Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 2-20-04

Tabcan – Tacaan ya ti

Tabcan db) see also tab can, tab caan.
ebl) cissus rhombifolia vahl. tab-can, x-tab-canil. ebl) cissus sicyoides l. yax-tab-canil. ebl) vitis rhombifolia baker. tab-can, x-tab-canil.
ebm) zac-tab-can. cissus sicyoides l. lit. white tab-can. compare tab-can and yax-tab-can.
nel) cissus sicyoides l. - vitac.: tabcan, tabcanil, xtabcanil, xtakcanil -- med. nel) philodendron sp. - arace.: tom-miz, xtabcan.
Roys/Bac/125: Tab-can ("cord-shoot"). Cissus sp., perhaps C. sicyoides, L., uvas del monte (Standl.), a woody vine. It is prescribed for snake-bites and skin complaints (Roys, Ethno-Botany, 261). It is cited in an incantation for obstruction of the breathing passages (MS p. 38, 195).
mr049.002 caxant u yoyol ni yakil x- tabcanil
      leti le hilaan tu uich luume
mr050.003 u motz canchacche, u yoyol ni tabcan,
      u motz kanchunup
mr051.002 x- tabalan can u canil lae u motz
mr226.005 he kokob ake bay akil x- tabcanil,
mr284.002 caxant yak ba, bay lanzeta u le tudzultudz
      yetel u le zac tabcan
mr320.002 le kak cu yulel yokol uinice,
      ca a cħa u ui x- tabcanil
mr368.004 cħa u le zac tabcan
rb195.011 ti zuhuy dzoy, ti zuhuy tab can
mr050.003 u motz canchacche, u yoyol ni tabcan,
      u motz kanchunup
mr284.002 caxant yak ba, bay lanzeta u le tudzultudz
      yetel u le zac tabcan
mr368.004 cħa u le zac tabcan

Tabcanil db) see tabcan above.
mr049.002 caxant u yoyol ni yakil x- tabcanil
      leti le hilaan tu uich luume
mr226.005 he kokob ake bay akil x- tabcanil,
mr320.002 le kak cu yulel yokol uinice,
      ca a cħa u ui x- tabcanil

Tabche nel) conocarpus erectus l. - combr.: canche, tabche, taabche, xkanche (botoncillo, mangle prieto).

-tabci
rb164.004 lay ta dzibtabci u le chacal chacah
rb171.009 hunuc can ahau zihci,
      cħabtabci tumen u na, tumen u yum

-taben vns) Apetecible cosa: hul olben, hul oltaben. vns) Considerar algo consigo mesmo: nana ol, num ol, pak tu[mu]t. Considerado ser así: nanaoltabal. Cosa tal: nana olan. Considerada cosa, digna de ser considerada: nana olbil, nanaoltaben.

Taben tun nel) pittiera grandiflora (rose) cogn. - cucur.: xtabentun (?).
nel) turbina corymbosa (l.) raf. - convo.: tabentun, xtabentun -- b. est., emb., rit.

Taben tun xiu nel) jacquemontia havanensis (jacq.) urban - convo.: xtabentunxiu.

-tabi
h103 ca dzibtabi uooh yalan u cal
h134 tumenel ix koh takin; ca huytabi ti cab;
      ca yukahi u cabil ne ba u kaba
h303 ca bin caxtabi tu uitzil
i158 baxtabi, mucluumtabi u uich
i159 popochektabi tu uich luum, bibilyabi tu chochopay
rb112.004 ti tah cħintabi ti pax bin acantun

Tabi nel) trixis radialis (l.) kuntze - compo.: tabi, taci, tokabal, tokaban, xtoc-abal -- med.
rb051.010 ti kanhi u tabi, ti kanhi u dzulbal

Tabic cal vns) Ahorcarse: tab cal. Ahorcóse: u tabah u cal. Di[je] q[ue] me abía de ahorcar: ualah in tab in cal. Ahorcado así: taban cal.

-tabil crm) yacħtabil: 2: cosa amasada. 8: cosa que esta o ha de estar amasada. crm) yaabcunbil: 8; yaabcuntabil: 8: que ha sido o ha de ser acrecentado. crm) actantabil, actambil: 8: que ha sido o debe ser llevado por delante, como bestia de arriero.
vns) Abahada cosa: ouoxtabil. vns) A pedradas: pucħ tunbil, pucħ tuntabil. A pedradas fue muerto: puch tunbil cimçabci, cħin cħin cimçabci. vns) Çerner: chach .t. Çernido así: chachtabil.

Tabil vns) Aflojar lo atado: chool. ah ob. Aflo[j]a[d]le el atadero del pescuezo: choolex u tabil u cal. vns) Atadero con que algo se ata: tab, heppeb, kaxab. Venga el atadero: tac u tabil. vns) Correa de cuero: keuel kaan. Con que se ata el çapato: u tab xanab. vns) Corrediça cosa, [que se deshila]: hil tabil. Corrediço botón: hil tabil botón. vns) Juzgado ser y senten[c]iado: xootol kin, xootol tabil. [Seremos juzgados y sentenciados]: bin xotoc ca kin.
e444 ti yemel u ma xul ahaui, xotom ahaui,
      u xot u tabil u cuch numya
rb144.001 tun tabil yalil paybe ti yoc uinic

Tabil, hil vns) Correa de cuero: keuel kaan. Con que se ata el çapato: u tab xanab. vns) Corrediça cosa, [que se deshila]: hil tabil. Corrediço botón: hil tabil botón.

