Image - Cacao Pod Vessel - K6706 © Justin Kerr FAMSI © 2001:
David Bolles
  Combined Dictionary–Concordance of the Yucatecan Mayan Language
Update posted 2-20-04

Til – Tiztiz

Til ems) ilustre: til. ems) honrado: til. ems) reverenciado: yil. ems) venerable: til.

Tilbeçah: leuantar poluo o tierra. ¶ baci a tilbez luum: (mtm)

Tilbil: leuantarse la tierra o poluo. (mtm)

Tile
mr336.016 hetun ua yan choco --- acan tile yokol u puhile

Tilhal vns) Atreuerse con desberguen[ç]a: ixma tijlhal.

Tili cam) tili, tilii: alli mismo, de ordinario.

Tili, can ik vns) Contar fábulas y concejas y quentos: can ik tili, tzol ik tili.

Tili, tzol ik vns) Contar fábulas y concejas y quentos: can ik tili, tzol ik tili.

Tili vns) Contar fábulas y concejas y quentos: can ik tili, tzol ik tili.

Tilic: lo mismo que tamuk. (mtm)

Tilicnac ems) levantar polvo: til-ic-nac.
mtm) Tilicnac: poluo o tierra que se leuanta. ¶ Tilicnac luum licil a malel: leuantase el poluo por donde pasas.

Tilicnac ems) ruido de trueno, tambores, vientre: til-ic-nac.
mtm) Tilicnac: hazer ruido los truenos, el vientre, y los tambores quando los tañen.

Tilii cam) tili, tilii: alli mismo, de ordinario.

Tilippancil: saltar, dar saltos el corazon. (sfm)

Tiliz mtm) Tiliz: cosa honrrada, illustre, venerable, digna de honrra y de reuerençia, y cosa solemne. ¶ in tiliz yume: padre mio venerable, digno de reuerençias.
sfm) Tiliz: honrado.

Tiliz uinicil: hombre honrado. (sfm)

Tilizcunaan vns) Alauado: tilizcunan, tippan, tippçahan.

Tilizcunaben: cosa onorable, reuerenda, venerable, digna de honrra y veneraçion. (mtm)

Tilizcunah mtm) Tilizcunah: venerar honrra y reuerençias.
sfm) Tilizcunah; tzic: reverenciar honrando, acatar (honrar).
vns) Alabar a otro: tulizcunah, nachcunah anumal, pectzil. vns) Alabarse o ja[c]tarse: nohcunah ba, tilizcunah ba. vns) Anteponer o preferir uno a otro: paaybe tilizcunah paynum okol. vns) Blasonar o ja[c]tarse: nohcinah ba, tilizcunah ba.

Tilizcunah anumal; tippzah anumal; nachcunah pectzil; ticħ anumal: engrandecer, alabar, alabanza, honrar, ensalzar. ¶ tu yabal tilizil: honradamente. (sfm)

Tilizcunah ba vns) Alabarse o ja[c]tarse: nohcunah ba, tilizcunah ba. vns) Blasonar o ja[c]tarse: nohcinah ba, tilizcunah ba.

Tilizcunah ben: nachcunah ben u pectzil: honrable, loable. (sfm)

Tilizcunah mankinal: santificar las fiestas. (mtm)

Tilizcuntah cam) tilizcuntah: santificar, venerar. en pasiva tilizcuntabal, tilizcuntabac.

Tilizil mtm) Tilizil: honrra y reuenecia y gloria assi. ¶ lukan v tilizil: esta deshonrrado; hanle quitado la honrra.
sfm) Tilizil: honor, honra, ensalzamiento.

Tilob; tilolob; tilolobal: significan como en castellano; pero no, si no, mas no. ¶ bataben tilob: soy cacique pero no me obedeçen. ¶ in cħuplil tilob: mi muger, pero no me obedeçio; me ha dejado o vase con otro. (mtm)

Tim mtm) Tim: en composicion de algunos verbos con impetu, fuerça, y violençia. ¶ Tim cħin: tirar piedras con fuerça, ettz.
sfm) Tim: hacer algo con ímpetu (en composición).

Tim ba: muy feo (?). (sfm)

Tim cħin.t.; hadz kab.t.; tul kab.t.; dzal kab.t.: rempujar, arrempujar con ímpetu. ¶ tim cħinbil talcex ti chaan misa: venir a rempujones o por fuerza a misa. (sfm)

Tim cħinbil vns) A rrenpujones: tutucabil, tintin cħinbil.

