu uich; yax bak: descolorido. sfm) Poz u uich; kan kan u uich; zac pupuk u uich; poz; zac pozen: amarillo tener el rostro o descolorido.
vns) Abuado, descolorido: cen ich .l. can poz ich. vns) Amarillo por estar descolorido: poz, poz ich. Haçerse amarillo: pozhal ich. vns) Blanquecino, descolorido: poz ich. Blanqueçino está Juan: poz, popoz u uich Ju[an].

Poz taantah: henchir con ceniza o tierra. ¶ poz taante: hínchelo con ceniza. (sfm)

Pozen mtm) Çac poçen ich: blanquecino descolorido de enfermedad o de algun espanto. ¶ çac poçen a ich; balx yan tech:
mts) Abujado o abohetado: poz; kan poçen v uich; kan methen v uich.
sfm) Zac pozen u uich; binan u kikel: desfigurado. sfm) Zac pupuk u uich; zac pozen u uich: amarillo, descolorido tener el rostro. sfm) Zac pozen; poz: blanquecino, descolorido, amarillo (de cara). sfm) Zacpupuk u uich; poz u uich; kankan u uich; poz; zac pozen: amarillo tener el rostro o descolorido. sfm) Ekpozen u uich: asoleado. sfm) Ekpozenhal ich: asolearse la cara. sfm) Poz; zac pozen: descolorido, amarillo, blanquccino (de cara). ¶ poz u uich Pedro: está descolorido Pedro, o tiene los ojos encarnizados. ¶ pozen poz in ich: estoy descolorido.
tic) Asoleado la cara: ekpozen u uich. tic) Asolearse la cara: ekpozenhal u uich.
vns) Clara cosa, que suçede a lo oscuro o que se be en la oscuridad: çaz po[çe]n. Claro está así en poniente, o el oriente: çaz poçen u chun caan. Claridad así: çaz poçenil. vns) Descolorido, blanquesino, de enfermedad o espanto: çacpoçen ich .l. çacmalen ich. ¶ Descolorido y sin sangre: poz ich, manan kik ti ich .l. binan kikel.

Pozhal mtm) Pozhal: ponerse assi descolorido.
sfm) Pozhal: mudar color. ¶ pozhal u cah u uich: muda tu pueblo.

Pozhal ich vns) Amarillo por estar descolorido: poz, poz ich. Haçerse amarillo: pozhal ich.

Pozhal xicil; hutul; tupul ich: deslizarse la pintura. (sfm)

Pozolil db) Nahuatl for keyem = corn gruel.
rq104 ti lilzahoob u pozoliloob ti u pozoliloob in yumen

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section P - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page