Tablic vns) Asida una cosa con otra, que depende de ella: taban, tabal. Estamos asidos y dependientes de Dios: tabanon ti Dios, Dios ca tablic.

Tabnak cam) tabnak, tabnakil: colico.

Tabnakil cam) tabnak, tabnakil: colico.

Tabnal mtm) ah tabnal: el que tiene mucha sal amontonada o en troxada.

Tabtabi
f406 ti ca tabtabi tumenel zipci ah ulil ahau
f411 ti tabtabi ah itzmal ulil ahau
f422 tabtabi tumenel u keban yahau canule

Tabx cam) tab, taba, tabx: en, a, por donde.
mtm) Tabx .l. tab: aduerbio de lugar, y es mas elegante que tab. Vt supra.
sfm) Tabx; tab; taba: ¿adonde? (preguntando).
vns) A q[ué] ora del día?: tabx yan kin?. A q[ué] ora de la noche?: tabx yan akab? vns) Çentro: dzu, tan yol. ¿A do está el çentro del madero?: tabx yan u dzu che? [De piedra es el centro de la tierra]: tunich u dzu luum.
i488 9; mehene, tabx yan dzonot lah dzam yaalile
i500 12; mehene, tabx yanoob ah yax oc haobe
i556 27; mehene, tabx manech;
      ti ua manech ti caanal buktune
i566 29; mehene, tabx cu manel yaal kue
i572 31; mehene, tabx ta manzah a lakoob
      tzayaan u taleloob ta pache
i583 33; mehene, tabx ta uilah ix nucoob
      yan u mek zac aloob
i589 34; mehene, tabx ti manech yanil yoc hae
i593 35; mehene, tabx ta uilah noh xib kalaan yok tzimin
      cħacatnebal yoc hae

Tabx citan: vide supra tab citan. (mtm)

Tabx yan akab vns) A q[ué] ora del día?: tabx yan kin?. A q[ué] ora de la noche?: tabx yan akab?.

Tabx yan kin vns) A q[ué] ora del día?: tabx yan kin?. A q[ué] ora de la noche?: tabx yan akab?.

Tabzah 1) cam) tabzah: engañar, atar.
mtm) Tabçah: atar como cauallo y perros. ¶ Tabezex v cal tzimin; tabezex v cal pek: atad el cauallo, el perro.
sfm) Tabzah: atar, engaño, engañar. ¶ tabez u cal tzimin: ata el caballo. ¶ ma tabzic a lak: no engañes a tu prójimo. ¶ tabezeex Pedro ta pach; chaex Pedro ta pach: lleva a Pedro con vosotros.
vns) Atacar los calsones o çaraguelles: mooc ex, tabçah ex.

Tabzah 1a) cam) tabzah: engañar, atar. cam) tabzah, tabzahil: engaño.
mtm) Tabçah: enlazar, engañar, ambaucar, y caluniar y atraer con engaño. ¶ v tabçahen huntul noh xib: engañome vn viejo.
sfm) Tabzah (ah—): engañador. sfm) Tabzah; cich tabzah: cautela.
vns) Atraer a sí con el pie (engañ)o el sueño: tabçah uenel. El bino templado atrae el sueño: he ci cizcunan xakan ti haae lic u talçic uenel.
e280 tu tabzah ca haan

Tabzah 2) cam) taabzah: salar.
mtm) Tabçah: salar pescado o carne. ¶ Taabil: cosa salada.

Tabçah ba: atarse al parecer de otro. ¶ in tabçah inba tu than Juan: ateme al dicho de Juan; fuy de su parecer. (mtm)

Tabçah cal camißa: atar los cordones de la camißa. (mtm)

Tabzah ex vns) Atacar los calsones o çaraguelles: mooc ex, tabçah ex.

Tabzah uenel vns) Atraer a sí con el pie (engañ)o el sueño: tabçah uenel. El bino templado atrae el sueño: he ci cizcunan xakan ti haae lic u talçic uenel.

Tabzahan mtm) Tabçahan: cosa engañada, atada, o embaucada, ettz.
sfm) Tabzahan; taban: engañado.

Tabzahbil
k194 baax cu dzic u yal nucah tie tumen tabzahbil tumen

Tabzahil cam) tabzah, tabzahil: engaño.

Tabzic uenel vns) Atraer a sí con el pie (engañ)o el sueño: tabçah uenel. El bino templado atrae el sueño: he ci cizcunan xakan ti haae lic u talçic uenel.