Tima ems) sin: ti-ma, achac.
mtm) Paynum v yamailech Dios timech ta hunal. l. timaech ta hunal. l. yokol a yamailaba ta hunal. Amate Dios a ti, mas que tu a ti mismo ¶ inde. Paynum nohil a uokol. es mayor que tu ¶ paynum tibilil a uokol, paynum vtzil a uokol. es mejor que tu.

Timanal ems) nada, de: ti-ma-nal.

Timato cam) timato: antes, antes que, eso que.

Timozon db) Also Temozon. A town 15 kilometers north of Zacii (Valladolid). From ti = at and mozon = whirlwind.

Timtim cħinbil vns) A rrenpujones: tutucabil, tintin cħinbil.

Timucuy db) A town 23 kilometers southeast of Ichcaanziho (Merida) and 5 kilometers west of Acanceh. From ti = at and mucuy = turtledove.

Tin 1) db) first person singular pronoun, I, me. From t- = past tense indicator or t- = contraction of tan and in = I, me.
cam) tin: pronombre de la 1a persona. tin ualah: yo lo dije. tin pol: en mi cabeza. tin menel: por mi.
c552 tin tzolah u cħicħ katun,
      tu hahil zihaanil ichil u cuch katun
c560 tin hokzah ti uooh
rp366 tin kubic tun tu nohol u kab in yumen padre eterno
mr022.006 ca nabzabac yokol u ca tzucil
      yetel tu tzem bay hebix tin ualahe
mr100.028 ua cu hach manatal man kin man akab
      u dzaic ti uince le dzac tin ualaho
mr265.013 yan xan ulak u dzac tub tin caxantah
mr419.004 cu zappal hebix tin ualah u yax chun
      ca mentace hebix uchic in tzolice
rb082.012 uet man in zuhuy kak ca tin paa can coc lae
rb114.012 uet emic bacin in zacal ixim ha
      ca tin kamci u kinam kak lae
rb193.012 tin maci in pach tan yol metnal
      yokol uinicil te, uinicil tun

Tin 1a) db) third person dative singular pronoun composed of ti = to, etc. and -in = I, me.
cam) cihil: decir. citen. presente citi: le dijo. cam) cexti, cextiob: le diras, les &. cam) cii: gustoso, sabroso. unido a los pronombres tin, ta, tu y cal, sirve para demostrar alegria del mal ajeno. cam) tali-tichi: por mandato o orden. se usa con los pronombres tin, ta, tu. tali tinchi: por mi orden &. cam) tac: hasta. tac tin pol: hasta mi cabeza, desde. tac tin palil: desde mi juventud. cam) tin: pronombre de la 1a persona. tin ualah: yo lo dije. tin pol: en mi cabeza. tin menel: por mi.
mtm) ah benel tin pach cuchi: el que abia de ir conmigo. mtm) alanil: los hijos nietos y descendientes. antex u alanilob tin pach: ayudad a mis descendientes.
vns) Bolber o trocar la comida: lalpahal hanal. Cada día buelbo la comida y la torno a echar: lalpahal u cah in hanal çançamal tin chij. vns) Corrupçión de sangre de abundaçia de cólera: kan cimil. Esta enfermedad tiene mi p[adr]e: kan cimil yan tin yuum. vns) Çepo: che. Está en el çepo: kalan ti che. vns) Çepo para coger benados o tigres: mac. Cayó el benado en mi çepo: lubi ceh tin mac.
i037 mehene, ca a talez ten kin tin plato,
      ca a lathab ta kab
rh034 ca tu choch kat tin chi

Tin 2) db) in plant names:
nel) centrosema virginianum (l.) benth - legum.: kantin, kantzin (zapatito de la reina, zapatito de la virgin). nel) phaseolus elegans piper - legum.: kantin, kantzin.

Tin 3) db) see thin, zac thin U, zaz thin U.
vns) Clara luna, como el día: çaz tin cab U.

Tin baileni mtm) baili: essi esta, assi estava /o/ assi es siempre. tin baili /o/ tin baileni a lukci vaye: assi me estoy como me dexaste. tu baili kux Pedro cen: todavia me aborrece Pedro como de antes.

Tin baili mtm) baili: essi esta, assi estava /o/ assi es siempre. tin baili /o/ tin baileni a lukci vaye: assi me estoy como me dexaste. tu baili kux Pedro cen: todavia me aborrece Pedro como de antes.

Tin batzil cam) batzil: solo, mismo. se une con los pronombres tin, ta, tu, como tin batzil: por mi solo, para mi misno.

Tin ich; tu dzi uol; tin tucul; tin than: a mi parecer. (sfm)

Tin pach crm) si se le pospone esta particula cuchi, cachi, significa de preterito imperfecto; ah benel tin pach cuchi: el que habia de ir conmigo.
mtm) alanil: los hijos nietos y descendientes. antex u alanilob tin pach: ayudad a mis descendientes.