-tac 1) db) adjectival plural marker. caanal = high, tall; caanaltac / caanaltacoob = plural of high, tall.
cam) baylac: como esto. tal como esto. semejante a esto su plural: baitacloe. cam) chilantac: su plural de chilan: acostada.
crm) yatac: 1: cosas graves y pecados. ma mukben u yatacil kebanoob lae: no son de sufir estos graves pecados.
mtm) Tac: postpuesta a nombres, aduerbios, y a participios en "an", los haze del numero plural, y ponese el acento en la misma particula, tac. ¶ Tij culantacob: alli estan assentados. ¶ ma vtztacob: no son buenos; y assi se dize: cucultac: cosas que estan assentadas; checheltac: cosas que estan echadas. mtm) babantac: cosas amontonadas.
vns) Caldo o çalsa que hacen los indios con ají: u [k]ab ic. Caldo con aji: yicil tac yicil. vns) Caerse la fruta de madura: otchahal, otkahal, otol. Los aguacates se ban caiendo de maduros: otchahal u cah u uich on ti takantac tulacal.
a630 licil u yuchul maya cimlaloob
      yetel pec oltziltacoob tu thanobe
t 041.125 ca hoppi ik lah lahi cheob naob
      hebal caanaltacob lubi tumen ik

-tac 2) cam) bicitaco? como seria o estaria eso?
cam) bay=tace: de ese tamaño.
cam) helcitac, heletac: ahora, vease hele.
cam) dzedzetac, dzedzetacil: a cada rato, a menudo, a cada paso, a poco, de poco en poco, a pausas.
mtm) ah ppentac ach hanal: comilon que come mucho. ah ppentacach uenel: dormilon ettc. mtm) baitacla: assi se esta (segun la manera de que le trata) Ut. manan v nok yetel v baluba inlak ca huli bai tac la: sin ropa y sin hacienda vino mi compañero y assi se esta. y variase por los pronombres. en, ech. beni tac la, ettz. mtm) bailhal, bailhil: continuarse /o hazerse siempre o continuamente y permanecer y perseverar. bailhal tu tibilil be, ti yutztacil be: perseverar en bien. mtm) bail ti lobil /o/ tu lobtacil be: perseverar en mal.

-tac 3) vns) Apartada cosa así: hunhun tzuc, hunhun pay, hunhun tac.

Tac 1) db) auxilliary verb: want, desire. Tac in bin: I want to go. Tac in hanal: I want to eat.
cam) tac: haber, tener o venir la gana de hacer algo. tac in xe. (I have to vomit.) cam) tacitac: tener gana o deseo vehemente de hacer algo. tacitac in uix: no tardo en mearme. la proximidad de suceder algo.
mtm) Tac: antepuesta; auer, o tener, o venir gana de cumplir con alguna necessidad natural. ¶ Tac vabich .l. tac vakçah .l. tac in vix: dame gana de orinar. ¶ Tac in taa; tac in venel; tac in xe: gana ma viene de proueer la camara, de dormir, de vomitar, ettz. ¶ Tac in cimil tu dzib uol: pareceme que me quiero morir, que se acerca mi muerte. ¶ Tac in benel: quierome yr, o cercase mi yda. ¶ Tac va a benel: por ventura quiereste yr. ¶ Vnde: tac v cimilil a thanal: ya no quiero mas hablarte. ¶ Tac v cimilil a tzectabal, a cambeçabal, yalabal a xicin: ya no quiero mas castigarte, enseñarte, ni aconsejarte.
sfm) Tac: querer, venir, tener gana (en cosas naturales) ¶ tac in uenel; tac ua abich: tengo gana o quiero dormir u orinar (tómase en cosas naturales). ¶ tacitac in xe; hohoknac in cal: tengo gana de revesar.

Tac 2) db) abriviation of talac = fourth form intransitive of tal = to come.
cam) cabin: que, cuando: cabintacech: que tu vengas: cabin ulceche: cuando llegues.
vns) Acuñar con cuña de palo: tac che .t. Benga una cuña: tac u taccheil yoc banco. vns) Con agua llobediça así me dieron cámaras: chulub hubci in nak. Agua cojer así: chulub .t. Coge de esa agua en xícara, y ben a dármela: chulubte haa ti luch, ca tacech a dzab ten. vns) Agua: haa. Venga agua q[ue] io beba: tac uukube. vns) Arco de flores: ppum nicte. Bengan [vuest]ros arcos de flores: tac a ppum nictex. vns) Atadero con que algo se ata: tab, heppeb, kaxab. Venga el atadero: tac u tabil. vns) Barro para enbarrar: yachbil luum. Traed barro: a luum ex (tac a luumeex). vns) Canillas hacer así: buth yoch çacal. Benga la canilla: tac u buthub ochil. vns) Chupar algo comoquiera: dzuudz. ah ub. Reçiamente chupa el mosquito: hach ya u dzuudz kaxol. Venga un cañuto de tabaco que yo chupe: tac chamal in dzuudzub. vns) Venga aguamanos: tac pocol kab.
d532 ca tac zakil haabil
e092 ca tun tac ti cutal; ca yalah u xicin u mehen
i185 yeteloob ca tacech u lotmaob tu tzem ca tacoob

Tac 3) db) even, until.
cam) tac: hasta. tac tin pol: hasta mi cabeza, desde. tac tin palil: desde mi juventud. cam) matac: aun no. vease mato. mato: aun no, para tiempo pasado. cam) tepalitaclo: basta ya, basta eso pues. cam) tihuntacil, tihuntzucil: particularmente, aparte, en pos.
vns) Cárcel de fuego, como la del infierno: mazcabil kak. ¿Como as de sufrir la cárçel del infierno estando preso en la cárcel del fuego?: bicx bin a mukic u kalabil Mitnal, tak a licil ti mazcabil kake?
a376 yan tac thun yetel payche tu pachoob
a601 he ix ahau bin tac te lae tu uudz katun lae
a689 heuac buluc ahau katun cu yahaulil
      ca oci dzuloob uay tac luumile
c305 lay bin ilic tac pach tac tan
      u yalomal u mehen ah itza
e454 he ix ma tac kul uinicobe
i168 licil tac yalabal ti ah belnaloob
      u binel u cħaobe u batabil cahobe
k043 ti hunppel, ti cappel coox zut tu hal che
      ti alcab okot tac oxppel
ea045 licil u naatabal ua bal u cuch numya
      tzolaan tac ti u talel ti kin
mr028.007 ca nabzabac tu cal tac tu tzem
      tac tu ppepptan tac tu yokol im
mr079.008 ca chacac cu tahle yetel xiue
      hun ppul yaalil tac ca bin zappal
mr175.005 ca a kaxtac tu chi u lec tac tu chun u xicin
mr339.012 chachactac bay tac mucuy che
mr365.013 chacau chacau ca pakac tac tu ta

Tac 4) db) here.
cam) he-tac: aqui, alli. cam) teitacla: muy cerca de aqui, aqui cerca.
vns) veis aqui mostrando algo: he tac la helo.

Tac 5) db) near.
vns) Acercarse o allegarse: tac. Mi ida o mi muerte se acerca: tac in beel, in cimil. vns) Acercarse o allegarse: tacal .l. tac ba. Acercándose ba la pasqua: tal u cah pasqua. [Acercándose va el día de mi muerte: taacal u cah] u kinil in kimil. vns) Cometer peccado o delicto: tal. ah ab. ¿Qué peccados graues as cometido?: balx tu hach yail keban ta talahe? vns) Cónpliçe en el delicto de otro: tacpahan ti pach, ti beel, ti keban. Diçen que Ju[an] es cónp[l]ice d[e l]adrones: tacaan Ju[an] bin tu bel ah ocolob. Cónpliçe haçerse: taacal, tacpahal ti beel, ti pach, ti keban. vns) Çercana cosa, que biene çerca: taacan, tacbal, tal u cah. Muy çerca está de aquí el pueblo: hach taacan cah ua[ye].

Tac 6) db) put on clothing.
vns) Calsar a otro los calçones: ocçah ti ex, tac ex. vns) Calsas: hup oc. Traigan mis calças: tac in hup oc.

Tac 7) db) used in the first person plural with lacal, menel. See tulacal= all, tumenel = because.
vns) Conoser alguna cosa: ohel .t. ¿Por ventura conósesme?: a uohelen ua? Conosida cosa así: ohelan. Conosido es de todos nosotros: ohelan tac menel. vns) Conoser[se]: oheltah ba. Conósete y conose tu culpa: ohelte aba yetel a lobile. vns) Contribuir con algo entre muchos cada uno: lot. ah ob. Contribuyamos todos: lotnacon tac lacal. Contribuyan a real: hun hunppel tomín u talelob. A dos: ca cappel [tomín u talelob].

Tac 8) db) verb root: to hide, to place under cover. Transitive: tacic, tacah, tacmah, tace. Intransitive: tacal, taci, tacaan, tacac. See also tacun.
cam) taac, taacah: guardar, esconder.
ems) guardar: taac. ems) robar: taac-al-kab, pedz, pac-otz, oc-ol, toc, cotz-ah.
mtm) Tac.ah,ab: guardar. ¶ Dios tacicex ti manan v xul: Dios os guarde sin fin. ¶ mamac vchac v benel ti caan va ma tan v tacab yalmah thanil Dios: ninguno puede yr al cielo si no guarda los mandamientos de dios. ¶ a tacma va yalmah thanil: por ventura has guardado sus mandamientos. mtm) Tac.ah,ab: meter o entremeter algo o poner assi debaxo de otra cosa. ¶ Tacex che yalan cum: meted palos debaxo de la caldera; atizad los tizones. ¶ Tacex paal tu camißa: vestidle la camissa al muchacho. ¶ Taca ti yex: calçale los calçones. ¶ Taca tu çuyem; taca ti yoc xanab: vissele la capa; calçale los çapatos.
sfm) Tac; tacuntah: guardar. ¶ ma ya u tacbal; u tacuntabal yalmah thanil Dios; tacunte aba; bal aba: escóndete. ¶ tacunte yala hanal: guarda la comida que sobra. ¶ tacunte u tan chumucil babal: guarda el medio en las cosas. sfm) Tac: meter algo debajo de otra cosa o entre ella. ¶ tacex chee yalan: atiza el fuego. ¶ tac u xanab ti yoc; tac yoc tu xanab: calza los zapatos. ¶ tac a ba uaye; hudz a ba uay tane: llégate acá. ¶ tac a ba ta camisa: vístete la camisa.