Tin tan crm) tan: 11: tin tan: ante mi; ta tan: ante ti; tu tan: ante el; actan toon: ante nosotros; ta taneex: ante vosotros; tu tanoob: ante ellos.
sfm) Tin tan; tan; ta tan: estar delante.

Tin than; tin tucul; tin ich; tu dzi uol: a mi parecer. (sfm)

Tin tucul; tin ich; tin than; tu dzi uol: a mi parecer. (sfm)

Tinaja
mr251.006 ca dzabac ti hunppel chichan tinaja macbil u hol

Tinbantzil 1) mtm) Tinbantzil: cosa terrible y fea; lo mismo que tibantzil.
sfm) Tinbantzil; hak oltzil; tibibtzil: horrible, que pone horror, terrible. sfm) Tinbantzil; ilil; ppetayen; uactayen: abominable.

Tinbantzil 2) mtm) Tinbantzil: mucho. ¶ Tinbantzil takin: mucho oro tiene encima.

Tinbantzil u uich: fiel (fiero) de gesto. (sfm)

Tincabal: cosa que esta estendida y tiesa como rama de arbol, pierna, ettz. (mtm) (Thincabal?)

Tinmal vns) Tieso ponerse, o ierto, de algún pasmo: tinmal .l. tucħmal. ¶ Tiesa se pone la tierra: tucħmal u cah luum.

Tinmen vns) Atordirse algún animal, meneando la cabeça a una parte y a otra, por algún golpe que recibió: chichi hol. u chichicah u hol miztun tinmen, ca in hadzah ti che. vns) Conprehender lo que se diçe: naat. ah te. Conprehendida cosa [por mi]: natan tin men.

Tintin cħinbil db) See timtim cħinbil.
vns) A rrenpujones: tutucabil, tintin cħinbil.

Tinum db) There are various sites with this place name Tinum or Tinun throughout the Yucatecan peninsula. One is a town located about 20 kilometers northwest of Valladolid. Another is a town located west of Tiholop and about 40 kilometers east of Mani. In the state of Campeche there is a town about 10 kilometers south of Tenabo also named Tinun. From ti = at and num = Acanthorcereus pentagonus or Cereus pentagonus, a pentagonal cactus whose thorns were used for needles.
h128 ca tun kuchoob tinum; ti numhi u thanobi,
      ti numhi u canobi ah itzaobi

Tinun db) See Tinum.

-tiob cam) cexti, cextiob: le diras, les &.

Tiob cam) cexti, cextiob: le diras, les &.
mtm) ahi xaman ik tiob: levantoseles un norte o cierza. mtm) ba, o bay: assi, o como adverbio definitivo. vt. ba u than dios tiob: assi les dize dios. ba paal, ba noh xib ba: assi muchacho como viejo
vns) ¿A quál de ellos lo diste?: macal macx tiob ta dzacie?. ¿A quál de ellos lo daré?: macal macx tiob in dzaice .l. bin in dzaice. vns) Çafarse de algún negoçio: col ba, lukçah ba. Muchos negoçios tengo; quiero çafarme de ellos: hach yaab in beel, in kati in col inba tiob. Çafado: colaan u beel.

Tip db) in deity names:
Roys/Bac/151: Ix Hun-tip-tzab (Ix Hun-tipp-tzab) ("lady unique-pulsating-rattles-constellation"). Cited in an incantation for fire (u thanil kak) MS p. 154). Associated with other celestial phenomena.
Roys/Bac/151: Ix Hun-tipplah-can ("lady unique-pulsating-sky"). Cited in an incantation for snake-pulsation-of-the abdomen (can tippte) (MS p. 116).

Tipal crm) yaab: mucho. ma coon coon: 2,5: mucho en cantidad. zuu zuu: 9: muchas veces. tepal: 9: bastante. tipal: 9: suficiente.
ems) suficiente: yab, tip-al.
mtm) Tipal .l. tepal: bastante cosa y suficiente.

Tipikal db) A town between Chumayel and Mani.
h234 tipikal u kaba cħeen uchci u tippiloob

Tiplah db) in deity names: see tipplah.
Roys/Bac/151: Ix Hun-tipplah-can ("lady unique-pulsating-sky"). Cited in an incantation for snake-pulsation-of-the abdomen (can tippte) (MS p. 116).
rb109.011 yal bin ix hun tiplah zuz

Tiplah db) in plant names: see tipplah.
Roys/Bac/115: Can-tiplah (can-tipplah, "snake- or worm-pulsation"). Its wine (ci) is prescribed in an incantation for that complaint in the abdomen (MS p. 133). This may well be referable to the unidentified "cantibte-ak" (Standl.), which I would correct to can-tippte-ak.

Tipte che nel) jacquinia aurantiaca aiton - theop.: alcamuch, chaczic, chaczinkin, muyche, tipteche (palo de las animas) -- art., med.

Tipunab db) A town of known location.
rv033 oxtez cu lubul in than tipunab

Tipp 1) ems) exceder: tipp. ems) engrandecer: tipp, tibzah. ems) ensalzar: tipp. ems) puesto en alto: tipp. ems) sobresalir: tipp.
mtm) Tipp: cuenta para cosas o cosa que se parecen por altos. ¶ tippun tic c otoch, nuch tac tu batamba: estan lejos nuestras casas unas de otras. ¶ tippi lac u ximbal tzimin; tomtomac; luluthac u ximbal: anda alto y a saltos.
rb154.005 ix hun tipp tzab a na te ti caane

Tipp 2) cam) tippuntipp: pulso, la arteria.

Tipp 2a) db) in deity names:
Roys/Bac/151: Ix Hun-tip-tzab (Ix Hun-tipp-tzab) ("lady unique-pulsating-rattles-constellation"). Cited in an incantation for fire (u thanil kak) MS p. 154). Associated with other celestial phenomena.
Roys/Bac/151: Ix Hun-tipplah-can ("lady unique-pulsating-sky"). Cited in an incantation for snake-pulsation-of-the abdomen (can tippte) (MS p. 116).
rb154.005 ix hun tipp tzab a na te ti caane

Tipp cuzam: juego de muchachos que se brincan uno a otro. (sfm)

Tippaan vns) Alauado: tilizcunan, tippan, tippçahan.

Tippaan vns) Creser sobre otra cosa, como la yerba sobre el maíz: tippil. Cresiendo ba la yerba sobre tu maiz: tippil u cah xiu yokol a nalob. Cresido así: tippan.

Tippah
rb118.007 ti ix tu tippah yam, ti ix tu tippah zuzi
rb118.008 ti tu tippah tu hol chacal kabal
rb118.009 ti tu tippah ix tu hol chacal boken ha
rb118.010 tu tippah chacal temte

Tippan: partiçipio de tippil; cosa puesta en alto o que se pareçe sobre otras cosas. ¶ Tippan cruz, vitz: cruz y sierra puesta assi en alto o que se pareçe en alto. ¶ Tippan kin: ya ha salido el sol. ¶ Tippan yanumal Juan: esta en gran deude, alauado, y ensalçado Juan. ¶ Tippan Juan ti batabil: han hecho cacique Juan. ¶ Tippan in tal yokol Juan: soy mayor, mas alto que Juan o vn poco mayor de edad. ¶ Tipaan v tohol ixim tumenob: subido han el preçio del maiz. (mtm)

Tippancil vns) Batir o dar golpes el coracón o latidos: titippancil puccikal.

Tippancil puczikal vns) Batir o dar golpes el coracón o latidos: titippancil puccikal.

Tippanil cam) tippanil: exelencia.

Tippil cam) tippil: asomarse, sobresalir una cosa de otra mas pequeña, exederse.
mtm) Tippil: estar algo puesto en las o que se pareçe sobre cosas, y dar latidos el coraçon.
sfm) Tippil: asomar como el sol que sale. sfm) Tippil; colpahal: salirse, deslizarse cosa sumida o inanimada. ¶ tippil kin ca luken: ya había salido o estaba salido el sol cuando nos partimos. ¶ ah tippil kin; tippil kin ti uenel: perezoso. ¶ tippi ti batabil; cumcinabli ti batabil: fué promovido en cacique.
vns) Asomar ariba lo que estaba undido: tippil. Asomar el sol o la luna: u tippil kin, U. vns) Creser sobre otra cosa, como la yerba sobre el maíz: tippil. Cresiendo ba la yerba sobre tu maiz: tippil u cah xiu yokol a nalob. Cresido así: tippan. vns) Creser la carne sobre la llaga demasiado: tippil u cah u bakel in yail. Cresido así: tippan.
h234 tipikal u kaba cħeen uchci u tippiloob
j369 a uiliceex mute u tippil yetel uaom che
k060 lay cu tippil kin ti yokol kax ti lakin
      cu hoppol hul ppum kay
k163 u caah tippil u zazilil kin tu hal caan
mr116.008 licil u tippil kin ca u cħa u ppiz yoc
mr280.003 elel, kinam u caah tu man akab;
      cu tippil kine minaan yelel

Tippil ek; hokol ek: estrellarse. (sfm)

Tippil kin sfm) Tippil kin; hokol kin: salir el sol.
vns) Asomar ariba lo que estaba undido: tippil. Asomar el sol o la luna: u tippil kin, U.