Tac 9) db) wedge, to wedge. See also nox.
cam) tac, tacah: acuñar, meter debajo.
ems) entremeter: taac. ems) meter: taac, lem, lap-ah.
mtm) ah tatac chi ppolmal: entremetido en lo que otros tienen vendido o comprado. mtm) ah tatac chi man: entremetido en lo que los otros tienen comprado. mtm) ah tatac chi conol: entremetido en lo que otros tienen vendido. mtm) ah tac chi man, ah tac chi conol, ah tac chi ppolmal, ah tac chi man: lo mismo (entremetido) aunque no con frequencia.
vns) Atapar las goteras de las casas pajiças metiéndoles uano: tac xan licil yokol haa. vns) Cauar con ba[rr]eta por debajo: tac lom. Cauad así la tie[rr]a blanca: tac lomtex çahcab. vns) Cunya de palo [o de hierro] para hender madera: maxak che, maxix mazcab. vns) Cuña o cosa así, que se met[e] entre dos cosas: tacab, tac che, mazcab. vns) Cuña que se pone al pie del banco p[ar]a que no se menee: u noox yoc banco. Cuñas poner así a estas cosas: noxbeçah, nooxcinah, nooxeçah.

Tac 10) mtm) Tac: estoruo o impedimento. ¶ dzabi v tac ten: estoruaronme. ¶ ma a dzaic v tac in beel: no me estorues; no entremetas nada en lo que estoy haziendo. ¶ ma hunppel v tac .l. v tacil in beel ti yulel vula: estoruome el huesped que me vino; su venida me fue estoruo.
sfm) Tac: estorbo. ¶ ua hunppel u tac in beel: muchas cosas me estorban. ¶ ua manaan u tac in beel cochome bin tacen in uilech: si no tuviese algún estorbo, yo iré a verte. ¶ lukzabii in beel tumen u tac than Pedro: quitaronme de mi oficio por el estorbo o calumnia de Pedro. ¶ u tac chitah in beel: estorbóme.

Tac 11) mtm) Tac: postpuesta a nombres, aduerbios, y a participios en "an", los haze del numero plural, y ponese el acento en la misma particula, tac. ¶ Tij culantacob: alli estan assentados. ¶ ma vtztacob: no son buenos; y assi se dize: cucultac: cosas que estan assentadas; checheltac: cosas que estan echadas.

Tac 12) mtm) Tac: postpuesta a la primera dicion; es particula que denota acceleracion y presteza, pronunciase breuemente haziendo acento en la silaba que la precede. ¶ xen tac: vete presto. ¶ alcabnen tac: corre presto. ¶ Tij tac v cħabal: luego alli sera recebido. ¶ Item: adorna en la oracion: tooni tac hele, ma toon tac çamal: somos oy y mañana no seremos. ¶ batabech tac hele, mech tac çamali: oy eres cacique y no lo eras mañana. ¶ mai tac v benel: nunca se va. ¶ mai tac v cambeçicon: nunca nos enseña, ni nos ha enseñado.

Tac 13) mtm) Tac: significa "ya", como se dize en la lengua castellana. ¶ lobhi tac Jaun: ya Juan se hizo malo o ruin. ¶ lobi tac lo: ya esto es malo. ¶ Item: aumenta. ¶ vtz v beel Juan; vtzi tac v beel yatan: bueno es Juan; pero mejor es su muger.

Tac 14) sfm) Tac; heley: ahora (en este momento).

Tac 15) mtm) ah tatac than: alborotador chimoso y zizañador. mtm) ah tac putal o tac putal: tributario o vasallo. mtm) ah tac hol, ah tac hol than: acusador o fiscal o querellante.

Tac ba 1) mtm) Tac ba: allegarse o acercarse. ¶ Tacex aba vay tane: allegaos aca. ¶ Tac abaex citan: allegaos vn poco alla.
vns) Acercarse o allegarse: tacal .l. tac ba. Acercándose ba la pasqua: tal u cah pasqua. [Acercándose va el día de mi muerte: taacal u cah] u kinil in kimil.

Tac ba 2) mtm) Tac ba: entremeterse. ¶ ma in kat in tac inbai: no quiero yo entremeterme en esso.

Tac ba 3) mtm) Tac ba: esconderse y aguardarse de otro. ¶ Tac ba v cah ten: escondese o guardase de mi. ¶ ma a tacic aba ten: no te escondas de mi. ¶ v tacah vba yalan cħac che: escondiose debaxo la cama.

Tac ba ach mtm) Tac ba ach: muy entremetido que en todo se entremete. ¶ Tac ba achech:
sfm) Tac ba ach; tacaz ba ach; mabal ma u tacic u ba: entremetido en todo.

Tac ba ti bac; bucinah; bucintah: vestirse. (sfm)

Tac ba ti ex; ocol ti ex: calzar zaragüelles. (sfm)

Tac baz: mensagero o criado que sirue de yr a mandados y mensages. ¶ v tac bazen batab: soy mensagero o criado del caçique assi. (mtm)

Tac be; tac ti be:} echar de casa al que sirue, o despedir con desgracia. ¶ v tacahen ti be in mehen: echome de casa mi hijo. ¶ Tac ti be ca xijc: dispidele que se vaya. ¶ ma a tacic ti be a cħuplil: (mtm)

Tac belil crm) tac belil; ac tanil: 11: oposicion.

Tac can: entremeter alguna platica o razon. ¶ Vide tac than. (mtm)

Tac che 1) nem) tacche: horquetas que se emplean en el cercado de la milpa.