Tippil u caah u bakel in yail vns) Creser la carne sobre la llaga demasiado: tippil u cah u bakel in yail. Cresido así: tippan.

Tippil U vns) Asomar ariba lo que estaba undido: tippil. Asomar el sol o la luna: u tippil kin, U.

Tippilac; cicilnac; cil; titippnac; tipptippnac; titppancil u cah: pulsar, o cosa que se menea como el corazón o el pulso. (sfm)

Tippix che vns) Arco pequeño para muchachos: tippix che.

Tippix sfm) Tippix; tippix che; chulul: arco (para tirar), ballestra.
vns) Arco pequeño para muchachos: tippix che. vns) Ballesta de iero, o de palo, como l[a] usan los indios: thin thipix.

Tipplah
Roys/Bac/115: Can-tiplah (can-tipplah, "snake- or worm-pulsation"). Its wine (ci) is prescribed in an incantation for that complaint in the abdomen (MS p. 133). This may well be referable to the unidentified "cantibte-ak" (Standl.), which I would correct to can-tippte-ak.
rb109.011 yal bin ix hun tipplah zuz
rb116.004 yal bin ix hun tipplah caan, ix hun tipplah muyal
rb133.005 zam tun bacin zacal can tipplah tun bacin yukul

Tipplah db) in deity names:
Roys/Bac/151: Ix Hun-tip-tzab (Ix Hun-tipp-tzab) ("lady unique-pulsating-rattles-constellation"). Cited in an incantation for fire (u thanil kak) MS p. 154). Associated with other celestial phenomena.
Roys/Bac/151: Ix Hun-tipplah-can ("lady unique-pulsating-sky"). Cited in an incantation for snake-pulsation-of-the abdomen (can tippte) (MS p. 116).
rb109.011 yal bin ix hun tipplah zuz
rb116.004 yal bin ix hun tipplah caan, ix hun tipplah muyal
rb133.005 zam tun bacin zacal can tipplah tun bacin yukul

Tipptah
rb116.005 can ix hun tipptah muyal
rb116.006 tu tipptah bin kin, tu tipptah bin :u:,
      tu tipptah bin ek

Tipptal: estar en alto alguna cosa que se pareçe sobre otras. (mtm)

Tippte cam) tippte: histerico.
ems) dolor intestinal: tipp-te.
mtm) Tippte: dolor de tripas o de vientre de ventosidad que fatiga mucho con latidos que en medio.
sfm) Tippte: ventosidad (enfermedad).
me001.033 u bel nohol cu tokol xan
      utial hunbal tippte tu nak uinice
mr064.042 cu tokol utial hunbal tippte tu nak uinice
mr119.001 tippte tu nak uinic
rb115.006 can tippte lae u thanil lae
rb130.006 can tippte tu nak uinic lae; hach utz lae
rb130.009 cech zacal can tippte be chee,
      cech chacal can tippte be chee
rb131.002 zacal can tippte can zut cenac
rb131.003 ca tin chuceche zacal can tippte
rb131.010 max tun bacin tec cħuyen tech
      cech zacal can tippte
rb133.003 he yuklil can tippte lae bin dzabal
rb133.009 lay tun bacin uchic in chelcunicech
      cech zacal can tippte lae

Tippte che nel) jacquinia aurantiaca aiton - theop.: alcamuch, chaczic, chaczinkin, muyche, tipteche (palo de las animas) -- art., med.

Tipptippnac; titippnac; titppancil u cah; tippilac; cil; cicilnac: pulsar (de la muñeca). (sfm)

Tippuntipp cam) tippuntipp: pulso, la arteria.

Tippçabal: cosa que esta puesta en alto. (mtm)

Tippzah cam) tippzah: aumentar, añadir.

Tippzah mtm) Tippçah: poner en alto y engrandeçer.
sfm) Tippzah: levantar en alto.

Tippzah anumal; ticħ anumal; nachcunah pectzil; tilizcunah anumal: alabar, alabanza, engradecer, honrar. (sfm)

Tippçah ti batabil: elegir a vno por caçique. (mtm)

Tippzah ti tzicilil; naczah ti tzicilil: subir o engrandecer en honras. (sfm)

Tippzah tohol mtm) Tippçah tohol: pujar en almoneda; subir el precio.
sfm) Tippzah tohol; manzah tohol: pujar como en almoneda. ¶ tippex u tohol: pújalo.

Tippçah v hel: elegir a vno en lugar del que acaba algun oficio. (mtm)

Tippzahaan vns) Alauado: tilizcunan, tippan, tippçahan.

Tirix ta ebm) ppuluxtaa is the mayan term for dropsy or flatulence.

Tiriz ebl) acacia farnesiana l. kan-kiliz-che, x-kanthiriz, x-kantiriz, kan-tix.

Tit cam) tit, titah: sacudir.
ems) sacudir: tit, lil.
mtm) Tit.ah,ib: sacudir ropa o çapatos y cosas assi.
sfm) Tit: sacudir zapato o ropa y mullir cama.

Tit xicin: orejear. (sfm)

Tit.ah,ib: sacudir ropa o çapatos y cosas assi. (mtm)

Titah cam) tit, titah: sacudir.

Titanbe cam) titanbe: aun alli, alli es pues.

Titbal: ser sacudido. (mtm)

Titcuba
rh433 ti cu chan titcuba xan
rh435 ti chan titcuba tu ppatac tu hol zuhuy actun yumen

Tite nem) bolontib, bolontibin, bolontibi, bolontite: cissus trifoliata l. - vitac.

Titi
rb044.010 ix titi caan, ix titi akab, ix titi muyal

Titibe
c378 ma u cħa u matan ix titibe
d246 u mehen ah cħin yal ix titibe
e583 zatnom yal ix titibe

Titibil mtm) Titibil: cosa razonable algo buena.
sfm) Titibil; utzi utz: razonable, razonablemente.

Titici: cosa que suena como trueno o agua quando llueue. ¶ Tiitiici v pec caan; titici v pec tu tal haa: (mtm)

Titicnac: idem. (mtm)

Titicħ kabtah; picix kabtah: bracear, dar de mano menospreciando. ¶ baci a titicħ kab than ten: no hables de mano o pié o menosprecies. (sfm)

Titii cam) titii: dar en el blanco, acertadamente, a tiempo.

Titil vns) Alón de abe: titil.

Titipp yik u kab; yanyan u pec puczikal kab: estar alterado el pulso. (sfm)

Titippac: a saltillos (como pulga). (sfm)

Titippac: cosa que esta dando latidos como el pulso o menearse como el nauio en el agua. (mtm)

Titippancil puczikal vns) Alterarse el pulso: cicilancil u puc[ç]ikal kab, titippancil u puc[ç]ikal kab. vns) Batir o dar golpes el coracón o latidos: titippancil puccikal.

Titippancil u cah; titippnac; tipptippnac; cil; cicilnac: pulsar (de la muñeca o del corazón), sumido. (sfm)

Titippnac: cosa que assi se menea o da latidos. (mtm)

Tititz abal nel) spondias spp. - anaca.: ac-abal, chi-abal, ekabal, happach-abal, houen-abal, ciichpam-abal, kan-abal, kantunil, kaztakan, keken-abal, kuzmil, zabac-abal, titiz-abal, ton-abal, dzulil-abal, uaymil, yaaxtakan -- com., cult.

Tititzcunah; tukcinah; amay; anumay: esquinar. (sfm)

Tititzic: esquinado. (sfm)

Titz cam) titz: esquina.
ems) angulo: titz. ems) esquina: titz, tzep, amay.
mtm) Titz: esquina o cornijal o punta de cerro o sierra.
sfm) Titz; tuk; amay; tiik: esquina.
vns) Cuadrada c[a]sa: u can tzep na, u can [ti]tz na. Cuadrar poniendo en [c]ua[d]ra: cantitzcunah.
h244 ca kuchoob tu titz luum cumkal;
      ti cumlah u titz peteni
rr364 u kubul humppel santo noh primicia tu can titz caan,
      tu can titz muyal
rd001.645 can titz mesa cin kubic ci than xan desde beyora

Titzcinba
rh043 yetel tin can titzcinba uaye xan, amen
rh307 cin can titzcinba uaye xan, amen

Titzil
a441 u tzolaan u xocol haab u lubul tu can titzil caan
b561 uinaloob tu can titzil caan tu thanoob
ra031 uay tu tanil le mesa de oro,
      uay tu tanil le can titzilobe
rh425 ti ah zuhuy cacab ah tepaloob ti ah can titziloob
rp406 tu can titzil luum tu can titzil caan
      ti can titzil muyaloob

Titzim titz: a cada esquina o a cada cornijal. (mtm)