Tac che 2) vns) Apalancar, metiendo palo debajo de alguna cosa: tac cħe .t. vns) Cunya de palo [o de hierro] para hender madera: maxak che, maxix mazcab. vns) Cuña o cosa así, que se met[e] entre dos cosas: tacab, tac che, mazcab. vns) Cuña que se pone al pie del banco p[ar]a que no se menee: u noox yoc banco. Cuñas poner así a estas cosas: noxbeçah, nooxcinah, nooxeçah.

Tac che 3) mtm) Tac che: atizar la lumbre. ¶ Tacex che yalan cum:

Tac che.t.: apalancar y meter palo debaxo de alguna cosa para leuantarla. (mtm)

Tac chetah; lik chetah; lac chetah; nik chetah: apalancar. (sfm)

Tac chi mtm) Tac chi.t.: estoruar entremetiendose con palabras en lo que otro estaua diziendo o tratando, comprando, o vendiendo. ¶ v tac chitahen Juan; v tac chitah in beel, in than, in tumut: estoruome assi Juan lo que yo hazia o dezia, traçaua o consideraua. ¶ v tac chitah in ppolmal Juan: estoruo y desconcerto Juan mi trato y contrato para que no se effectuase lo que se auia concertado en la venta. ¶ keban tu hunal tac chitic ca beel yicnal Dios: solo el pecado nos estroua e impide el yr a Dios. ¶ Item: trauar platica o entremeterse a hablar con otro. ¶ he vinicob lobtac v thanobe baci a tac chite v thanob: con los de mala lengua no traues platica. mtm) ah tatac chij, ah tac chijan: emtremetido en hablar donde no le llaman.
sfm) Tac chi; tac than: entremeter su propia razón donde hablan.

Tac chi conol mtm) ah tac chi man, ah tac chi conol, ah tac chi ppolmal, ah tac chi man: lo mismo (entremetido) aunque no con frequencia.

Tac chi man mtm) ah tac chi man, ah tac chi conol, ah tac chi ppolmal, ah tac chi man: lo mismo (entremetido) aunque no con frequencia.

Tac chi ppolmal mtm) ah tac chi man, ah tac chi conol, ah tac chi ppolmal, ah tac chi man: lo mismo (entremetido) aunque no con frequencia.

Tac chi.t.: estoruar entremetiendose con palabras en lo que otro estaua diziendo o tratando, comprando, o vendiendo. ¶ v tac chitahen Juan; v tac chitah in beel, in than, in tumut: estoruome assi Juan lo que yo hazia o dezia, traçaua o consideraua. ¶ v tac chitah in ppolmal Juan: estoruo y desconcerto Juan mi trato y contrato para que no se effectuase lo que se auia concertado en la venta. ¶ keban tu hunal tac chitic ca beel yicnal Dios: solo el pecado nos estroua e impide el yr a Dios. ¶ Item: trauar platica o entremeterse a hablar con otro. ¶ he vinicob lobtac v thanobe baci a tac chite v thanob: con los de mala lengua no traues platica. (mtm)

Tac chij can .l. tac chij than:} entremeter vno su razon o platica en lo que otros cuentan sin ser llamado. ¶ ma a yax ilicex v tac chitic v can v yum vinic: no es cosa nueua entremeterse vno en lo que su padre esta contando. (mtm)

Tac con.t.: vender lo que ya otro tenia comprado. ¶ v tac contah in man tzimin: entremetiose en vender el caullo que yo auia comprado. (mtm)

Tac haa: combidar vno al padre de aquella con quien quiere casar su hijo para tratar del casamiento y darle de beuer. ¶ in tacah yaalil v paalil Juan: combide a Juan y dile de beuer para tratar de casar mi hijo con su hija. ¶ Item: casarse. ¶ v tacah yaalil Juana: casose assi con Juana. ¶ Item:
tac haa.t.: aguar el vino. (mtm)

Tac haa than.t.: desconcertar lo que estaua tratado ya y concertado. ¶ v tac haa thantah in beel yetel in tumut: desconcertome mi obra y mi traça. (mtm)

Tac haabil; hul haabil: aguado. (sfm)

Tac haatah; hul haatah; chalatah; oc haatah: aguar. ¶ tac haabil cii: vino aguado. (sfm)

Tac hol mtm) Tac hol: acusar, dar quexa, y querellarse de alguno y denunciar del, y la tal acusacion o quexa y denunciacion. ¶ v tacah v hol Juan: acuso a Juan. mtm) Tac hol; tac hol than:} acusacion, querella de palabra. mtm) ah tac hol, ah tac hol than; acusador o fiscal o querellante.
sfm) Tac hool; xuc ol: acusación, queja, quejarse, acusar. ¶ macx ti taci hool: ¿quién te acusó? sfm) Tac hool; yaya tac hool: querella, querellar. ¶ tu yaya tactah in hool: querellóse de mi. sfm) Tac hool (ah -): acusador.
vns) Acusar con falsedad: tac hol tu pak yamab .l. tac hol tu pak pach. vns) Acusar de burla: tuz tac hol. vns) Acusar en juiçio o querellar: tac hol .l. tuc hol than. Disque acusó a su padre: u tucah bin u hol u yum .l. u tac hol thantah u yum.