Tiuoh xoc db) see chiuoh xoc.
Roys/Bac/126: Tiuoh-xoc. I suspect that it is a form of Chiuoh-xoc, as it is associated with the tarantula (chiuoh). It is cited in an incantation on p. 39 of the manuscript. Possibly chiuoh-xiu is intended, although I know of no such name.
rb039.007 chiuoh xoc u dzulbal tu hol yotoch zac pauahtun

Tix 1) cam) tix, tixah: chorrear.
ems) chorrear: tix, thoh, kiz. ems) hacer velas: tix.
mtm) Tix.ah,ib: hazer candelas de sebo o çera despues de derretido, yendola enchando poco a poco a los pauilos. mtm) ah tix candela: el que haze candela.
vns) Aguamanil o fuente para labar las manos: tix a. vns) Bañarse en sangre: tixancil kikel. Fue azotado n[uest]ro R[edent]or por todo el cuerpo, asta que se bañó en sangre: babal hadzi u cucutil cah lohil, tu laahi tu lah u tixancil u kikel. vns) Çera labrada en can[d]elas: tixbil cib. El çerero de ellas: ah tix cib.

Tix 2) db) colonial spelling for ti ix.
vns) Caridad, por amor: yail, yacunah. Dios es caridad, y el que está en la caridad está en Dios, y Dios está con él: yacunahi Dios, hex himac yan ti yacunahe ti Dios, yan tix yan Dios icnal xan. Caridad unos con otros: yacunah tanba, yail tanba.
h127 Ca taloob Tix Chel; ti chelhi u thanobi,
      ti chelhi u canobi.
h179 Ti tun likuloob, ca kuchoob Tix Yub Ak.
h247 Tix Ueue; Tix Ueue u kaba cħeen uaye.
h253 Ca binoob Na Bula, Tix Mucuy, Tix Kan Hube, Dzoyila

Tix 3) db) in plant names:
ebl) acacia farnesiana l. kan-kiliz-che, x-kanthiriz, x-kantiriz, kan-tix.

Tix Calom Kin
Roys/Chu/82: This name resembles that of Xcalumkin, also called Holactun, a site noted for its Initial Series date.
c 018.008 ti cah Tix Calom Kin yetel Ake, Holtun Ake

Tix cib vns) Çera comoquiera: cib. El que l[a] labra: ah men cib. Çera por coser [cruda]: che[e] cib, cheche[e] cib. Çera blanca: çac cib, çaçac cib. Col[o]rada: chachac cib. Çera muy pegajosa: locooc. [Cera o liga de Sotuta]: u locooc ixtuta. Çera en pelotas [o maciza]: uoliz cib. Çera en panes redondos como platos: lacil cib. Çera en panes largos y gran[d]es: chem cib. Çera labrada en can[d]elas: tixbil cib. El çerero de ellas: ah tix cib. Çera de las orejas: u taa xicin. Çera ylada o ylera: hilbil, hilpaybil cib.

Tix Chel 2a) db) place name. See Roys below for the two alternative designations.
vns) Corteças que traen de Tix Chel para teñir colorado: holte.
Roys/Chu/115: Putun is a geographical term and refers to the people living near Laguna de Téminos, in the ancient Province of Tixchel. There is also a town named Tixchel, where the people "speak a different language called Putun-than, otherwise named Chontal, although in many words it is close to the Maya, so that if one is known, the other is easily learned" (Ciudad Real 1873, II, p. 452). Roys/Chu/227: town near Tizimin.
h127 Ca taloob Tix Chel; ti chelhi u thanobi,
      ti chelhi u canobi.

Tix ha vns) Aguamanil o fuente para labar las manos: tix a.

Tix haa.t. mtm) Tix haa.t.: enjaguar alguna vasija.
sfm) Tix haatah; chalat; chichicyah; chucul: enjuagar. ¶ tix haate jarro; chichici jarro: enjuaga el jarro.

Tix mama: esta junta con nombres denota priuaçion y significa "sin", y va postpuesta. ¶ Vnde:
tix mama bolil .l. tix mama tulul: de gracia; de balde; sin paga.
tix mama çubtalil: sin verguença o desuergonçadamente.
tix mama cħenelil: sin çesar; continuamente.
tix mama humil: sin ruydo ni estruendo.
tix mama yamlil: sin interualo; sin cesar; continuamente.
tix mama kebanil: sin pecado.
tix mama muclail: sin encubrir cosa alguna.
tix mama pec olalil: seguramente; sin reçelo, ettz. (mtm)

Tix mama nicilil vns) Continuamente, sin çesar: tixmama nicilil.