Tac hol pach yamab; tac hol tu pak pach:} acusar falsamente. (mtm)

Tac hol than mtm) ah tac hol, ah tac hol than; acusador o fiscal o querellante.
vns) Acusar en juiçio o querellar: tac hol .l. tuc hol than. Disque acusó a su padre: u tucah bin u hol u yum .l. u tac hol thantah u yum.

Tac hol thantah vns) Acusar en juiçio o querellar: tac hol .l. tuc hol than. Disque acusó a su padre: u tucah bin u hol u yum .l. u tac hol thantah u yum.

Tac hol tu pach yamab vns) Acusar con falsedad: tac hol tu pak yamab .l. tac hol tu pak pach.

Tac hol tu pak yamab vns) Acusar con falsedad: tac hol tu pak yamab .l. tac hol tu pak pach.

Tac hol tu pak pach vns) Acusar con falsedad: tac hol tu pak yamab .l. tac hol tu pak pach.

Tac ich: a nuestros ojos, a nosotros parecen. ta ich: a tu parecer. ta ichex: al vuestro. tu vich Juan: al del Juan. tu vichob: al de aquellos. (mtm)

Tac kab pic; takabtah; ppelkabtah: sofaldar. (sfm)

Tac kab.t.: meter la mano en cosa hueca. ¶ v tac kabtah in pic: sofaldome. ¶ Tac kabte a tzem mail a tzecte a lak: mete la mano en tu pecho antes que castigues a tu proximo. (mtm)

Tac kabtah; ta kabtah; ton kabtah: meter la mano entre alguna cosa o por debajo de algo. ¶ tac kabte a tzem; bohle a puczikal: mete la mano en tu pecho, mira tu vida. (sfm)

Tac kak: atizar el fuego. ¶ Tac v kakil: atiza el fuego. ¶ ma a tacic v kakil a yum: no prouoces a yra a tu padre. (mtm)

Tac kaktah; nak nax chetah; tac nax che; xuc nax che: atizar el fuego. (sfm)

Tac la vns) Así, adberbio: ba, bay. Así me estoy: beni tac la. Desnudo bine aquí; así me estoy: ixma bucen cen huli uaye, beni tac la.

Tac lacal vns) Contribuir con algo entre muchos cada uno: lot. ah ob. Contribuyamos todos: lotnacon tac lacal. Contribuyan a real: hun hunppel tomín u talelob. A dos: ca cappel [tomín u talelob].

Tac lom vns) Cauar con ba[rr]eta por debajo: tac lom. Cauad así la tie[rr]a blanca: tac lomtex çahcab.

Tac menel vns) Conoser alguna cosa: ohel .t. ¿Por ventura conósesme?: a uohelen ua? Conosida cosa así: ohelan. Conosido es de todos nosotros: ohelan tac menel. vns) Conoser[se]: oheltah ba. Conósete y conose tu culpa: ohelte aba yetel a lobile.

Tac nax che.t.; tac nax che; nak nax che.t.; xuc nax che.t.: atizar el fuego. (sfm)

Tac nax che vns) Ati[ç]ar los tiçones y echar le[ñ]a: tac nax che, nac che .t.

Tac ne: metaphorice; dar vno su parecer, meter su cucharada, dar su alcaldada donde no le llaman ni tiene obligacion. ¶ bax v chun a tacic a ne; ma a taculi .l. ti ma v tacul a ne?: porque te entremetes en lo que no te toca ni es de tu officio. ¶ mabal ma licil v tacic v ne: en todo se entremete. (mtm)

Tac oc ti xanab; chek xanab; chek oc; chekeb oc: calzar zapatos. (sfm)

Tac ol ti can .l. ti than: el que esta muy ganoso de parlar o hablar. (mtm)

Tac pach vns) Andar a la redonda, como el caballo que trahe la noria: codz xinbal. Así anda el caballo a la redonda, y el Demonio alrededor de nosotros: codz xinbal u cah tzimin ti anoria, y[etel] Ciçin tac pach.

Tac putal mtm) Tac putal: vasallo o tributario. mtm) ah tac putal o tac putal: tributario o vasallo.

Tac tan vns) Adelante o en tiempo benidero: lic u talel, tac tan.

Tac than 1) mtm) Tac than: poner discordia o renzilla o zizaña y induzir contando chismes, y el tal induzimiento y malear o persuadir con engaños. ¶ ma a tacic than ti batab, ti padre: no vayas con chismes al caçique, al padre; no metas discordia o zizaña. ¶ mamac bin v tacab v than tiob: ninguno pondra discordia entre ellos. ¶ lukçabi in beel tumen v tac v than Juan: quitaronme el officio por induzimineto y chisme de Juan. ¶ v tacah than Juan vokol yicnal padre .l. v tac thantahen Juan yicnal padre: fue Juan a chismear y auisar al padre lo que yo auia dicho.
sfm) Tac than: avisar. ¶ ma tal ti yol yutzcinci; heuac tacbil than ti: no lo hizo de su voluntad sino acusado o persuadido. sfm) Tac than; chun chun than: persuadir con engaño. sfm) Tac than; pai be: inducir. sfm) Tac than: cizaña, meter cizaña. sfm) Tac than (ah -): inducidor.
vns) Amonestar induciendo: tac than, çal pach. Amonestado así: tacbil than. vns) Amonestar así, induçiendo y atraiendo: pay ol, pay ol than .t.