Tix um xuchit db) see ti ix um xuchit above.
Roys/Bac/126: Tix-um-xuchit. Only doubtfully a plant name. Xuchit is a form of xochitl, which means "flower" in Nahuatl. Tix-um-xuchit is cited in an incantation for cooling a pit-oven (MS p. 183).
rb182.009 col pay tun bacin in caah ti ix um xuchit

Tix.ah,ib: hazer condelas de sebo o çera despues de derretido, yendola enchando poco a poco a los pauilos. (mtm)

Tixa vns) Aguamanil o fuente para labar las manos: tix a.

Tixah cam) tix, tixah: chorrear.

Tixal cam) kantixal: joya del pecho.
ebm) it is interesting to note that kantixal means a gem worn on the breast.
sfm) Tixal; ah kan; ah oxte och luum; tun; u yaxil tun; ah kan tixal ti tun; thoh tun; kan tixal: piedra preciosa.
j004 bay u tacuntabal ah kan tixal ti tune

Tixan: vasija que esta llena de aquel licor, o de otro qualquiera. (mtm)

Tixancal; tixancil:} llenarse la vasija hasta arriba. (mtm)

Tixancil kikel vns) Bañarse en sangre: tixancil kikel. Fue azotado n[uest]ro R[edent]or por todo el cuerpo, asta que se bañó en sangre: babal hadzi u cucutil cah lohil, tu laahi tu lah u tixancil u kikel.

Tixancunah: henchir o allenar la vasija de algun licor. (mtm)

Tixbil cib vns) Çera comoquiera: cib. El que l[a] labra: ah men cib. Çera por coser [cruda]: che[e] cib, cheche[e] cib. Çera blanca: çac cib, çaçac cib. Col[o]rada: chachac cib. Çera muy pegajosa: locooc. [Cera o liga de Sotuta]: u locooc ixtuta. Çera en pelotas [o maciza]: uoliz cib. Çera en panes redondos como platos: lacil cib. Çera en panes largos y gran[d]es: chem cib. Çera labrada en can[d]elas: tixbil cib. El çerero de ellas: ah tix cib. Çera de las orejas: u taa xicin. Çera ylada o ylera: hilbil, hilpaybil cib.

Tixchel db) place name. See Tix Chel above.

Tixic
mr263.005 chacbiloob ca tixic yokol u pix
      ua zizcunbil le xiu tulacal

Tixkokob db) a town 25 kilometers east of Ichcaanziho (Merida). From ti = at, x- = feminine, and kokob = Leptophis mexicanus, a type of asp or pit vipor.
c 025.007 ah kin chable, ah kak bak tixkokob
c 063.006 u yube lay conquistador tixkokobe

Tixma ma nicilil; ixma nic: sin cesar. (sfm)

Tixma ma tzolanil: desordenadamente. (sfm)

Tixma ma zubtalil: desvergonzadamente. (sfm)

Tixnac
rp011 tixnac uxnac zayo zayobil in yum

Tixpul.t.: derramar trastornando. (mtm)

Tiyal (u—): de, para, de posesión. (sfm)

Tiyal (u—); tah tiyal: dueño. (sfm)

Tiyal (u—); tah tial: cuyo. (sfm)

Tiyal mtm) ah tiyal, ah tiyalnal: dueño o señor de alguna cosa.
sfm) Tiyal; cuch; tzoy: hacienda. ¶ tiyalbil: hacienda ajena. ¶ macx tah tiyalo: ¿que hacienda es esa?

Tiyalan vns) Apropiada cosa, que tiene dueño: tiyalbil, tiyalan, tiylan.

Tiyalbil vns) Ajena cosa, de otro due[ñ]o: tiyalbil, hunpayil. No tomes la muger ajena: ma a cħaic hunpayil cħuplal. vns) Apropiada cosa, que tiene dueño: tiyalbil, tiyalan, tiylan.

Tiyalnal mtm) ah tiyal, ah tiyalnal: dueño o señor de alguna cosa.
sfm) Tiyalnal (ah—): propietario, señor de la casa.

Tiyaltah: apropiar para sí. ¶ a tiyaltah a caxan: apropiar para si lo hallado. (sfm)

Tiylan vns) Apropiada cosa, que tiene dueño: tiyalbil, tiyalan, tiylan.

Tizico
mr013.001 nacħ bacil, tizico

Tiztiz db) place name of unknown location.
h189 ca kuchoob tiztiz u kaba

 

Previous Page  |  Table of Contents  |  Next Page

Section T - pages 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28

Sections - A | B | C | CH | CHH | DZ | E | H | I | K | L | M | N | O | P | PP | T | TH | TZ | U | UA | X | Y | Z

Return to top of page