Tac than 2) mtm) Tac than: entremeter alguna platica o razon. ¶ ma a tacic a than tac than: no entremetas razones en lo que nosotros hablamos.
sfm) Tac than; tac chi: entremeter su propia razón donde hablen.

Tac ti be; uacunah ti be: echar de casa. ¶ tac a Pedro ti be; tac be ti Pedro: echa Pedro de casa. (sfm)

Tac ti beel vns) Cónpliçe en el delicto de otro: tacpahan ti pach, ti beel, ti keban. Diçen que Ju[an] es cónp[l]ice d[e l]adrones: tacaan Ju[an] bin tu bel ah ocolob. Cónpliçe haçerse: taacal, tacpahal ti beel, ti pach, ti keban.

Tac ti keban vns) Cónpliçe en el delicto de otro: tacpahan ti pach, ti beel, ti keban. Diçen que Ju[an] es cónp[l]ice d[e l]adrones: tacaan Ju[an] bin tu bel ah ocolob. Cónpliçe haçerse: taacal, tacpahal ti beel, ti pach, ti keban.

Tac ti pach vns) Cónpliçe en el delicto de otro: tacpahan ti pach, ti beel, ti keban. Diçen que Ju[an] es cónp[l]ice d[e l]adrones: tacaan Ju[an] bin tu bel ah ocolob. Cónpliçe haçerse: taacal, tacpahal ti beel, ti pach, ti keban.

Tac xik.t.: meter so el braço o debaxo del braço. ¶ Tac xikte huun lo: mete o ponte aquel libro debaxo del braço .l. tac xikbil a cib ti huun lo. (mtm)

Tac ximila vns) Conbidar, dando algún don o press[en]te para casar la hija: tac ximila. Conbidé así a Juan: in tacah u ximilail [ti Juan].

Tac ya: poner, meter, o sembrar discordia. (mtm)

Tac zeb.t. mtm) Tac çeb.t.: dar priessa a la obra como hazen los sobreestantes.
sfm) Tac zeb.t.; caluac.t.: dar priesa a la obra, solicitar a trabajar.

Tac.ah,ab: guardar. ¶ Dios tacicex ti manan v xul: Dios os guarde sin fin. ¶ mamac vchac v benel ti caan va ma tan v tacab yalmah thanil Dios: ninguno puede yr al cielo si no guarda los mandamientos de dios. ¶ a tacma va yalmah thanil: por ventura has guardado sus mandamientos. (mtm)

Tac.ah,ab: meter o entremeter algo o poner assi debaxo de otra cosa. ¶ Tacex che yalan cum: meted palos debaxo de la caldera; atizad los tizones. ¶ Tacex paal tu camißa: vestidle la camissa al muchacho. ¶ Taca ti yex: calçale los calçones. ¶ Taca tu çuyem; taca ti yoc xanab: vissele la capa; calçale los çapatos. (mtm)

Tacaan 1) db) third form intransitive of tac = to hide.
mtm) Tacaan: cosa guardada y que esta puesta acercando.
i489 minaan u chichil yite, ti tacaan chulul tu hole

Tacaan 2) mtm) Tacaan: cosa entremetida o metida debaxo de otra. mtm) Tacaan: cosa entremetida entre otra cosa. Tacaan: el que se ha entremetido en algo.

Tacaan 3) mtm) Tacaan: lo que esta cerca. ¶ hach tacaan cah vaye: muy cerca esta el pueblo de aqui. ¶ ma tacaani: esta lexos. ¶ Tacaan pascua helelae: cerca esta ya la pascua.
vns) Çercana cosa, que biene çerca: taacan, tacbal, tal u cah. Muy çerca está de aquí el pueblo: hach taacan cah ua[ye].

Tacaan 4) mtm) Tacaan: cosa participante, consorte, compañero, o complice con otro en algun negocio. ¶ ma tacanexi: no sois consortes en ello; no habla con vosotros essa ley o regla .l. ma tacaanexi val loie. ¶ bacacix tu hunali ca yax yumob çipobe, tij tacaanoni, tijx et malon con yal v mehene: aunque solos nuestros padres primeros pecaron alli participamos de su pecado nosotros sus hijos.
vns) Cónpliçe en el delicto de otro: tacpahan ti pach, ti beel, ti keban. Diçen que Ju[an] es cónp[l]ice d[e l]adrones: tacaan Ju[an] bin tu bel ah ocolob. Cónpliçe haçerse: taacal, tacpahal ti beel, ti pach, ti keban.

Tacaan ba: el que esta guardado o excondido. ¶ y cosa entremetida en algo. (mtm)

Tacaan hol: el acusado, o de quien se han querellado. (mtm)

Tacaan than ti: el que esta zizañado, induzido, o maleado. (mtm)

Tacaan ti be: el despedido o echado de casa. (mtm)

Tacaan ti beel: el participante o complice con otro en algun negocio. (mtm)

Tacaan ti pach: idem. ¶ Tacaanech va tu pach ah ocolob?: eres compañero o complice con los ladrones? (mtm)

Tacaan ya ti: discordado, zizañado, en quien se ha puesto renzilla. (mtm)

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section T - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page